ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Συνέχεια από Τρίτη, 21 Μαρτίου 2023
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 3ος
ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ: ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ
IΙ. ΕΞΑΜΕΤΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
3. ΟΙ ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ
Οι πέντε μεγαλύτεροι σε έκταση Ομηρικοί Ύμνοι, που ανήκουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, ο Δήλιος Ύμνος και η Πυθική Ακολουθία, ο Ύμνος στον Ερμή, ο Ύμνος στην Αφροδίτη, και ο Ύμνος στη Δήμητρα, είναι ολοκληρωμένα ποιητικά έργα, ενώ οι μικρότεροι χρησίμευαν συνήθως ως προεισαγωγή στις επικές απαγγελίες των ραψωδών. Οι μεγάλοι Ύμνοι απαγγέλλονταν στις εορταστικές εκδηλώσεις, δεν υπήρξαν όμως ποτέ ποιήματα λατρείας, ή ύμνοι προοριζόμενοι για τους ναούς, και δεν έχουν καμιά σχέση με τους λυρικούς ύμνους των Αιολών ποιητών, ή τους χωρικούς· ο ύμνος είναι μάλλον κλάδος της επικής ποίησης, μια ραψωδία, καθώς και μια αφήγηση συνδεδεμένη με τον ηρωικό θρύλο.
Οι δύο Ύμνοι στον Απόλλωνα και ο Ύμνος στη Δήμητρα σχετίζονται προφανώς με την παράδοση του Δήλιου, του Δελφικού και του Ελευσινιακού ναού, και απαγγέλλονταν στις σχετικές τελετές τους· αντίθετα ο Ύμνος στην Αφροδίτη συγγράφηκε προφανώς για κάποιον από τους πρίγκιπες της Τρωικής Ίδης· ο Ύμνος στον Ερμή εκφράζει την προσωπική χαρά του ποιητή. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται εδώ για μια απλοϊκή λαϊκή ποίηση, ένα εγκώμιο προς τους θεούς, και πιθανότατα αυτά τα ποιήματα, όπως και άλλα του αυτού είδους, εκτός από την αντιπροσώπευση των θεών στην εποποιία και την θεογονία, να συνιστούσαν το σημαντικότερο μέσο διδασκαλίας του έλληνα για τη διαγωγή των θεών του· και επειδή πρόκειται για εορταστική ποίηση, οι θεοί εμφανίζονται ως πανταχού παρόντες και τα πάντα πληρούντες. Παρότι στην αρχαία λογοτεχνία αναφέρονται ως οι υπάρχοντες Ύμνοι, πιθανότατα να υπήρξαν και αναρίθμητοι άλλοι, και αυτοί να αποτελούν μόνο ένα ελάχιστο απόθεμα του συνόλου τους· μπορούμε να υποθέσουμε ότι μόλις αυτή η ποιητική κατηγορία ολοκλήρωσε τον κύκλο της, υπερκεράστηκε από την μεγάλη ηρωική ποίηση, και από τη στιγμή που η λυρική ποίηση και το δράμα ανέλαβαν να εκπροσωπήσουν το μύθο με το δικό τους τρόπο, παραδόθηκε στη λήθη.
Ως προς τις λεπτομέρειες θα αρκεσθούμε σε μια χαριτωμένη εικόνα του αοιδού και των νεανίδων που τραγουδούν ύμνους στον Δήλιο Απόλλωνα. Αυτές οι νεαρές Δήλιες, διακόνισσες του Απόλλωνα, αφού έχουν τιμήσει τον Απόλλωνα, τη Λητώ και την Άρτεμη, αναπολούν τους ήρωες και τις ηρωίδες του παρελθόντος και τους υμνούν. Γνωρίζουν πώς να μιμούνται τη φωνή, τα γλωσσικά ιδιώματα (διαλέκτους; προφορά;) και τους χορευτικούς ρυθμούς όλων των λαών, έτσι που καθένας να μπορεί να ορκιστεί ότι ακούει τον εαυτό του να μιλάει, «τόση πιστότητα έχει το όμορφο τραγούδι τους». Κατόπιν ο αοιδός απευθύνεται στις νεαρές κόρες: «Να με θυμάστε στο μέλλον, και αν κάποτε βρεθεί σ’ αυτά τα μέρη ένας άνθρωπος, κάποιος απ’ αυτούς τους ξένους που έχουν πολύ βασανιστεί και σας ρωτήσει: «Ποιος είναι για σας, ανάμεσα σε όλους το ποιητές που συχνάζουν εδώ, αυτός που τα τραγούδια του είναι τα πιο γλυκά και σας αρέσουν περισσότερο; ». Τότε να απαντήσετε ομόφωνα: «Είναι ένας άνθρωπος τυφλός, που ζει στην ορεινή Χίο· όλα του τα τραγούδια έχουν αιώνια φήμη. Κι εμείς για όσο θα διαβαίνουμε σ’ αυτή τη γη μέσα από πολυσύχναστες πόλεις, θα μας ακολουθεί η ηχώ από αυτόν τον έπαινο, και όλοι θα μας πιστεύουν, διότι αυτή είναι η αλήθεια». Ίσως οι νεαρές Δήλιες να τραγουδούσαν τον ύμνο του ίδιου του αοιδού.
Από τα προύμνια, ο Ύμνος στην Άρη έχει έναν καθαυτό επικλητικό χαρακτήρα, καθώς ξεκινά με προσωνύμια που απευθύνονται στο θεό. Έχει μετά βίας επικό ύφος· αλλά η μορφή του, που θυμίζει τους μετέπειτα ψευτο-ορφικούς ύμνους, μπορεί να είναι αρχαιότατη και να ανήκει στην ιεροτελεστία των ναών· οι επικλήσεις του είναι όμορφες και ποιητικές, και ιδιαίτερα η καταληκτική προσευχή. Αντιθέτως ο Ύμνος στην Άρτεμη είναι ένα μεγαλοπρεπές αρχαίο προύμνιο, όπως και ο Ύμνος στην Αθηνά, και μεταξύ των υπολοίπων αρκετοί είναι επίσης αξιόλογοι και αρχαίοι. Ιδιαίτερη σημασία σε όλα αυτά τα απλά προύμνια έχει ο εντυπωσιακός τρόπος με τον οποίο εγκωμιάζεται η εμφάνιση των θεών δια της κατάνυξης που η εγγύτητα τους προκαλεί στη γη, τη θάλασσα, τα δάση και τα βουνά· μας παραπέμπει στα αυτοσχέδια πρελούδια των ιταλών του 15ου και 16ου αιώνα. Και ο Ύμνος στη Γη, θυμίζει τους πρώιμους στίχους του Λουκρήτιου. Η Γη, μητέρα του σύμπαντος, δοξάζεται με τα ίδια περίπου εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής απευθυνόμενος στην Αφροδίτη.
(συνεχίζεται)
Οι δύο Ύμνοι στον Απόλλωνα και ο Ύμνος στη Δήμητρα σχετίζονται προφανώς με την παράδοση του Δήλιου, του Δελφικού και του Ελευσινιακού ναού, και απαγγέλλονταν στις σχετικές τελετές τους· αντίθετα ο Ύμνος στην Αφροδίτη συγγράφηκε προφανώς για κάποιον από τους πρίγκιπες της Τρωικής Ίδης· ο Ύμνος στον Ερμή εκφράζει την προσωπική χαρά του ποιητή. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται εδώ για μια απλοϊκή λαϊκή ποίηση, ένα εγκώμιο προς τους θεούς, και πιθανότατα αυτά τα ποιήματα, όπως και άλλα του αυτού είδους, εκτός από την αντιπροσώπευση των θεών στην εποποιία και την θεογονία, να συνιστούσαν το σημαντικότερο μέσο διδασκαλίας του έλληνα για τη διαγωγή των θεών του· και επειδή πρόκειται για εορταστική ποίηση, οι θεοί εμφανίζονται ως πανταχού παρόντες και τα πάντα πληρούντες. Παρότι στην αρχαία λογοτεχνία αναφέρονται ως οι υπάρχοντες Ύμνοι, πιθανότατα να υπήρξαν και αναρίθμητοι άλλοι, και αυτοί να αποτελούν μόνο ένα ελάχιστο απόθεμα του συνόλου τους· μπορούμε να υποθέσουμε ότι μόλις αυτή η ποιητική κατηγορία ολοκλήρωσε τον κύκλο της, υπερκεράστηκε από την μεγάλη ηρωική ποίηση, και από τη στιγμή που η λυρική ποίηση και το δράμα ανέλαβαν να εκπροσωπήσουν το μύθο με το δικό τους τρόπο, παραδόθηκε στη λήθη.
Ως προς τις λεπτομέρειες θα αρκεσθούμε σε μια χαριτωμένη εικόνα του αοιδού και των νεανίδων που τραγουδούν ύμνους στον Δήλιο Απόλλωνα. Αυτές οι νεαρές Δήλιες, διακόνισσες του Απόλλωνα, αφού έχουν τιμήσει τον Απόλλωνα, τη Λητώ και την Άρτεμη, αναπολούν τους ήρωες και τις ηρωίδες του παρελθόντος και τους υμνούν. Γνωρίζουν πώς να μιμούνται τη φωνή, τα γλωσσικά ιδιώματα (διαλέκτους; προφορά;) και τους χορευτικούς ρυθμούς όλων των λαών, έτσι που καθένας να μπορεί να ορκιστεί ότι ακούει τον εαυτό του να μιλάει, «τόση πιστότητα έχει το όμορφο τραγούδι τους». Κατόπιν ο αοιδός απευθύνεται στις νεαρές κόρες: «Να με θυμάστε στο μέλλον, και αν κάποτε βρεθεί σ’ αυτά τα μέρη ένας άνθρωπος, κάποιος απ’ αυτούς τους ξένους που έχουν πολύ βασανιστεί και σας ρωτήσει: «Ποιος είναι για σας, ανάμεσα σε όλους το ποιητές που συχνάζουν εδώ, αυτός που τα τραγούδια του είναι τα πιο γλυκά και σας αρέσουν περισσότερο; ». Τότε να απαντήσετε ομόφωνα: «Είναι ένας άνθρωπος τυφλός, που ζει στην ορεινή Χίο· όλα του τα τραγούδια έχουν αιώνια φήμη. Κι εμείς για όσο θα διαβαίνουμε σ’ αυτή τη γη μέσα από πολυσύχναστες πόλεις, θα μας ακολουθεί η ηχώ από αυτόν τον έπαινο, και όλοι θα μας πιστεύουν, διότι αυτή είναι η αλήθεια». Ίσως οι νεαρές Δήλιες να τραγουδούσαν τον ύμνο του ίδιου του αοιδού.
Από τα προύμνια, ο Ύμνος στην Άρη έχει έναν καθαυτό επικλητικό χαρακτήρα, καθώς ξεκινά με προσωνύμια που απευθύνονται στο θεό. Έχει μετά βίας επικό ύφος· αλλά η μορφή του, που θυμίζει τους μετέπειτα ψευτο-ορφικούς ύμνους, μπορεί να είναι αρχαιότατη και να ανήκει στην ιεροτελεστία των ναών· οι επικλήσεις του είναι όμορφες και ποιητικές, και ιδιαίτερα η καταληκτική προσευχή. Αντιθέτως ο Ύμνος στην Άρτεμη είναι ένα μεγαλοπρεπές αρχαίο προύμνιο, όπως και ο Ύμνος στην Αθηνά, και μεταξύ των υπολοίπων αρκετοί είναι επίσης αξιόλογοι και αρχαίοι. Ιδιαίτερη σημασία σε όλα αυτά τα απλά προύμνια έχει ο εντυπωσιακός τρόπος με τον οποίο εγκωμιάζεται η εμφάνιση των θεών δια της κατάνυξης που η εγγύτητα τους προκαλεί στη γη, τη θάλασσα, τα δάση και τα βουνά· μας παραπέμπει στα αυτοσχέδια πρελούδια των ιταλών του 15ου και 16ου αιώνα. Και ο Ύμνος στη Γη, θυμίζει τους πρώιμους στίχους του Λουκρήτιου. Η Γη, μητέρα του σύμπαντος, δοξάζεται με τα ίδια περίπου εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής απευθυνόμενος στην Αφροδίτη.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου