Οι θεολογικές καταβολές της Νεωτερικότητας (19)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 28 Οκτωβρίου 2022

Οι θεολογικές καταβολές της Νεωτερικότητας
Κεφάλαιο 3: Ο Ουμανισμός και η αποθέωση του ανθρώπου

Ο Πετράρχης και οι απαρχές του ουμανισμού

Σήμερα είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε την επίδραση που είχε Πετράρχης στους σύγχρονους του, εν μέρει επειδή δυσκολευόμαστε να εκτιμήσουμε την επίδραση του πάνω σε μας. Ο Πετράρχης αναφέρεται σπάνια στην εποχή μας. Λίγοι είναι οι ουμανιστές ή ακαδημαϊκοί που είναι σε θέση να αναφέρουν έστω και ένα έργο του. Και κανένα από τα έργα του στα λατινικά δέν βρίσκεται σε κάποια λίστα με τα μεγαλειώδη βιβλία. Παρόλα αυτά, χωρίς τον Πετράρχη δε θα υπήρχαν ουμανιστές ή ακαδημαϊκοί, μεγαλειώδη βιβλία, η κουλτούρα των βιβλίων, ουμανισμός, Αναγέννηση, ούτε και ο μοντέρνος κόσμος όπως καταλήξαμε να τον αντιλαμβανόμαστε. Τότε γιατί τον ξεχάσαμε; Διάφοροι παράγοντες συνέβαλαν σε αυτή την λήθη: η εγκατάλειψη της λατινικής λογοτεχνίας, καθώς οι λόγιοι είχαν επικεντρωθεί στις εθνικές λογοτεχνίες, τα μεταβαλλόμενα λογοτεχνικά γούστα και μόδες, και το γεγονός πως πολλά από τα έργα του δεν ανήκουν στα συνηθισμένα λογοτεχνικά είδη. Η αληθινή όμως αιτία βρίσκεται βαθύτερα. Ο Πετράρχης μας λέει σπάνια κάτι το οποίο δεν γνωρίζουμε ήδη, και ως εκ τούτου μας φαίνεται περιττός. Αυτό είναι όμως το μέτρο της σπουδαιότητας του, καθώς αυτό που πέτυχε θεωρείται γενικά ως κάτι δεδομένο, και μας είναι δύσκολο να φανταστούμε πως τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά.

Την εποχή που πέθανε, ο Πετράρχης ήταν ο πιο διάσημος ιδιώτης στην Ευρώπη, και κατά τα επόμενα 150 χρόνια, η φήμη του και η επίδραση του συνέχισαν να αυξάνονται και να διαδίδονται. Αυτό ήταν εν μέρει οπωσδήποτε αποτέλεσμα της μαεστρίας του στη χρήση της γλώσσας και της ικανότητας του να παρακινεί τις καρδιές των ανθρώπων, αλλά αυτό δεν μπορεί να ήταν όλο. Ο Δάντης είχε γράψει λαϊκή ποίηση μια γενιά πριν από αυτόν, και τον θαύμαζαν πλατιά στρώματα, αλλά δεν ενέπνευσε γενιές μιμητών. Η επίδραση του Πετράρχη ήταν περισσότερο αποτέλεσμα του γεγονότος, πως προσέφερε ένα νέο όραμα τού πως να ζήσει κανείς σε ένα χριστιανικό κόσμο αιχμάλωτο μιας πνευματικής κρίσης την οποία επέφερε η νομιναλιστική επανάσταση, όπως και τα κατακλυσμικά γεγονότα του 14ου αιώνα, ένας χριστιανικός κόσμος στραμμένος προς τα μέσα λόγω της αποτυχίας των σταυροφοριών, και ο κίνδυνος ενός ανανεωμένου Ισλάμ, που παραμόνευε σε Ανατολή και Δύση. Το πρόγραμμα του Πετράρχη βασιζόταν στην αποδοχή της οντικής προτεραιότητας των ατομικών ανθρώπινων όντων, και την αποδοχή πως η αναζήτηση μιας ανθρώπινης ζωής με νόημα, ξεκινούσε από την διερεύνηση του ατόμου. Ο Πετράρχης κατάφερε να καταστήσει το όραμα αυτό συγκεκριμένο και ελκυστικό, προβάλλοντας στη δημοσιότητα την δική του εσωτερική ζωή, όπως και μιας εντυπωσιακής σειράς αρχαίων προσωπικοτήτων, αρκετά διαφορετικών από τους αγίους και μάρτυρες που φύλαγαν τις εισόδους μέσα στον καθεδρικό ναό του γοτθικού Χριστιανισμού. Με τον τρόπο αυτό, ο Πετράρχης έστειλε τους σύγχρονους του σε ένα διπλό ταξίδι. Η πρώτη φάση αυτού του ταξιδιού οδηγούσε μέσα στην ανεξερεύνητη περιοχή του εαυτού, γεμάτου πάθη και επιθυμίες, που δεν ήταν πια κάτι ανίερο και μη πνευματικό, που έπρεπε να ξεριζωθεί ή να περιοριστεί, αλλά ήταν αντιθέτως αντανάκλαση της ατομικότητας του κάθε προσώπου, και του άξιζε να εκφραστεί, καλλιεργηθεί και τύχει απόλαυσης. Η δεύτερη φάση του ταξιδιού οδηγούσε πίσω σε ένα αρχαίο, αλλά ξαφνικά σημαντικό παρελθόν, γεμάτο θαρραλέα και πνευματικά υψηλά άτομα, που είχαν κερδίσει δόξα και ένα είδος αθανασίας, καλλιεργώντας την ατομικότητα τους. Επιπλέον, τα δυο αυτά ταξίδια ήταν συνδεδεμένα, καθώς δια της διερεύνησης και εκτίμησης των βιογραφιών των μεγάλων ανδρών της αρχαιότητας, μπορούσε να αρχίσει κανείς να καταλαβαίνει, πως να δώσει σχήμα στη δική του ατομικότητα, και με τον τρόπο αυτό να διάγει όχι απλά μια ευσεβή, αλλά ευγενή βίο, μια ζωή που άξιζε να τη θυμάται κανείς. Έδειξε πως η αθανασία δεν ανήκε μόνο στους αγίους και τους μάρτυρες, αλλά και σε εκείνους που μιμούνταν άνδρες όπως ο Σκιπίων, Κικέρων, Βιργίλιος, Σωκράτης, Πλάτων, τους πολεμιστές, πολιτικούς, καλλιτέχνες, και φιλοσόφους, που είχαν δημιουργήσει και διατηρήσει τον ελληνικό και τον ρωμαϊκό κόσμο. Αυτό που βρίσκεται κρυμμένο πίσω από αυτά τα θαυμαστά παραδείγματα είναι η ιδέα πως σημασία έχει το άτομο και οι σκοποί του πως έχουν μια εγγενή αξιοπρέπεια και αξία. Η παραδοχή αυτή ήταν επαναστατική, και βρισκόταν σε ισχυρή αντίθεση προς την επικρατούσα διδασκαλία περί προπατορικού αμαρτήματος και της πτώσης, που απέρριπτε πως το άτομο έχει μια εσωτερική αξία ή τη δυνατότητα προς αυτό-τελείωση. Αυτή ακριβώς η έννοια του Πετράρχη, περί οντικής προτεραιότητας και αξίας του ατομικού ανθρώπινου όντος, είχε καταστεί το καθοδηγητικό φως του ουμανιστικού προγράμματος, και αυτό είχε καταστήσει δυνατή την Αναγέννηση και τον μοντέρνο κόσμο.

Το ουμανιστικό πρόγραμμα είχε προτυπωθεί στην προσπάθεια του Πετράρχη να συνδυάσει την χριστιανική ευσέβεια με την ρωμαϊκή αρετή, κάτω από τον Πλατωνισμό. Ενώ ο Πετράρχης δεν κατάφερε ποτέ να επιτύχει τον σκοπό αυτό, αυτοί που τον ακολούθησαν διπλασίασαν τις προσπάθειες τους για να ολοκληρώσουν τον σκοπό αυτό. Όπως θα δούμε, η σύνθεση τέτοιων απόμακρων στοιχείων ήταν δύσκολο εγχείρημα, και απαίτησε από τους ουμανιστές να ξανασκεφτούν, όχι μόνο τι σήμαινε να είσαι ηθικός, αλλά και τι σήμαινε να είσαι Χριστιανός. Οι Ιταλοί ουμανιστές είχαν επικεντρωθεί περισσότερο στα ρωμαϊκά μοντέλα, και είχαν ελκυσθεί περισσότερο προς τον ηρωικό και εν τέλει προμηθεϊκό ατομικισμό, που απαιτούσε μια όλο και μεγαλύτερη έμφαση στην νεοπλατωνική ερμηνεία του Χριστιανισμού, που απομακρυνόταν από την πτώση, χάριν μιας θεώρησης του ανθρώπου ως imago dei. Αυτό είχε ως συνέπεια, οι Ιταλοί ουμανιστές να δυσκολεύονται να διατηρήσουν τη διάκριση Θεού και ανθρώπου. Οι βόρειοι ουμανιστές είχαν μια λιγότερο εξυψωμένη θεώρηση περί των ικανοτήτων του ανθρώπου, και αυτοί όμως εστίαζαν στη σημασία της ηθικής ζωής. Το δικό τους όμως μοντέλο, για μια τέτοια ζωή, δεν ήταν ο Σκιπίων, ο Κικέρων ή ο Καίσαρας, αλλά ο Χριστός. Αυτοί επομένως δεν αναζητούσαν το μεγαλείο ή τη δόξα, αλλά μετριοφροσύνη και αξιοπρέπεια, δια της εξάσκησης της απλής χριστιανικής φιλανθρωπίας. Σε αντίθεση προς τους Ιταλούς συναδέλφους τους, οι βόρειοι ουμανιστές δεν φαντάζονταν πως άνθρωπος μπορούσε να γίνει έτσι Θεός, αλλά φαντάζονταν πως η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου μπορούσε να παίξει σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της σωτηρίας του ή μη. Ενώ με τον τρόπο αυτό δεν έπεφταν στον προμηθεϊσμό, έφταναν συχνά στον πελαγιανισμό. Καμιά όμως από τις μορφές αυτές του ουμανισμού, δεν μπόρεσε να επιτύχει τη σύνθεση, που θα απάλλασσε πλήρως από τον τεράστιο φόβο τον οποίο προκαλούσε η έννοια της θείας παντοδυναμίας. Ούτε μπόρεσε να προλάβει την άνοδο του πιο παθιασμένου ευαγγελικού Χριστιανισμού, που στράφηκε μακριά από την ουμανιστική σύνθεση της χριστιανικής ευσέβειας, ρωμαϊκής αρετής και πλατωνισμού, αλλά στράφηκε προς μια αποκαλυπτική θεολογία, η οποία τάραξε συθέμελα την Ευρώπη.

Συνεχίζεται

Ο ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ ΛΟΙΠΟΝ ΥΠΗΡΞΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΥΣΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ. ΙΔΟΥ ΠΑΠΕΣ ΠΟΙΩ ΠΑΝΤΕΣ. ΕΧΕΙ ΔΕ ΠΟΛΥ ΜΕΓΑΛΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΟΤΙ Ο ΒΑΡΛΑΑΜ ΥΠΗΡΞΕ Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ. ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΕΙΣΗΓΑΓΕ Ο ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ ΣΑΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ ΜΕ ΤΟ ΤΕΡΑΤΩΔΕΣ BISHOPOQUE.