ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ (51)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 22 Μαρτίου 2023

ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ.

του Enrico Berti.       

Περί της διαλεκτικής στον Κάντ (συνέχεια).
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΟΣ

Η διαφορά ανάμεσα σ'αυτή την αρχή τής μή-αντιφάσεως (α.τ.μ.α) και εμείνης την οποία διατύπωσε ο Αριστοτέλης, φανερώνεται απο την κριτική την οποία ασκεί, αμέσως μετά ο Κάντ, στην αριστοτελική ακριβώς διατύπωση! Την οποία ψέγει ότι εισήγαγε "λόγω απροσεξίας και χωρίς καμμία αναγκαιότητα" σε μία αρχή, η οποία θα έπρεπε να είναι μόνον αναλυτική, ένα συνθετικό στοιχείο, δηλαδή τήν "συνθήκη του χρόνου". Στην αριστοτελική διατύπωση, πράγματι, ένα πράγμα, δηλαδή Α, το οποίο είναι κάτι, δηλαδή Β, δέν μπορεί να είναι ταυτόχρονα όχι-Β, αλλά μπορεί να είναι το ένα και το άλλο πράγμα, τόσο Β όσο και μή-Β συνεχόμενα, στην συνέχεια! Για να κάνουμε ένα παράδειγμα το οποίο παρουσίασε ο Κάντ, ένας άνθρωπος ο οποίος είναι νέος μπορεί στην συνέχεια να μήν είναι νέος, δηλαδή γέρος ή ένας άνθρωπος ο οποίος είναι αμαθής μπορεί στην συνέχεια να μήν είναι, δηλαδή μορφωμένος. Εδώ ο Κάντ συνέλαβε ακριβώς την σημασία τής αριστοτελικής διατύπωσης, η οποία αφορά και τυχαία κατηγορήματα, συμβεβηκότα, δηλαδή εμπειρικά, και επομένως πρέπει να γίνει αναφορά στον χρόνο.

          Η κριτική του είναι η ακόλουθη! "Η αρχή τής αντιφάσεως, καθότι αρχή απλώς λογική, δέν πρέπει να περιορίσει απολύτως τις διατυπώσεις της στις σχέσεις τού χρόνου! Το διφορούμενο βρίσκεται εδώ, στο ότι πρίν διαχωρίζεται ένα κατηγορούμενο ενός πράγματος απο την εννοιά του και κατόπιν μ'αυτό το κατηγορούμενο συνδέεται το αντίθετό του: αυτό που δέν δημιουργεί ποτέ αντίφαση με το υποκείμενο, αλλά μόνον με το κατηγορούμενο του, το οποίο είχε συνδεθεί μ'αυτό συνθετικά". Εάν όμως λέω-συνεχίζει ο Κάντ-κανένας αμόρφωτος άνθρωπος δέν είναι μορφωμένος, τότε η πρόταση είναι αναλυτική, διότι η σημείωση (αμόρφωτος) αποτελεί πλέον την έννοια τού υποκειμένου και σ'αυτή την περίπτωση η αρνητική πρόταση προκύπτει αμέσως απο την αρχή τής αντιφάσεως, χωρίς να υπάρχει η ανάγκη να προσθέσουμε ταυτοχρόνως" (Κριτική καθαρού λόγου 177-178). Εδώ, όπως βλέπουμε, η "αμάθεια" υπολογίσθηκε σαν όρος ή ουσία του υποκειμένου και επομένως το κατηγόρημα "μορφωμένος" καθότι άρνηση της ουσίας, προκύπτει αμέσως αντιφατικό με το υποκείμενο. Η προϋπόθεση του Κάντ είναι ότι η α.τ.μ.α. πρέπει να είναι καθαρά αναλυτική, δηλαδή πρέπει να εκφράζει μόνον ουσιώδεις κατηγορίες, δεσμούς ταυτότητος: Βρισκόμαστε σε πλήρη λογική τής ταυτότητος, ακριβώς όπως στον Παρμενίδη!

          3. Εάν όμως, παρ'όλα αυτά στην διατύπωση τής α.τ.μ.α ή καλύτερα στην μείωσή της στην αρχή τής ταυτότητος, ο Κάντ πραγματοποίησε μία οπισθοδρόμηση ώς πρός τον Αριστοτέλη, υπάρχει όμως ένα άλλο δόγμα το οποίο αφορά την αντίφαση, στο οποίο πραγματοποίησε ένα βήμα μπρός, χάρη στις ανακαλύψεις οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στους μοντέρνους χρόνους απο την άλγεβρα και την Νευτώνειο μηχανική. Πρόκειται για την διάσημη διάκριση ανάμεσα σε λογική αντίθεση και πραγματική αντίθεση, στην οποία εστιάστηκε προσφάτως η προσοχή σε αντι-Εγελιανή λειτουργία και γενικώς σε αντιδιαλεκτική! Πρίν συζητήσουμε αυτές τις τελευταίες συνδέσεις, ας δούμε αναλυτικά τί λέει ο Κάντ!

          Στην προσπάθεια εισαγωγής στην φιλοσοφία τής έννοιας τών αρνητικών ποσοτήτων, όπου συναντήσαμε την πιό αριστοτελική διατύπωση τής α.τ.μ.α, ο Κάντ, υπερασπιζόμενος ακριβώς την μηχανική τού Νεύτωνος απο τις επιθέσεις τού Crucius, δηλώνει ότι υπάρχουν δύο τύποι αντιθέσεως, εκείνη η λογική, δηλαδή η αντίφαση, και η πραγματική, η οποία είναι χωρίς αντίφαση! Η πρώτη αντίθεση, η λογική, είναι η μοναδική την οποία λογαριάσαμε μέχρι τώρα. Συνίσταται στην βεβαίωση και στην άρνηση ενός κατηγορήματος ενός πράγματος ταυτοχρόνως! Η συνέπεια αυτού του λογικού δεσμού είναι μηδέν, όπως ελέχθη στην αρχή τής αντιφάσεως. Ένα σώμα σε κίνηση είναι κίνηση, ένα ακίνητο σώμα, είναι και αυτό κάτι (cogitabile). Αλλά ένα σώμα το οποίο είναι σε κίνηση και ταυτοχρόνως δέν είναι σε κίνηση, δέν είναι τίποτα! " (Πρό-κριτικές πραγματείες). Αυτή η αντίθεση είναι ακριβώς αυτό που ονόμαζε και ο Αριστοτέλης αντίφαση, δηλαδή μία αντίθεση ανάμεσα σε δύο προτάσεις με το ίδιο υποκείμενο και με ένα και το αυτό κατηγόρημα! Το οποίο βεβαιώνουμε και αρνούμαστε αντίστοιχα! Έχει νόημα να την ονομάσουμε λογική, όπως κάνει ο Κάντ, μόνον επειδή αφορά δύο προτάσεις, όχι επειδή οι όροι αυτών δέν εκφράζουν και καταστάσεις πραγματικές! Είδαμε λοιπόν ότι για τον Αριστοτέλη υπάρχουν και όροι αντιφατικοί μεταξύ τους, οι οποίοι δείχνουν πραγματικούς τρόπους τού Είναι, για παράδειγμα καθισμένος καί όρθιος ή όπως στο παράδειγμα τού Κάντ, η κίνηση και η ακινησία! Αυτό που είναι αδύνατον, με την έννοια ότι απαγορεύεται απο την α.τ.μ.α. είναι η ταυτόχρονη εξάρτηση στο ίδιο υποκείμενο, κάτι που είναι μή-πραγματικό και είναι επίσης και αδιανόητο, δέν αντιστοιχεί δηλαδή σε καμμία έννοια!

          Η δεύτερη πραγματική αντίθεση-συνεχίζει ο Κάντ είναι εκείνη όπου δύο κατηγορήματα ενός πράγματος είναι αντίθετα, αλλά όχι λόγω της αρχής τής αντιφάσεως! Και εδώ επίσης το ένα εκμηδενίζει αυτό που τίθεται απο το άλλο, αλλά η συνέπεια είναι κάτι! Μία δύναμις η οποία μεταδίδει μία κίνηση σε ένα σώμα σε μία κατεύθυνση και μία ίση δύναμη σε αντίθετη κατεύθυνση δέν αντιφάσκουν και είναι δυνατές σαν κατηγορήματα ενός και μόνου σώματος. Συνέπεια έρχεται η ακινησία, η οποία είναι κάτι. Πρόκειται για μία αληθινή αντίθεση! Και πράγματι αυτό που τίθεται απο μία απο τις δύο αυτές τάσεις, εάν ήταν μόνη, εκμηδενίζεται απο την άλλη και αμφότερες αυτές οι τάσεις είναι κατηγορήματα αληθινά ενός μόνον πράγματος και του ανήκουν ταυτόχρονα. Ακόμη και εδώ η συνέπεια είναι τίποτα, αλλά με μία διαφορετική σημασία απο την αντίφαση! Απο εδώ και πέρα θα ονομάζουμε 0=μηδέν αυτό το τίποτα!".

Άλλα παραδείγματα πραγματικής αντιθέσεως ειναι εκείνα τής πίστεως και τού χρέους (τής πίστωσης και τής εξόφλησης), τού θετικού αριθμού και του αρνητικού, τού ταξειδιού πρός Δυσμάς και πρός Ανατολάς κ.τ.λ. Εκείνο που ο Κάντ φλέγεται να φανερώσει είναι ότι και οι δύο όροι τής πραγματικής αντιθέσεως είναι θετικές πραγματικότητες, παρότι συμφέρει να τις ονομάσουμε την μία θετική και την άλλη αρνητική, και ότι η συμπαρουσία τους στο ίδιο αντικείμενο δέν προξενεί μία αντιφαση, αλλά μία πραγματική κατάσταση ισορροπίας στην περίπτωση που οι όροι είναι ίσοι ή τής διαφοράς, στην περίπτωση που είναι άνισοι. Δείχνει πολύ συχνά αυτή την αντίθεση με την έκφραση "σχέση τών αντιθέτων", κάτι που μπορεί να μας οδηγήσει στην αντίθεση την οποία είχε ορίσει ο Αριστοτέλης, τής εναντιότητος. Στην πραγματικότητα η πραγματική αντίθεση για την οποία κάνει λόγο ο Κάντ είναι διαφορετική απο τη εναντιότητα για την οποία ομιλούσε ο Αριστοτέλης: Παρότι δηλαδή ο Κάντ την εκφράζει σαν αντίθεση ανάμεσα σε κατηγορήματα, στην πραγματικότητα είναι η αντίθεση ανάμεσα σε μεγέθη, μάλιστα δέ ανάμεσα σε δυνάμεις δηλαδή όπως και ο ίδιος βεβαιώνει στην συνέχεια, ανάμεσα σε αιτίες, των οποίων τα αποτελέσματα είναι αντίθετα! Η αποστροφή η πραγματική λαμβάνει θέση μόνον όταν ανάμεσα σε δύο πράγματα, καθότι θετικές αιτίες, η μία εκμηδενίζει την συνέπεια της άλλης. Εάν μία κινητήριος δύναμις είναι μία απο τις θετικές αιτίες θα υπάρξει πραγματική αντίθεση όταν, στην ένωση με μία άλλη κινητήριο δύναμη, αυτές εκμηδενίζουν αμοιβαίως τα αποτελέσματα τους" (Προκριτικά κείμενα σ.255). Οι δυνάμεις στις οποίες σκέπτεται εδώ ο Κάντ, είναι οι δυνάμεις τής έλξης και τής άπωσης τού Νεύτωνος" Δέν πρόκειται λοιπόν για αληθινά αντίθετα κατηγορήματα των οποίων η ταυτόχρονη παρουσία στο ίδιο υποκείμενο και κάτω απο την ίδια όψη, ακόμη και όταν δέν είναι αντιφατικά, αλλά μόνον αντίθετα (για παράδειγμα λευκό και μαύρο), θα έδινε εξίσου μία αντίφαση (ένα πράγμα δέν μπορεί να είναι ταυτοχρόνως και κάτω απο την ιδια οπτική γωνία λευκό και μαύρο). Πρόκειται όμως, όπως επαναλαμβάνει συχνά ο Κάντ, για αντίθετες πραγματικότητες, εξίσου θετικές, των οποίων η αντίθεση ειναι μόνον στο σημείο και όχι στο γεγονός ότι η μία είναι η άρνηση της άλλης!

          Γι'αυτό αυτές τόσο απο την πλευρά των μαθηματικών όσο και τής φυσικής, καταλήγουν να προστεθούν (με την σημασία τής άλγεβρας, δηλαδή ακόμη και αποσυρόμενες οι μέν απο τις δέ). Ίσως η ομοιότης με την αντίθεση ανάμεσα σε ενάντια για τα οποία μιλά ο Αριστοτέλης βρίσκεται στο γεγονός ότι το αποτέλεσμα τής πρόσθεσης (ή της διαφοράς) ανάμεσα στις δύο αντίθετες δυνάμεις είναι ανάλογο με εκείνο που ο Αριστοτέλης υπολόγιζε σαν τον ενδιάμεσο όρο ανάμεσα στα ενάντια (κάτι που είναι αδύνατον ανάμεσα στα αντιφατικά) όπου όμως όλος ο δυναμικός χαρακτήρας, δηλαδή τής διαφωνίας, τής εντάσεως, η οποία ειναι παρούσα στην διάκριση τού Κάντ, απουσιάζει. Σε κάθε περίπτωση ο λόγος ο οποίος ωθεί τον Κάντ να εισάγει αυτή την διάκριση είναι η απόδειξη ότι η μηχανική τού Νεύτωνος, παρότι μιλά για δυνάμεις αντίθετες μεταξύ τους, δέν δέχεται την ύπαρξη αληθινών πραγματικών αντιφάσεων στην πραγματικότητα, όπως τον κατηγορούσαν οι αντίπαλοί του!

          Μία διαφορετική χρήση τής ίδιας διακρίσεως κάνει ο Κάντ και εναντίον τού Λάϊμπνιτς, ή καλύτερα εναντίον τών οπαδών του, τους λεγόμενους υποστηρικτές τής "Λαϊμπνιτσιο-Γουλφιανής" μεταφυσικής. Στο κείμενο "Το μοναδικό δυνατό επιχείρημα για την απόδειξη τής υπάρξεως τού Θεού", σύγχρονο τής "προσπάθειας εισαγωγής στην φιλοσοφία τής έννοιας των αρνητικών ποσοτήτων" όπου συναντήσαμε επίσης την διατύπωση τής α.τ.μ.α. με αναφορά στον χρόνο, ο Κάντ αντιμάχεται όσους αποδίδουν στον Θεό, σαν κατηγορήματά του, όλες τις πραγματικότητες, χωρίς διάκριση και δέν κατανοούν ότι μερικές εξ'αυτών δέν μπορούν ποτέ να λάβουν χώρα, η μία δίπλα στην άλλη, σαν καθορισμοί ενός μοναδικού υποκειμένου, όπως για παράδειγμα το αδιαπέραστο, η έκταση, δέν μπορούν να είναι ιδιότητες αυτού που διαθέτει διάνοια και θέληση! "Μία λανθασμένη σκέψη-παρατηρεί ο Κάντ-δικαίωσε φαινομενικώς αυτή την ιδέα: λέγεται, πραγματικότης και πραγματικότης, δέν αντιφάσκουν ποτέ η μία με την άλλη, καθώς και οι δύο είναι αληθινές επιβεβαιώσεις και γι'αυτό ούτε αυτές αντιτίθενται η μία στην άλλη σε ένα υποκείμενο".

          Τώρα παρότι δέχομαι ότι εδώ δέν υπάρχει λογική αντίφαση, παρόλα αυτά δέν αφαιρείται η πραγματική αποστροφή. Αυτή λαμβάνει θέση, όταν κάτι, καθότι αρχή, εκμηδενίζει την συνέπεια κάποιου άλλου με μία πραγματική αντιπαράθεση" (Γραπτά προκριτικής περιόδου. σ. 27-128). Το παράδειγμα μιας πραγματικής αντιθέσεως το οποίο παρουσιάζει ο Κάντ είναι εκείνο των δύο  κινητηρίων δυνάμεων, ίσως εντάσεως και αντιθέτου σημασίας ή κατεύθυνσης ταυτόχρονης παρουσίας στο ίδιο σώμα, τών οποίων το αποτέλεσμα είναι η ανάπαυση! Αυτή η τελευταία ειναι εφικτή, μάλιστα δέ πραγματική, ενώ η λογική αντίφαση είναι αδύνατη! Στον Θεό όμως δέν μπορεί να υπάρχει ούτε μία πραγματική αποστροφή, διότι αυτή φέρει πάντοτε απώλεια, έλλειψη, εναντίωση, κάτι που αντιφάσκει στην τελειότητά του!

          Αυτή η ίδια επιχειρηματολογία επαναλαμβάνεται στην Κριτική τού καθαρού λόγου σε σχέση με την λεγόμενη "αμφιβολία τών εννοιών τού στοχασμού", δηλαδή της ανταλλαγής τής εμπειρικής χρήσης τής νοήσεως με την υπερβατική της χρήση! Σ'αυτή την ανταλλαγή κατέφυγε ο Λάϊμπνιτς, ο οποίος είχε πιστέψει ότι οι ίδιες σχέσεις οι οποίες ενυπάρχουν ανάμεσα στις έννοιες στην νόηση, ενυπάρχουν ακόμη και στις φαινομενικές πραγματικότητες στις οποίες αυτές οι έννοιες αναφέρονται! Και απο εδώ έρχεται η διάσημη αρχή τής ταυτότητος τών διακεκριμένων (τών δυσδιάκριτων), η οποία ισχύει για τις έννοιες, αλλά όχι για τα πράγματα τα οποία αναπαριστώνται απο αυτές! Και η βεβαιότης ότι, εάν οι έννοιες δέν αντιτίθενται μεταξύ τους, δέν αντιτίθενται μεταξύ τους ούτε οι πραγματικότητες οι οποίες αναπαριστώνται απο αυτές! "Όταν οι πραγματικότητες-δηλώνει ο Κάντ-αναπαριστώνται μόνον απο την καθαρή νόηση (realitas nooumenon), δέν είναι δυνατον να σκεφθούμε ανάμεσα στα πράγματα καμμία αντίθεση δηλαδή καμμία σχέση τέτοια ώστε απο τις πραγματικότητες οι οποίες συνενώνονται με το υποκείμενο καθεμιά τους να εξαφανίζει το αποτέλεσμα της άλλης, ώστε να έχουμε 3-3=0. Αντιθέτως, το φαινομενικό πραγματικό (realitas Phaenomenon) μπορεί χωρίς αμφιβολία να συμπεριλάβει αντιθέσεις οι οποίες ενωμένες στο ίδιο υποκείμενο, να μπορεί μία πραγματικότης να εκμηδενίζει εντελώς ή μερικώς το αποτέλεσμα της άλλης, σαν δύο δυνάμεις οι οποίες ενεργούν στην ίδια ευθεία γραμμή, καθότι τραβούν ή σπρώχνουν το ίδιο σημείο σε αντίθετη κατεύθυνση" (σ. 269-270). Είναι ακριβώς το ίδιο δόγμα το οποίο εξέφρασε στο "Μοναδικό δυνατό επιχείρημα....", με την προσθήκη τής διαφοράς ανάμεσα σε νοούμενο και φαινόμενο.

Συνεχίζεται

ΠΑΡΑ ΤΙΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΟΥ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΡΧΙΖΕΙ ΝΑ ΕΜΦΑΝΙΖΕΙ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΥ Η ΟΠΟΙΑ ΣΥΣΤΗΝΕΙ ΤΟ ΕΓΩ:

"Αυτή η ίδια επιχειρηματολογία επαναλαμβάνεται στην Κριτική τού καθαρού λόγου σε σχέση με την λεγόμενη "αμφιβολία τών εννοιών τού στοχασμού", δηλαδή της ανταλλαγής τής εμπειρικής χρήσης τής νοήσεως με την υπερβατική της χρήση! Σ'αυτή την ανταλλαγή κατέφυγε ο Λάϊμπνιτς, ο οποίος είχε πιστέψει ότι οι ίδιες σχέσεις οι οποίες ενυπάρχουν ανάμεσα στις έννοιες στην νόηση, ενυπάρχουν ακόμη και στις φαινομενικές πραγματικότητες στις οποίες αυτές οι έννοιες αναφέρονται!  Και η βεβαιότης ότι, εάν οι έννοιες δέν αντιτίθενται μεταξύ τους, δέν αντιτίθενται μεταξύ τους ούτε οι πραγματικότητες οι οποίες αναπαριστώνται απο αυτές!"

Αμέθυστος