Αγ. Γρηγόριος Παλαμάς - ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΙΕΡΩΣ ΗΣΥΧΑΖΟΝΤΩΝ (44)

Συνέχεια από: Τρίτη, 2 Μαρτίου 2021

Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ

14. Στη συνέχεια συνάπτει (ο Βαρλαάμ) με τούτα και δεύτερη όμοια συκοφαντία, πως λέγω ότι η αστρονομική μέθοδος προέρχεται από τους δαίμονες, επειδή αποδίδω εκ των ιδίων τα ίδια και στους φιλοσόφους εκείνους και στους αστρονόμους. Και αφού εγκωμίασε τη μέθοδο αυτή, έπειτα, μόλις άκουσε το όνομα “εικονογνώστης”, το έφερε βαρέως, σαν να μην ήταν αυτός εκείνος που προηγουμένως επέθεσε συκοφαντικά εναντίον του ακριβέστερου τμήματος της Εκκλησίας τη νέα και φοβερή επωνυμία σαν σε αιρετικούς. Αλλά δεν πέρασε πολύς χρόνος, και αφού άλλαξε τακτική, λέγει ότι δεν αξίζει να στενοχωρείται γι’ αυτή την ύβρη, ως μαθητής του Χριστού, ούτε ν’ ανταποδίδει τα ίσα, ενθυμούμενος την εντολή, αυτός ο οποίος ανταπέδωσε πολλαπλάσια και χρησιμοποίησε απεριόριστα κάθε διαβολή εναντίον μας. Αν και βέβαια τα προηγούμενα εκείνα συγγράμματά μας (της πρώτης τριάδας) δεν στρέφονται προς εκείνον καθόλου, αλλ’ απευθύνω τον λόγο προς όσα διαδίδονται με τη φήμη και προς τους λόγους, όχι προς τον λέγοντα, και τόσο πολύ απέχω από το να χρησιμοποιώ συκοφαντίες για τους λόγους εκείνου, όπως κάνει εκείνος για τούς δικούς μας, ώστε παρέλειψα και τα χειρότερα από τα όσα λέγονται από εκείνον. Και το σπουδαιότερο είναι ότι δεν τα γράφω αυτά υπερασπιζόμενος τον εαυτό μου, αλλά τους απλούστερους από τους αδελφούς που κακολογούνται, βαστάζοντας, σύμφωνα με την αποστολική εντολή, εγώ ο ίδιος το βάρος εκείνων. Εκείνος όμως γράφει υπέρ του εαυτού του και απευθύνεται ολοφάνερα εναντίον μου και, προβάλλοντας φανερά μερικά από τα λεγόμενά μου, γίνεται μεγάλος διαστροφέας και αντίπαλός μου. Και το χειρότερο είναι ότι, ενώ αυτός και άρχισε και υποστηρίζει την ύβρη αυτή, έπειτα, σαν να μην άρχισε και να μην υποστηρίζει αυτήν, δικαιώνει ο ίδιος τον εαυτό του ως μαθητή του Χρίστου, «ο οποίος λοιδορούμενος δεν ανταπέδιδε λοιδορίες, πάσχοντας δεν απειλούσε, αλλ’ άφηνε την κρίση σε εκείνον που κρίνει δίκαια».

15. Αλλά βέβαια, σαν να χρησιμοποιεί βαθμίδες κακού, προκόβει στα χειρότερα και προχωρεί εναντίον των αγίων, άλλοτε αντιλέγοντας προς αυτούς ο ίδιος φανερά, και άλλοτε δείχνοντας ότι αντιλέγουν προς τον εαυτό τους και μεταξύ τους, σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις παραχαράττοντας και τα λόγια τους και επικρίνοντάς τους. Επειδή δηλαδή ο σοφός στα θεία Γρηγόριος Νύσσης λέγει, ότι  δεν είναι όμοια η θέση κατά τον μέλλοντα αιώνα εκείνου που έζησε ως προς όλα ενάρετα, και εκείνου που δεν έζησε καθόλου τη ζωή αυτή, καθόσον ανεχώρησε από εδώ προς τα εκεί όντας νήπιο και έχοντας αρπαχθεί πρόωρα (γιατί λέγει, «αυτός βέβαια γνώρισε και ευαρέστησε τον Θεό με κάθε αίσθηση και κάθε είδους παίδευση, ενώ εκείνο διήλθε τον βίο του αγύμναστο και ακατέργαστο ως προς τη διάνοια»), ο σοφός αυτός αυτό, το να ωφεληθεί κανείς από την παίδευση και τα μαθήματα, νόμισε ότι υπήρξε εύρημα εναντίον των λόγων του Μεγάλου Βασιλείου και εναντίον μου. Όταν δηλαδή o μέγας Βασίλειος προβάλλεται από εμένα προς μαρτυρία, χαρακτηρίζοντας μάταια τη γεωμετρία, την οποία έχουν εφεύρει οι Αιγύπτιοι, και την ενασχόληση με αυτήν, καθώς και τα σχήματα και τις σκιές και τη μετεωρολογία που τιμάται από τους Χαλδαίους, αυτός αντιπροβάλλει τον αδελφό του, λέγοντας ότι δεν φρονεί τα ίδια με τον αδελφό του, και ότι μαζί με εκείνον αντιλέγει και προς εμένα. Προς αυτόν θα μπορούσε να πει κανείς· Ω θαυμάσιε, εκείνος που έζησε με κάθε αρετή, έχει ωφεληθεί και από τα μάταια, όπως λέγει και ο Γρηγόριος ο θεολόγος ότι ωφελήθηκε στην Αθήνα και από τη δεισιδαίμονα πλάνη, «καταχλευάζαντας τους δαίμονες, εκεί όπου θαυμάζονται οι δαίμονες». Αν κάποιος λοιπόν πει βλαβερή τη δεισιδαιμονία, εσύ θα πεις ότι αυτός αντιλέγει στον μεγάλο; Οπωσδήποτε δεν θα μπορούσες καθόλου να το πεις, εκτός εάν θέλεις να είσαι δεισιδαίμων. Άρα κατά τον ίδιο τρόπο δεν αντιλέγει προς εκείνον που λέγει ότι προέρχεται και από τη γεωμετρία και τα άλλα μαθήματα κάποια ωφέλεια σε εκείνον που πέρασε τη ζωή του με κάθε αρετή, αυτός που λέγει εκείνην μάταια και βλαβερή. Γιατί συνεργεί και το κακό στο αγαθό με προαίρεση όχι καλή, και η σάρκα του φιδιού γίνεται θεραπευτική τροφή, αλλ’ αφού αυτό θανατωθεί και μετασκευασθεί με μεθόδους της μεγαλότεχνης ιατρικής. Ούτε λοιπόν σχετικά με εκείνες οι Αιγύπτιοι που τις είχαν εφεύρει και οι Χαλδαίοι που τις τίμησαν, είχαν εφεύρει και τιμήσει τη γεωμετρία και την αστρονομία ως ωφέλιμες για τη θεογνωσία, αλλ’ ανήγειραν κατά κάποιο τρόπο ένα φοβερό μεσότοιχο μεταξύ Θεού και ανθρώπων και, αφού υπερύψωσαν αυτές μέσω των μαθημάτων, απέδωσαν στα αστέρια τον οφειλόμενο από τους ανθρώπους προς τον Θεόν σεβασμό, κατεβάζοντας σ’ αυτά την αιτία των όντων και γινομένων από τον Θεό.

16. Βλέπεις πως αυτά τα μαθήματα είναι φίδι νοητό, όσο εξαρτάται από εκείνους, που χωρίζουν με απάτη τον άνθρωπο από τον Θεό; Και αν εκείνος που έφθασε στην κορυφή της αρετής ωφελήθηκε και από αυτά τα μαθήματα, το πέτυχε κάμνοντας επιλογή αυτών και διαρρυθμίζοντας αυτά και χρησιμοποιώντας τα λογικά, όπως εισηγούμαι εγώ, προς τον οποίο εσύ κακώς προτίμησες να αντιλέγεις, και επίσης επειδή δεν έφτασε στα γεράματα ασχολούμενος με τη διερεύνηση των ματαίων, αλλά αφού αντιλήφθηκε ποια έπρεπε να παραβλέψει, όπως ο μέγας Αθανάσιος, επέλεξε την ωφέλιμη παιδεία και απέρριψε την ανωφελή και βλαβερή, όπως λέγει ο μέγας Βασίλειος, ο Βασίλειος, ο οποίος, αφού εμπορεύθηκε καλώς κατά τον χρόνο της νεότητάς του τον αιγυπτιακό πλούτο, δηλαδή την έξω παίδευση, έπειτα με το πέρασμα της ηλικίας του την απαρνήθηκε και θεωρούσε φανερά ντροπή να ονομάζεται παιδί, δηλαδή μαθητής, αυτής της άγονης παιδείας, σύμφωνα με εκείνο πού είχε λεχθεί για τον Μωυσή από τον αδελφό του. Γιατί λέγει· «εάν η θυγατέρα του βασιλιά, η άγονη και στείρα», με το οποίο, νομίζω, εννοείται κυρίως η έξω φιλοσοφία, «οικειοποιούμενη τον νεαρό, ρυθμίσει τα πράγματα ώστε να ονομασθεί μητέρα αυτού, ο λόγος επιτρέπει να μην απωθείται η οικειότητα της ψευδώνυμης μητέρας μέχρι τότε που βλέπει κανείς στον εαυτό του το ατελές της ηλικίας• εκείνος όμως που προχώρησε σε ηλικία, όπως μάθαμε για τον Μωυσή, θα το θεωρήσει ντροπή να ονομάζεται παιδί της στείρας• γιατί είναι πραγματικά άγονη η μη χριστιανική παιδεία, η οποία πάντοτε κοιλοπονά και ποτέ δεν φέρνει τέκνο στη ζωή. Και αλήθεια, ποιόν καρπό της μακροχρόνιας κυοφορίας παρουσίασε η φιλοσοφία; Δεν είναι όλοι κενοί και άωροι (ατελεσφόρητοι) και, πριν έρθουν στο φως της θεογνωσίας, αποβάλλονται, δυνάμενοι ίσως να γίνουν άνθρωποι, αν δεν είχαν καλυφθεί τελείως στους κόλπους της άγονης σοφίας;». Τόσο λοιπόν θα ζήσει κανείς μαζί με αυτήν, όσο χρειάζεται για να μη φαίνεται ότι είναι αμέτοχος των μεγαλείων της.

ΣΧΟΛΙΟ: ΟΛΟ ΑΥΤΟ ΤΟ ΜΕΝΟΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΒΥΘΙΣΑΝ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΜΗΔΕΝΙΣΜΟ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ ΔΕΝ ΠΡΟΚΥΠΤΕΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ. ΙΣΩΣ ΕΒΑΛΕ ΤΟ ΧΕΡΙ ΤΟΥ ΚΑΙ ΕΔΩ Ο ΡΩΜΑΝΙΔΗΣ ΚΑΙ ΜΑΛΙΣΤΑ ΟΣΟ ΠΡΟΧΩΡΟΥΜΕ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΤΟΣΟ ΦΑΝΕΡΩΝΕΤΑΙ ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΔΟΝ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ.

Το πρωτότυπο κείμενο

14. Συνείρει δέ τούτοις ἐφεξῆς καί δευτέραν συκοφαντίαν ὁμοίαν, ἐκ δαιμόνων εἶναί με λέγων καί τήν ἀστρονομικήν μέθοδον, ἐπειδήπερ ἐκ τῶν αὐτῶν τά αὐτά, τῶν τε φιλοσόφων ἐκείνων καί τῶν ἀστρονόμων, καταψηφίζομαι. Καί πολλά ταύτην ἐγκωμιάσας αὐτός, εἶθ᾿ ὡς ἀκούσας «εἰκονογνώστης» βαρέως ἤνεγκεν, ὥσπερ ἄν οὐκ αὐτός ὤν ὁ πρότερος τῷ τῆς ἐκκλησίας ἀκριβεστέρῳ μέρει, καθάπερ αἱρεσιώταις, καινήν καί δεινήν ἐπωνυμίαν πρός διαβολήν ἐπιθείς. Ἀλλ᾿ οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ, καί μεταβαλών περί ταυτησί φησι τῆς ὕβρεως δυσχεραίνειν οὐκ ἄξιον, ὡς Χριστοῦ μαθητής, οὐδέ τοῖς ἴσοις ἀμείβεσθαι τῆς ἐντολῆς μεμνημένος, ὁ πολλαπλασίως ἀνθυπενεγκών καί ἀκρατῶς πάςῃ καθ᾿ ἡμῶν κεχρημένος διαβολῇ. Καίτοι τείνει μέν ἡμῖν τά πρότερα τῶν συγγραμμάτων πρός ἐκεῖνον οὐδαμῶς, πρός δέ τά ὑπό τῆς φήμης θρυλούμενα καί πρός τούς λόγους ἀντεπεξάγω τόν λόγον, οὐ πρός τόν λέγοντα˙ καί τοσοῦτον ἀπέχω συκοφαντίαις χρῆσθαι περί τούς ἐκείνου λόγους, ὥσπερ ἐκεῖνος περί τούς ἡμετέρους, ὥστε καί τά χείρω τῶν ὑπ᾿ ἐκείνου λεγομένων παρῆκα. Τό δέ μεῖζον ὡς οὐχ ὑπέρ ἑμαυτοῦ γράφω, ἀλλ᾿ ὑπέρ τῶν ἐπηρεαζομένων ἁπλουστέρων ἀδελφῶν, τό βάρος ἐκείνων αὐτός βαστάσας κατά τήν ἀποστολικήν ἐντολήν. Ἐκεῖνος δ᾿ ὑπέρ ἑαυτοῦ γράφει καί πρός ἐμέ σαφῶς ἀποτείνεται καί, τῶν ἐμῶν ρητῶν ἔστιν ἅ φανερῶς προβαλλόμενος, πολύς γίνεται διαστρέφων καί ἀντικείμενος. Τό δέ χεῖρον ὅτι αὐτός τῆς ἐπηρείας ταύτης καί ἄρξας καί ἀμυνόμενος, εἶθ᾿ ὡς μήτ᾿ ἄρξαντα μήτ᾿ ἀμυνόμενον δικαιοῖ αὐτός ἑαυτόν ὡς Χριστοῦ μαθητήν, «ὅς λοιδορούμενος οὐκ ἀντελοιδόρει, πάσχων οὐκ ἠπείλει, παρεδίδου δέ τῷ κρίνοντι δικαίως».

15. Ἀλλά γάρ ὥσπερ ἀναβαθμοῖς κακῶν χρώμενος, ἐπί τά χείρω προκόπτει καί κατά τῶν ἁγίων χωρεῖ, νῦν μέν ἀναίδην ἀντιλέγων αὐτός αὐτοῖς, νῦν δ᾿ ἀντιλέγοντας ἑαυτοῖς καί ἀλλήλοις ἐλέγχων, ἔστι δ᾿ οὗ καί τάς αὐτῶν ρήσεις παραχαράττων καί προβαλλόμενος. Τοῦ γάρ σοφοῦ τά θεῖα Γρηγορίου τοῦ Νύσσης οὐχ ὁμοίαν τήν διαγωγήν εἶναι λέγοντος ἐν τῷ μέλλοντι τοῦ τε διά πάσης ἀρετῆς ἥκοντος καί τοῦ μηδέ ὅλως μετεσχηκότος τοῦ βίου, τῷ νήπιον ἐντεῦθεν ἐκεῖσε μεταχωρῆσαι πρός ὥρας ἀναρπαθέν («ὁ μέν γάρ διά πάσης» φησίν, «αἰσθήσεως καί παντοίας παιδεύσεως ἔγνω καί εὐηρέστησε Θεόν, τό δέ ἀγύμναστον καί ἀτριβές τήν διάνοιαν διῆλθε τόν βίον»), αὐτό τό διά παιδεύσεώς τε καί τῶν μαθημάτων ὠφεληθῆναί τινα ὁ σοφός οὗτος ᾠήθη ἕρμαιον εὑρεῖν κατά τε τῶν τοῦ μεγάλου Βασιλείου καί τῶν λόγων τῶν ἡμετέρων. Τοῦ γάρ μεγάλου Βασιλείου πρός μαρτυρίαν ὑπ᾿ ἐμοῦ παρηγμένου καί ματαίαν λέγοντος γεωμετρίαν τε καί τήν ἐπί τῇ γεωμετρίᾳ σχολήν, ἥν ἐξεῦρον Αἰγύπτιοι, σχήματά τε καίσκιάς καί μετεωρολογίαν τήν παρά τῶν Χαλδαίων τετιμημένην, αὐτός ἀντιτίθησιν ὡς μή ἀδελφά φρονοῦντα τούτῳ τόν ἀδελφόν, καί σύν ἐκείνῳ καί πρός ἐμέ ἀντιλέγοντα. Πρός ὅν ἄν τις εἶπεν˙ ὦ θαυμάσιε, ὁ διά πάσης ἀρετῆς ἥκων κἀκ τῶν ματαίων ὠφέληται, ὡς καί Γρηγόριος φησίν ἐκ τῆς δεισιδαίμονος πλάνης ἐν Ἀθήναις ὠφεληθῆναι, «καταγελάσας δαιμόνων, οὗ θαυμάζονται δαίμονες». Εἴ τις οὖν βλαβεράν τήν δεισιδαιμονίαν ἐρεῖ, οὐ τοῦτο ἀντιλέγειν ἐρεῖς τῷ μεγάλῳ; Πάντως ἥκιστα φαίης, εἰ μή καί δεισιδαίμων ἐθέλεις εἶναι. Τόν αὐτόν ἄρα τρόπον οὐδέ τῷ λέγοντι καί παρά γεωμετρίας καί τῶν ἄλλων μαθημάτων ὄνησιν εἶναι τινα γενέσθαι τῷ διά πάσης ἀρετῆς ἥκοντι ὁ λέγων ἐκείνην ματαίαν καί βλαβεράν ἀντιλέγει. Συνεργεῖ γάρ τό κακόν τῷ ἀγαθῷ προαιρέσει οὐ καλῇ καί σάρξ ὄφεως τροφή γίνεται σωτήριος, ἀλά θανατωθέντος αὐτοῦ καί μετασκευασθέντος μεγαλοτέχνου μεθόδοις ἰατρικῆς. Οὐδέ γάρ ἐπ᾿ ἐκείνων οἱ ἐξευρόντες Αἰγύπτιοι καί οἱ τετιμηκότες Χαλδαῖοι ὡς πρός θεογνωσίαν λυσιτελούσας γεωμετρίαν τε καί ἀστρονομίαν ἐξεῦρόν τε καί ἐτίμησαν, ἀλλ᾿ οἷόν τι δεινόν διατείχισμα μέσον Θεοῦ καί ἀνθρώπων ἀνήγειραν καί διά τῶν μαθημάτων σεμνολογήσαντες ἀνήγαγον μέν πρός ἀστέρας τό παρ᾿ ἀνθρώπων τῷ θεῷ ὀφειλόμενον σέβας, κατέσπασαν δέ τήν αἰτίαν τῶν τε ὄντων καί γινομένων ἀπό τοῦ Θεοῦ ἐπί ταῦτα.

16. Ὁρᾷς ὅπως ὄφις νοητός, τό γε εἰς ἐκείνους ἧκον, ταυτί τά μαθήματα χωρίζοντα τοῦ Θεοῦ δι᾿ ἀπάτης τόν ἄνθρωπον; Εἰ δ᾿ ὁ διά πάσης ἀρετῆς ἥκων καί δι᾿ αὐτῶν ὤνατο, ἀλλά καθελών τε καί διελών καί συσκευασάμενος καί σύν λόγῳ χρησάμενος, ὡς αὐτός εἰσηγοῦμαι πρός ὅν ἀντιλέγειν κακῶς προήρησαι, πρός δέ μηδ᾿ ἐν τῇ τῶν ματαίων ἐρεύνῃ καταγηράσας, ἀλλά συνιδών ὧν ὑπερορᾶν δέον, ὡς καί Ἀθανάσιος ὁ μέγας, ἑλόμενός τε τήν ὠφέλιμον παιδείαν καί ἀποταγήν ποιησάμενος τῆς ἀνονήτου καί βλαβερᾶς, ὡς ὁ μέγας φησί Βασίλειος, Βασίλειος ὁ καλῶς τόν αἰγύπτιον πλοῦτον, τήν ἔξω δηλαδή παίδευσιν, κατά τόν τῆς νεότητος χρόνον ἐμπορευσάμενος, εἶτα τήν ἡλικίαν προήκων ἀποταξάμενος ταύτῃ δῆλος ὤν ἐν αἰσχύνῃ τιθέμενος τῆς ἁγίου ταύτης παῖς τουτέστι μαθητής ὀνομάζεσθαι, κατά τό περί Μωσέως ὑπό τοῦ ἀδελφοῦ εἰρημένον˙ «εἰ γάρ ἡ ἄγονός τε καί στεῖρα βασιλέως οὖσα θυγάτηρ, ἥν οἶμαι», φησί, «τήν ἐξω κυρίως νοεῖσθαι φιλοσοφίαν, ὑποβαλλομένη τόν νέον μήτηρ τοῦ τοιούτου κληθῆναι κατασκευάσειεν, ἕως τότε συγχωρεῖ ὁ λόγος μή ἀπωθεῖσθαι τήν τῆς ψευδωνύμου μητρός οἰκειότητα, ἕως ἄν τις τό ἀτελές τῆς ἡλικίας ἐν ἑαυτῷ βλέπῃ˙ὁ δέ πρός ὕψος ἀναδραμών, ὡς περί Μωσέως ἐμάθομεν, αἰσχύνην ἡγήσεται τῆς ἀγόνου παῖς ὀνομάζεσθαι˙ ἄγονος γάρ ὡς ἀληθῶς ἡ ἔξωθεν παίδευσις, ἀεί ὠδίνουσα καί μηδέποτε ζωογονοῦσα τῷ τοκετῷ. Τίνα γάρ ἔδειξε καρπόν τῶν μακρῶν ὠδίνων ἡ φιλοσοφία; Οὐ πάντες ὑπηνέμιοί τε καί ἀτελεσφόρητοι, πρίν εἰς τό φῶς ἐλθεῖν τῆς θεογνωσίας ἀμβλίσκονται, δυνάμενοι ἴσως γενέσθαι ἄνθρωποι, εἰ μή διόλου τοῖς κόλποις τῆς ἀγόνου σοφίας ἐνεκαλύπτοντο;». Οὐκοῦν τοσοῦτόν τις ταύτῃ συζήσῃ, ὅσον μή δοκεῖν ἄμοιρος εἶναι τῶν παρά ταύτῃ σεμνῶν.