ΧΩΡΙΣ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΘΑ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ - Jean Pépin (4)

 Συνέχεια από: Σάββατο 6 Μαΐου 2023

ΧΩΡΙΣ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΘΑ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ

Jean Pépin

Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και το ελληνικό φαντασιακό

Ο Κλήμης, ένας προσήλυτος Έλληνας εθνικός, ανήκε στη χριστιανική αλεξανδρινή σχολή γύρω στο έτος 200. Ανάμεσα στα έργα του φιγουράρει ένας Προτρεπτικός, μια λέξη που χρησίμεψε ως τίτλος σε πολλά έργα Ελλήνων φιλοσόφων. Εκείνοι προέτρεπαν στη φιλοσοφία: ο Κλήμης προτρέπει απ' τη μεριά του τους παλιούς ομοθρήσκους του να γίνουν χριστιανοί. Η μέθοδός του είναι παραπλήσια μ' εκείνην της ομιλίας στον Άρειο Πάγο: να δείξει πως η νέα θρησκεία συμβαίνει να εκπληρώνει όλες τις προσδοκίες της ελληνικής ψυχής, που τις γνωρίζει σε αξιοθαύμαστο βαθμό. Όπως και στον πρόλογο τού κατά Ιωάννη, το ακροστόλι του χριστιανισμού του Κλήμεντα είναι ο Υιός του Θεού, που δηλώνεται με το ελληνικό του όνομα «Λόγος». Ο Προτρεπτικός απευθύνεται προφανώς στο λογικό των αναγνωστών του αλλά και στην ευαισθησία τους, που είναι διαμορφωμένη από τα όσα ελαφρώς θολά υπήρχαν στην ελληνική θρησκεία, τα οποία αποτέλεσαν αντικείμενο του περίφημου έργου του E.R. Dodds, The Greeks and the Irrational. [Οι Έλληνες και το παράλογο, εκδ. Καρδαμίτσας]. Μια λέξη ενσαρκώνει αυτήν την πλευρά της ελληνικής ψυχής: η λέξη «μυστήριον» τα μυστήρια τελούνταν με μυστικότητα, ανακάτευαν ασυνήθιστες διατυπώσεις, δρώμενα, εκτυφλωτικές οπτασίες. Ο Παύλος είχε ήδη εκχριστιανίσει τη λέξη αυτή, το μυστήριο, ο Κλήμης θα προχωρήσει παραπέρα στην ίδια κατεύθυνση: τα μυστήρια του Λόγου, να τι είναι γι' αυτόν η θρησκεία του Ευαγγελίου. Εξάλλου, οι μύθοι που είχαν εκλαϊκεύσει ο Όμηρος και ο Ησίοδος, η «Ελλάδος παίδευσις», και στη συνέχεια οι τραγικοί, είχαν ποτίσει χρόνια αυτό που ονομάζεται ψυχή. Ο Κλήμης παίρνει τον Έλληνα άνθρωπο όπως είναι, αποτέλεσμα όλων αυτών των παραγόντων, και θέλει όχι μόνο να του μιλήσει τη γλώσσα του, αλλά να τοποθετηθεί στο εσωτερικό της νοοτροπίας του. Μια προγραμματική διατύπωση του Προτρεπτικού (ΙΒ 119,1), που απευθύνεται στον εθνικό αναγνώστη, συνοψίζει θαυμαστά τη φιλοδοξία του: «Θα σου δείξω τον Λόγο και τα μυστήρια του Λόγου σύμφωνα με τη δική σου φαντασία».

Οι λέξεις αυτές είναι ενσφηνωμένες σ' ένα κεφάλαιο που αναπτύσσει ακριβώς ένα παράδειγμα της μεθόδου που αυτές προτείνουν. Η εθνική θρησκευτική πραγματικότητα, που ο Κλήμης θα την ντύσει κατά κάποιον τρόπο, ώστε να παρουσιάσει μέσα απ' αυτήν το χριστιανικό μήνυμα, δεν είναι άλλη από την τέλεση των μυστηρίων των θεαινών της Ελευσίνας, και κυρίως του Διονύσου. Ίσως το καλύτερο είναι να προτείνουμε στον αναγνώστη μιαν απότομη επαφή με αυτό το κείμενο, που σε πρώτη προσέγγιση είναι αφοπλιστικό, και μόνο ύστερα να ρίξουμε πάνω του κάποιο φως.

«Τότε θα κατοπτεύσεις τον Θεό μου, θα μυηθείς (τελεσθήσει) στα επέκεινα άγια μυστήρια, θα απολαύσεις τα κρυμμένα επουράνια αγαθά, που τα φρουρώ εγώ [...]. Στο δικό μας βουνό, οι διονυσιακές εκστάσεις [βακχεύουσι] δεν ανήκουν στις αδελφές της "κεραυνοβολημένης" Σεμέλης, στις Μαινάδες που μυούνται [μυούμεναι] στην ακάθαρτη διανομή των σαρκών, αλλά στις κόρες του Δία, όμορφες αμνάδες, που χρησμοδοτούν [θεσπίζουσαι] τα σεπτά ὄργια του Λόγου και απαρτίζουν έναν αγνό χορό [...] Έλα κι εσύ σε μένα, γέροντα, αφού άφησες τη Θήβα, απέρριψες τη μαντική και την βακχικήν, άσε με να σε οδηγήσω από το χέρι [χειραγωγού] στην αλήθεια [...] Ω αληθινά άγια μυστήρια! Ω άδολο φως! Τα δαδιά με φωτίζουν (δαδουχοῦμαι] για να έχω εποπτεία [ἐποπτεύσαι] των ουρανών και του Θεού, γίνομαι άγιος μυούμενος, ο Κύριος ἱεροφαντεί και σημαδεύει τον μυημένο με τη σφραγίδα του φωτίζοντάς τον [τὸν μύστην σφραγίζεται φωταγωγήν), και εμπιστεύεται στον Πατέρα εκείνον που πίστεψε, ώστε να τον φυλάει στους αιώνες. Τέτοια είναι τα βακχεύματα των μυστηρίων μου: εάν θέλεις, μυήσου κι εσύ (μυού), και θα χορεύσεις μαζί με τους αγγέλους».

Μοιάζει με συνονθύλευμα, με μια χοντροκομμένη γραφή «κατά τον τρόπο τού», τόσο μεγάλη είναι η συγκέντρωση των τεχνικών λέξεων της μύησης στα μυστήρια και της λατρείας του Διονύσου. Όμως δεν υπάρχει επιθετικότητα, ούτε καν εμπαιγμός στα λόγια του Κλήμεντα, δοσμένος καθώς είναι ολότελα στην ιδέα του να εξοικειώσει τον Έλληνα συνομιλητή του με τις χριστιανικές κατηγορίες. Τα δύο ρήματα που παραπέμπουν στην τελετουργία της μύησης, μυείν και τελείν, επανέρχονται εδώ συνέχεια, όπως και ο ιεροφάντης (ο μυσταγωγός) και ο μύστης (ο μυημένος)· το σκηνικό και το τυπικό της μύησης σκιαγραφούνται με τα δαδιά, τη σφραγίδα, τη χειραγώγηση, το εκτυφλωτικό φως, και στο τέρμα με την έσχατη θέαση, την εποπτεία. Όλα αυτά περιγράφουν τα ουσιώδη στοιχεία των ελευσίνειων μυστηρίων (στα οποία μάλιστα έχουν υποθέσει πως ήταν μυημένος ο ίδιος ο Κλήμης, αφού τα γνώριζε τόσο καλά). Όμως η έμφαση τίθεται επίσης στα διονυσιακά μυστήρια, τα οποία υπήρξαν αντικείμενο λογοτεχνικής και δραματικής μεταγραφής στις Βάκχες του Ευριπίδη, που διαδραματίζονται στη Θήβα· εκεί συναντάμε τη μητέρα του Διονύσου, την κεραυνοβολημένη Σεμέλη, και τις αδελφές της (στίχοι 6 και 26), τις ωμοφάγες Μαινάδες (στίχοι 52 και 139), τον χορό των Βακχών (στίχος 63 κλπ.), τον γέροντα μάντη Τειρεσία (στίχος 170 και επόμενοι), με δυο λόγια τα βασικά γνωρίσματα των μυστηρίων (των «οργίων») του Διόνυσου Βάκχου (τα βακχεύματα).

Στηριζόμενος σ' αυτές τις έννοιες και σ΄ αυτό το λεξιλόγιο, χωρίς να θυσιάζει τίποτα, αλλά φορτίζοντάς τες με νέο νόημα, ο Κλήμης προσπαθεί ν' ανοίξει δρόμους για το Ευαγγέλιο. Οδήγησε αυτήν τη μέθοδο στον παροξυσμό και, γι' αυτό, δεν μπορούμε να πούμε πως έφτιαξε σχολή. Όμως το διάβημά του βασίζεται σε μια συμφιλιωτική στάση απέναντι σε θρησκευτικές μορφές της ελληνικής ειδωλολατρίας, κι έτσι εντάσσεται σε μιαν ορισμένη παράδοση η παρουσίαση του χριστιανισμού με τις έννοιες και τους όρους της θεολογίας των Ελλήνων θα είναι το εγχείρημα και του ψευδο-Διονύσιου του Αρεοπαγίτη, τρεις αιώνες αργότερα.