XΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ - Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ (22)

 Συνέχεια από: Κυριακή 30 Μαρτίου 2025

ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ
Σπουδή στον Ιωάννη της Κλίμακος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ, 1971

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Ο ΕΡΩΣ, ΤΟ ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ 

Σὲ ἀντίθεση;;;, λοιπόν, μὲ ἄλλα πατερικά κείμενα ποὺ διαστέλλουν μὲ ὀξύτητα τὸν θεῖο ἀπὸ τὸν ἀνθρώπινο ἔρωτα14, ἡ Κλίμακα τοῦ Ἰωάννου μᾶς βεβαιώνει ἐμφαντικὰ ὅτι εἶναι ἡ ἴδια καθολικὴ ἐρωτικὴ ἀναφορὰ ποὺ μπορεῖ νὰ ἔχῃ ὡς ἀντικείμενο ἕνα ἀνθρώπινο πρόσωπο, ἢ τὸ Πρόσωπο τοῦ Θεοῦ. Καὶ ὄχι μόνο ἡ σωστὴ ἐρωτικὴ ἀναφορά, ἀλλὰ καὶ;;; ἡ παραστρατημένη περίσπαση τῆς ἐπιθυμίας στὸν χῶρο τοῦ ἀπροσωποποιημένου εἴδους, ἡ ἀνικανοποίητη καὶ ἀδιέξοδη ἐρωτικὴ ἀπληστία, εἶναι δυνατὸ νὰ μεταστραφῇ σὲ πόθο Θεοῦ, σὲ ἔρωτα θεῖο. Εἶναι ἀποκαλυπτικὸ τὸ ἀκόλουθο χωρίο τῆς Κλίμακος:

«Εἶδον ἀκαθάρτους ψυχὰς
περὶ ἔρωτας σωμάτων ἐμμανῶς διακειμένας·
καὶ δὴ αὗται σκῆψιν μετανοίας προσλαβόμεναι
ἐκ πείρας ἔρωτος τὸν αὐτὸν πρὸς Κύριον μετενηνόχασιν ἔρωτα˙
καὶ πάντα φόβον εὐθὺς ὑπερπηδήσασαι,
ἀπλήστως εἰς ἀγάπην Θεοῦ ἐνεκεντρίσθησαν·
διὰ τοῦτο καὶ ὁ Κύριος τῇ σώφρονι ἐκείνῃ πόρνῃ
οὐ λέγει ὅτι ἐφοβήθη, ἀλλ᾽ ὅτι ἠγάπησε πολύ,
καὶ ἠδυνήθη εὐχερῶς ἔρωτι ἔρωτα διακρούσασθαι».16

[Μετάφραση: Είδα ακάθαρτες ψυχές
πού έρρεπαν με μανία στους σαρκικούς έρωτες.
Αυτές λοιπόν αφού έλαβαν αφορμή μετανοίας από την γεύσι του αμαρτωλού έρωτος, μετέστρεψαν αυτόν τον έρωτα σε έρωτα προς τον Κύριον.
Έτσι ξεπέρασαν αμέσως κάθε αίσθημα φόβου
και εκεντρίσθηκαν στην άπληστη αγάπη του Θεού.
Γι΄αυτό και ο Κύριος στην αγνή εκείνη πόρνη (Λουκ. ζ΄ 37-48)
δεν είπε ότι εφοβήθηκε, αλλά «ότι ηγάπησε πολύ»
και κατώρθωσε εύκολα να αποκρούση τον ένα έρωτα με τον άλλον].
[ΜΑΣ ΔΙΕΦΥΓΕ ΜΑΛΛΟΝ Η ΜΑΝΙΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΟΣ ΤΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ.ΑΥΤΗ ΠΟΥ ΚΑΝΕΙ ΤΗΝ ΔΙΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΜΑΤΑΙΩΝΕΙ ΤΗΝ ΜΕΤΡΙΟΤΗΤΑ ΜΑΣ. ΚΑΙ ΤΗΝ ΣΟΦΙΑ ΜΑΣ. ΠΟΥ ΜΑΣ ΞΕΧΩΡΙΖΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΕΛΗ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΨΕΥΔΟΘΕΟΛΟΓΙΕΣ.]

(Μαξίμου Ομολογητού, Προς Θαλάσσιον… περί διαφόρων απόρων της Αγίας Γραφής -   Απ’ την εισαγωγή…)                                                                                                           

Ἡ χάρη τοῦ Παναγίου Πνεύματος δέν ἐνεργεῖ σοφία στούς ἁγίους, χωρίς τό νοῦ πού δέχεται τήν σοφία· οὔτε γνώση, χωρίς τήν δύναμιν τοῦ λογικοῦ πού δέχεται τήν γνώση· οὔτε πίστη χωρίς τήν πληροφορία τοῦ νοῦ καί τοῦ λογικοῦ περί τῶν μελλόντων, πού ἦταν ὡς τότε ἄδηλα σέ ὅλους· οὔτε χαρίσματα ἰαμάτων, χωρίς φυσική φιλανθρωπία· οὔτε κανένα ἄλλο ἀπό τά λοιπά χαρίσματα, χωρίς τήν δεκτική ἱκανότητα καί δύναμη τοῦ καθενός. Οὔτε πάλι ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά ἀποκτήσει ἀπό φυσική του δύναμιν ἕνα ἀπό τά χαρίσματα πού ἀριθμήσαμε, χωρίς τήν θεία δύναμη πού τά χορηγεῖ. Τό φανερώνουν αὐτό ὅλοι οἱ Ἅγιοι, οἱ ὁποῖοι ὕστερα ἀπό τίς ἀποκαλύψεις τῶν θείων ζητοῦν τούς λόγους ὅσων τούς ἀποκαλύφθηκαν.   

Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής

Ὁ ἔρωτας εἶναι πάθος καθολικὸ τῆς ὑπάρξεως, ὀδυνηρὴ ἀνάγκη καὶ φορὰ ἐπιστροφῆς στὴν πληρωματικὴ ἀκεραιότητα τοῦ προσώπου, δηλαδὴ στὴν προσωπική κοινωνία. Ἔστω κι ἂν περισπᾶται ἀδιέξοδα ὡς ἀπροσωποποιημένη ἐπιθυμία, ἡ ἐρωτικὴ ἀναφορὰ εἶναι ἡ κατεξοχὴν;;; δυνατότητα γιὰ τὴν ἀνακάλυψη καὶ τὴ φανέρωση τοῦ προσώπου, γιὰ τὴν εἴσοδο στὸν χῶρο τῆς προσωπικῆς ζωῆς, γιὰ τὴ μετοχὴ στὸν θεῖο ἔρωτα, στὴ «γνώση», τοῦ Θεοῦ. Εἶναι μιὰ σπουδὴ καὶ μιὰ «γνώση» ὁ ἔρωτας μὲ κατηγορίες ἄλλες ἀπὸ τὶς κατηγορίες τῆς σχολικῆς μαθήσεως. Γι᾿ αὐτὸ καὶ καμμιὰ διανοητική θρησκευτικὴ ἀγωγὴ δὲν μπορεῖ νὰ διδάξη γιὰ τὸν Θεὸ τόσα, ὅσα διδάσκει ἡ ἐρωτικὴ ἐμπειρία.[ΚΑΙ;]

Σημειώσεις

14. Βλ. χαρακτηριστικά, ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Εἰς τὸ Ἄσμα ᾿Ασμάτων ΣΤ, Migne P.G. 44, 900 C: «Ἐπειδὴ γὰρ ἡ ἐμπαθὴς καὶ ρυπῶσα τῶν σωμάτων ἐπιθυμία τοῖς τῆς σαρκὸς μέλεσιν ἐγκαθημένη, καθάπερ τι σύνταγμα ληστρικὸν ἐνεδρεύει τὸν νοῦν καὶ αἰχμάλωτον ἄγει πολλάκις πρὸς τὸ ἑαυτῆς βούλημα συναρπάσασα· ἐχθρὸν δὲ τῷ Θεῷ γινόμενον, καθώς φησιν ὁ ᾿Απόστολος, ὅτι τὸ φρόνημα τῆς σαρκὸς ἔχθρα εἰς Θεόν· διὰ τοῦτο ἀκόλουθόν ἐστιν, ἐκ τῶν ἐναντίων τῆς σωματικῆς ἐπιθυμίας τὸν θεῖον ἔρωτα γίνεσθαι».[Μετάφραση: Επειδή η εμπαθής και ρυπώσα επιθυμία του σώματος, ριζωμένη στα μέλη της σάρκας, παραμονεύει τον νου σαν ληστρική συμμορία και συχνά τον αιχμαλωτίζει, σέρνοντάς τον στο δικό της θέλημα· και γίνεται εχθρός του Θεού, όπως λέει ο Απόστολος: «Το φρόνημα της σάρκας είναι έχθρα προς τον Θεό». Γι’ αυτό είναι φυσικό, από την αντίθεση προς τη σαρκική επιθυμία, να γεννιέται ο θείος έρωτας]. Ἐπίσης, εἰς τὸ ῾Ασμα Ασμ. ΙΓ΄ Migne P.G. 44, 1048 CD : «Επιτεταμένη γὰρ ἀγάπη ἔρως λέγεται : ᾧ οὐδεὶς ἐπαισχύνεται, ὅταν μὴ κατὰ σαρκὸς γένηται παρ' αὐτοῦ ἡ τοξεία· ἀλλ᾽ ἐγκαυχᾶται μᾶλλον τῷ τραύματι, ὅταν διὰ τοῦ βάθους τῆς καρδίας δέξηται τὴν τοῦ ἀΰλου πόθου ἀκίδα».[Μετάφραση: Γιατί ο έντονος και βαθύς έρωτας λέγεται αγάπη επιτεταμένη· και κανείς δεν ντρέπεται γι’ αυτόν, όταν η πληγή που προκαλεί δεν έχει σαρκικό χαρακτήρα· αντίθετα, καυχιέται για το τραύμα, όταν δεχτεί το αγκάθι του άυλου πόθου στα βάθη της καρδιάς του]. Καὶ στὸ Ι, 963 C: «Εἴ τις πρὸς τὴν αἴσθησιν βλέποι, τὴν δι' αὐτῆς ἐμφυομένην τῷ σώματι ἡδονὴν ἐφελκόμενος, ἄγευστος τῆς θείας εὐφροσύνης διαβιώσεται»[Μετάφραση: «Αν κάποιος κοιτάζει προς την αίσθηση, έλκοντας την ηδονή που γεννιέται μέσω αυτής στο σώμα, θα ζήσει χωρίς να γευτεί ποτέ τη θεία ευφροσύνη».]

15. Ο τονισμός τοῦ συγκεκριμένου καὶ πραγματικοῦ χαρακτήρα τῆς προσωπικῆς ἀναφορᾶς στὸν Θεό, ποὺ εἶναι ἀναφορὰ στὴν ἄμεση ἐρωτικὴ παρουσία ἢ ἀπουσία ἑνὸς Προσώπου, δὲν μᾶς ἐπιτρέπει νὰ ἐρμηνεύσουμε τὶς ἀπόψεις αὐτὲς τῆς Κλίμακος σὰ νὰ πρόκειται γιὰ τὴν ἔκφραση μιᾶς ψυχολογικῆς ἀπωθήσεως τῆς ἐρωτικῆς ἐπιθυμίας στὸν χῶρο τοῦ ἰδεατοῦ καὶ φανταστικοῦ (Sublimierung - sublimation)*. Ὅ,τι αποκλείει μιὰ τέτοια φροϋδικὴ ἑρμηνεία τῶν ἀπόψεων τῆς Κλίμακος εἶναι ἡ κατάφαση στὴ φυσικὴ ἐρωτικὴ ἀγάπη καὶ ἡ συνειδητὴ καὶ συνεπέστατη σύνδεση τῆς ἐρωτικῆς ἀναζητήσεως μὲ τὸ πλήρωμα τῆς προσωπικῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ.
Οπωσδήποτε ἡ ψυχολογικὴ ἔρευνα καὶ ἑρμηνεία τοῦ κειμένου ξεφεύγει ἀπὸ τὴν ἁρμοδιότητα αὐτῆς ἐδῶ τῆς μελέτης. Χωρὶς νὰ ἀρνηθοῦμε ὅτι τὸ φαινόμενο τῆς Sublimierung εἶναι συχνότατο σὲ θρησκευτικὰ περιβάλλοντα (τόσο πιὸ ἐπικίνδυνο ψυχολογικὰ ὅσο πιὸ ἀπόλυτη εἶναι ἡ ἠθικιστικὴ ἀπαξίωση τῆς ἐρωτικῆς ἐπιθυμίας), σημειώνουμε ἐδῶ μόνο τὴ διαφορὰ ποὺ νομίζουμε ὅτι ὑπάρχει ἀνάμεσα στὴν ἐξιδανίκευση τῆς ὁπωσδήποτε ἀπωθημένης ἐρωτικῆς ἐπιθυμίας, καὶ στὴ συνειδητὴ ἀποδοχή της καὶ ἀναφορά της στὸ Πρόσωπο τοῦ Θεοῦ. Δὲν πρέπει νὰ ἀγνοηθῆ ἡ καθολική μετοχὴ στὸν θεῖο ἔρωτα, ἡ σωματική ἄσκηση καὶ κακοπάθεια ποὺ εἶναι μιὰ ἐρωτικὴ ἀπάρνηση καὶ στέρηση κάθε περισπάσεως στὴν ἀποκλειστικὴ προσωπικὴ ἀφοσίωση.
* [Η Sublimierung στα γερμανικά (στα ελληνικά: υποκατάσταση ή εξιδανίκευση, συχνά μεταφράζεται και απλώς ως υψίπετη μετατόπιση) και στα αγγλικά sublimation, είναι ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τον Φρόυντ και αφορά έναν αμυντικό μηχανισμό της ψυχής. Η sublimation/εξιδανίκευση είναι η μετατροπή ενστίκτων ή επιθυμιών (κυρίως σεξουαλικών ή επιθετικών) σε κοινωνικά αποδεκτές ή δημιουργικές μορφές έκφρασης. Αντί να εκφραστεί π.χ. η σεξουαλική ενέργεια με ωμό ή απαγορευμένο τρόπο, μετατοπίζεται προς την τέχνη, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, τη δημιουργία, ή άλλες ανώτερες δραστηριότητες].
16. Ε΄ στ΄ 57.