ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (84)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη, 27 Απριλίου 2021

                                         Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

 Ι. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ – 28

  Αλλά περισσότερο ακόμη και από την απρέπεια των λόγων, η θυσία μπορούσε να διαταραχθεί από την παρουσία ακάθαρτων ή ασεβών ανθρώπων, στους οποίους απέδιδαν, χωρίς κανέναν δισταγμό, την αποτυχία της, την εμφάνιση δηλαδή ανησυχητικών οιωνών στα σφάγια. Σε έναν δικανικό λόγο αττικού ρήτορα εμφανίζεται με μεγάλη ευκρίνεια η λαϊκή αντίληψη για την παρουσία ασεβών ανθρώπων:  η παρουσία τους για όποιον ταξιδεύει στη θάλασσα ενέχει κίνδυνο, όσο ευσεβής κι αν είναι ο ίδιος, ενώ μπορεί να παρεμποδίσουν ακόμα και την εκτέλεση μιας θυσίας. Ο ίδιος ο ρήτορας προσθέτει για τον εαυτό του, ότι όλα τα θαλασσινά ταξίδια του ήταν ασφαλή και οι θυσίες που παρευρέθηκε είχαν καλήν έκβαση. Ακόμη κι ένας ολιγόπιστος Έλληνας ήταν δυνατόν να αισθάνεται (ή να παριστάνει ότι αισθάνεται) ανησυχία στην παρουσία ύποπτων ή μισητών σ’ αυτόν ανθρώπων, ανεξάρτητα από την τέλεση θυσιών, κι αν κάποιος εμφανιζόταν ως αρνητής τών θεών και των μυστηρίων, αποκτούσε αμέσως μια τελείως αρνητική φήμη. Δεν είχαν ασφαλώς όλοι την αμυντική ετοιμότητα του Διαγόρα, που απέδειξε σε μια θαλασσοταραχή στους εξοργισμένους συνταξιδιώτες του, ότι και τα άλλα πλοία δεν είχαν καλύτερη τύχη από το δικό τους. Αυτή η αρνητική πλευρά τής πίστεως, ο πατροπαράδοτος φόβος τής οργής τών θεών κατά τών αθέων, με τον οποίο συνδέονταν και όλες οι καταγραφές ασεβείας, αποτέλεσε μέχρι μια πολύ μεταγενέστερη εποχή ένα από τα ισχυρότερα προστατευτικά τείχη τής αρχαίας θρησκείας και έναν από τούς λόγους, που συχνά κατέστησαν αναπόφευκτους τους διωγμούς τών χριστιανών.

     Δεν είναι ωστόσο δυνατόν να δεχτούμε, για την καθαυτό τουλάχιστον ελληνική εποχή, την προσπάθεια εξαναγκασμού τών θεών μέσω τής θυσίας· κάτι που το αποδεικνύει η τόσο συχνή απόρριψη των επικλήσεων, αλλά και ο φόβος τού λαού, μήπως παρόμοιες απαιτήσεις εξοργίσουν τούς θεούς. Θα πρέπει όμως να λάβουμε εδώ υπ’ όψιν κάποιες αξιοσημείωτες διακρίσεις. Οι στοιχειακοί θεοί αντιμετωπίζονταν κατ’ αρχάς με κάποια μεγαλύτερη ελαστικότητα, η λατρεία δε των ανέμων ως Τιτάνων, που αναφέρει ο Παυσανίας, αποτελούσε έναν πραγματικό καταναγκασμό τών θεών, εφ’ όσον στη θέση τού τελετουργικού εμφανιζόταν η επωδή, της οποίας το περιεχόμενο πίστευαν ότι ανάγεται στη μεγάλη μάγισσα Μήδεια. Η ανθρωποποίηση της μορφής τών μεγάλων θεοτήτων συνδέθηκε, επιπλέον, με την αντίληψη μιας δυνατότητας επηρεασμού τους, και οι ευχές και επικλήσεις μπορούσαν να λάβουν, σε αποφασιστικές στιγμές μεγάλου κινδύνου, ακόμη και μια μορφή, που δεν απείχε από τη διάθεση εξαναγκασμού. Η ταυρική θυσία τών επτά ηρώων προ τών Θηβών, όπου επικαλούνται, έχοντας βαπτίσει τα χέρια τους στο αίμα τού θύματος, τους θεούς τού πολέμου, και ορκίζονται να καταστρέψουν την πόλη ή να χαθούν, προϋποθέτει το ότι οι φοβεροί αυτοί θεοί θα πρέπει, το λιγότερο, να τους ακούσουν, με ή παρά τη θέλησή τους. Οι σπάνιες αποκαλύψεις τών τελετουργικών μυστηρίων με την τέλεση ταυρικής θυσίας στον «προαύλιο Δία» αποτελούν επίσης μια μορφή ανθρώπινου καταναγκασμού, προϋποθέτοντας ωστόσο και τη μαγική δύναμη ενός συγκεκριμένου τελετουργικού. Η συμβολική, που  εμπεριέχουν πιθανότατα τέτοιου τύπου περιπτώσεις, παραμένει ωστόσο δυσδιάκριτη. Στις Συρακούσες δινόταν ένας «μέγας όρκος» στο χθόνιο ιερό τής Δήμητρας και της Περσεφόνης, και ο ορκιζόμενος φορούσε την πορφυρή εσθήτα τής Δήμητρας και έπαιρνε στα χέρια του την ιερή δάδα ! Σε ανθρώπους με ιδιαίτερα χαρίσματα, ιερείς τών καθαρμών, όπως ο Επιμενίδης, απέδιδαν δυνάμεις, που θα μπορούσαν να ασκήσουν έντονη επίδραση στους θεούς που εκείνοι επικαλούνταν· μόνο που τα πρόσωπα αυτά, καθώς και τα έργα τους, βυθίζονται στο πέλαγος των θρύλων. Ο άνθρωπος όμως τού λαού αγνοούσε συνήθως παντελώς, παρότι εξοικειωμένος με πολλές μορφές μαγείας, σε περιπτώσεις ιδιαιτέρως απεγνωσμένου έρωτα, τα περί καταναγκασμού τών θεών. Η εξαναγκαστική άσκηση πίεσης στους θεούς ήταν δυνατή μόνο στα πλαίσια ενός ιδιαίτερου, περίπλοκου και σχεδόν τρομακτικού τελετουργικού, το οποίο ο Έλληνας γνώριζε ότι δεν κατέχει· αλλά και ο ιερέας δεν θα τολμούσε ποτέ να επιχειρήσει από την πλευρά του κάτι τέτοιο.

     Η αλήθεια είναι, ότι παρόμοιες αντιλήψεις υποβόσκουν και στην καθαρά ελληνική εποχή, κάποτε μάλιστα υψώθηκε, στη σκηνή τής τραγωδίας, μια φωνή ισχυριζόμενη, ότι θα ήταν δυνατόν να υποχρεωθεί ο ίδιος ο θεός Απόλλωνας των Δελφών να ομολογήσει, μέσα από ένα συγκεκριμένο τελετουργικό, τα κρίματά του, κάτι που θα ήταν ωστόσο εντελώς ανώφελο. Σε ολόκληρο το έργο τού Ομήρου μόνον ένας, ευτυχώς, θεός, ο Πρωτέας, υποκύπτει σε καταναγκασμό, όπως συνάγεται από μια γοητευτική περιγραφή τού Μενέλαου. Ο θαυμασμός μας μάλιστα για τους επικούς ύμνους, αλλά και για το ακροατήριό τους, θα ήταν ακόμα μεγαλύτερος, αν ήμασταν σε θέση να εκτιμήσουμε πόση υπερβολή, τραχύτητα και φρίκη, εν σχέσει μ’ αυτές που κυριαρχούσαν ανάμεσα στους ανθρώπους, αποφεύχθηκε ή παραμερίστηκε από τούς ίδιους τους αοιδούς· η σιωπηρή δε συμφωνία μεταξύ αοιδών και ακροατηρίου σ’ αυτό το σημείο, μπορεί να συμπεριληφθεί στα κορυφαία επιτεύγματα των πρώιμων ελληνικών χρόνων. Εμείς διαβάζουμε στα κείμενα τα όσα καταλογίζει ο Όμηρος στους θεούς. Αγνοούμε όμως το τί στοίχιζε στους αοιδούς η προσπάθεια να απαλλάξουν τούς θεούς από το φοβερό όνειδος της υποχρέωσης να εμφανίζονται ως εξορκιστές ανάμεσα στους ανθρώπους.

     Την εποχή που η Ελλάδα καταρρέει, μαθαίνουμε μεταξύ άλλων και από τον Πλάτωνα, για την ύπαρξη εξορκιστών, οι οποίοι δεν επικαλούνται ασφαλώς τούς Ολύμπιους θεούς, αλλά απόκρυφες θεότητες και προσφέρουν τις υπηρεσίες τους όχι, προφανώς, στον λαό, αλλά σε τρομαγμένους ευγενείς ή και σε κρατικούς ακόμα λειτουργούς· πρόκειται για τους πλέον διεφθαρμένους συγκεκριμένα ανάμεσα στους πλανόδιους ιερείς τού ορφισμού (ορφεοτελεσταί), κακέκτυπα των άλλοτε αρχιερέων τών καθαρτικών μυστηρίων. Όταν όμως οι άνθρωποι έφτασαν στο σημείο να θεωρούν πιο αποτελεσματικές τις απόκρυφες μυήσεις από τα Ελευσίνια, ήταν πλέον δύσκολο να απαλλαγούν από την επίκληση των χθόνιων θεοτήτων· τα ίχνη μιας τέτοιας πάντως πρακτικής παραμένουν σπάνια στην κυρίως Ελλάδα, και η εφαρμογή της άγνωστη στον λαό της.

     Η αποκαλούμενη θεουργία, η οποία ισχυρίζεται ότι επικοινωνεί και με τους μεγάλους θεούς, τους οποίους τολμά μάλιστα να επικαλείται, εμφανίζεται για πρώτη φορά στην εποχή τών αυτοκρατοριών. Στην αρχή αυτής τής περιόδου, την εποχή τού Αδριανού, κυκλοφορεί το έργο Ερμηνεία ονείρων τού Αρτεμίδωρου, που μας αποκαλύπτει τις αντιλήψεις και επιθυμίες τών τότε ανθρώπων. Ο συγγραφέας ομολογεί μεταξύ άλλων, ότι θα μπορούσε κανείς να απαιτήσει, με θυμιάματα και μυστικές λέξεις, αποκαλύψεις τών θεών μέσα από όνειρα για καθημερινά ζητήματα, αλλά αποτρέπει από τη χρήση τέτοιων τελετών και συνιστά την απλή προσευχή: «Είναι τουλάχιστον γελοίο να πιστεύει κανείς, ότι οι θεοί μπορεί να εξαναγκαστούν να εκπληρώσουν επιθυμίες, τη στιγμή που δίκαιοι άνθρωποι, από τούς οποίους προσπαθεί να αποσπάσει κανείς κάτι με την επιμονή ή τη βία, ανταποκρίνονται μόνο σ’ αυτούς που τους απευθύνονται φιλικά. Όταν όμως σού δοθεί η δυνατότητα να δεις (δηλαδή να οραματιστείς, όχι τούς θεούς, αλλά τη λύση τών προβλημάτων), πρόσφερε μιαν ευχαριστήρια θυσία και αδιαφόρησε γι αυτούς που θέλουν να ορίσουν νόμους στους θεούς».

     Είναι πάντως σχεδόν αδύνατον να προσδιοριστεί με ακρίβεια, πότε εμφανίστηκε και πότε εξαφανίστηκε η απόκρυφη ή υπόγεια επιθυμία καταναγκασμού τών θεών, με τις άλλοτε αξιοθαύμαστες και άλλοτε φρικιαστικές θυσίες της. Η κατάδυση ευγενών αλόγων στα κύματα της θάλασσας ή τών ποταμών αποτελεί δείγμα αυτής τής πρακτικής, κυρίως όμως η ανθρωποθυσία, που προβάλλει στον μύθο τον τρόμο της, και η οποία συναντάται κάποτε, όπως γνωρίζουμε, ακόμα και στους ιστορικούς χρόνους. Πρόκειται για μια συναλλαγή (do ut des), που προτείνεται στη θεότητα με ένα είδος δέσμευσης. Η καταστροφή με την οποία απειλείται ένα σύνολο ανθρώπων, ή ακόμη και ολόκληρος πληθυσμός, διοχετεύεται σε ένα μόνο πρόσωπο· η οργή τής θεότητας, που εκφράστηκε προκαλώντας συλλογική κατά κάποιον τρόπο δυστυχία, πρέπει να εξαγοραστεί με τη θυσία μιας πολύτιμης ζωής· κατά την ίδρυση της πόλης υπήρχε η εντύπωση ότι εξορκίζεται προσωρινά ο φθόνος τών θεών. Κάποιες άλλες θυσίες έγιναν για να τιμήσουν νεκρούς: στην πυρά τού Πατρόκλου θυσιάστηκαν δώδεκα νεαροί Τρώες αιχμάλωτοι, ως συνοδοί του στον άλλο κόσμο· θυμίζουμε επίσης τον εκούσιο θάνατο γυναικών. που δεν θέλησαν να αποχωριστούν τούς νεκρούς συζύγους τους, και ολόκληρη την ακολουθία νεκρών ηγετών σε άλλους αρχαίους λαούς. Αλλά η καθαυτό ανθρωποθυσία γίνεται για να τιμηθεί μια ορισμένη θεότητα, και θα πρέπει να ήταν, δεδομένης τής τρομακτικής φυσιογνωμίας τών αρχαιοτέρων θεών, μια αρκετά συχνή πρακτική. Μια πρακτική τόσο οδυνηρή, όσο ενίοτε και μάταιη ! Ο μάντης αποκάλυψε εκ των υστέρων στον Αριστόδημο, ότι δεν θυσίασε την κόρη του αλλά την σκότωσε. Τα περιστατικά ξεπερνούν, όπως μάς τα αφηγείται εδώ ο Παυσανίας, τα όρια της αγριότητας· η ελληνική πόλη θυσίασε όμως δυστυχώς και αργότερα, ακόμη και σε εποχή υψηλού πολιτισμού,  πολλούς από τούς λαμπρότερους πολίτες της με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο, ενώ δεν δίσταζε να εξοντώσει όλους τούς εχθρούς της προκειμένου να κατακτήσει μιαν άλλη ελληνική πόλη. Οι μεταγενέστεροι Έλληνες αναφέρθηκαν υποκριτικά στις ανθρωποθυσίες τών ταυρικών ακτών τής Κολχίδας και των ακτών τής Αιγύπτου, αποκαλώντας τες πρακτικές Βαρβάρων.

   Όταν επανεμφανίζεται όμως αργότερα στη Ρώμη, την εποχή τής έκλυσης των ηθών, περί το τέλος τής Δημοκρατίας, η ανθρωποθυσία στην πλέον φρικιαστική εκδοχή της, όταν πρόφεραν τούς όρκους μπροστά στα εντόσθια σφαγμένων παιδιών επί Κατιλίνα και Βατινίου, όλα αυτά δεν αφορούν ευτυχώς πλέον στην ελληνική θρησκεία, ούτε καν στον υποτιθέμενο πυθαγορισμό τού Βατίνιου. Όσον αφορά στις μονομαχίες στη ρωμαϊκή αρένα, τις οποίες η Ελλάδα αντιμετώπισε πάντοτε με αποστροφή, η προέλευσή τους τοποθετείται στην Ετρουρία, και τελούνταν αρχικά ως νεκρώσιμη ακολουθία στις κηδείες επιφανών προσώπων. Το γεγονός ότι διαδόθηκαν στη συνέχεια και επεκράτησαν ως η σημαντικότερη ψυχαγωγία τού λαού, αυτό αποτελεί μια ντροπιαστική σελίδα στην ιστορία τού ρωμαϊκού πολιτισμού.

(συνεχίζεται)