Συνέχεια από: Σάββατο 6 Δεκεμβρίου 2025
https://www.youtube.com/watch?v=bf8BeB3mbwc
Τι είναι λοιπόν η παράσταση (Vorstellung); Παράσταση είναι το πώς εμφανίζονται τα πράγματα. Αυτό μας ακούγεται οικείο: παράσταση. Τα πράγματα εμφανίζονται — και τα πράγματα είναι.
Καθεαυτά είναι βούληση. Σωστά. Ναι, δηλαδή, γενικά, το θεμελιώδες: όλα είναι διαφορετικά από ό,τι φαίνονται.
Αυτό το βλέπουμε σήμερα καθαρά. Όλα είναι διαφορετικά από ό,τι φαίνονται. Υπάρχει ο τρόπος με τον οποίο τα πράγματα εμφανίζονται, και υπάρχει η όψη τού πώς πραγματικά είναι.
Και επειδή τα πράγματα, στο βάθος τους, σύμφωνα με τον Schopenhauer, είναι βούληση, όμως στην εμφάνιση φαίνονται εντελώς διαφορετικά. Αυτό σημαίνει — και το κάνει αυτό σαφές με ένα παράδειγμα που τον καθιστά, κατά κάποιο τρόπο, προπάτορα ολόκληρης της «φιλοσοφίας του σώματος», που φτάνει μέχρι το σήμερα. Ο Hermann Schmitz, που πέθανε πριν λίγες εβδομάδες σε ηλικία σχεδόν 93 ετών, της «σωματικής φαινομενολογίας», το δείχνει με το παράδειγμα του σώματος.
Τι είναι το σώμα (Leib) κατά τον Schopenhauer; Είναι το σώμα από μέσα. Και ο Schopenhauer το έχει εκφράσει επανειλημμένα: μέσα μας, στο σώμα, έχουμε μια μοναδική δυνατότητα να βλέπουμε τον εαυτό μας ταυτόχρονα από μέσα και από έξω.
Είμαστε μέσα στο σώμα· η βούληση είναι μέσα. Αλλά μπορούμε να βλέπουμε τον εαυτό μας και απέξω. Όχι μόνο στον καθρέφτη — μπορούμε να κοιτάξουμε τα χέρια μας, τα πόδια μας. Βλέπουμε, κοιτάζουμε το χέρι.
Είμαστε μέσα στο χέρι και ταυτόχρονα το χέρι είναι αντικείμενο. Και μέσα σε αυτή τη διττότητα κρατάμε στα χέρια μας το αίνιγμα του κόσμου, λέει ο Schopenhauer.
Όταν το κατανοήσει κανείς, λέει ο Schopenhauer, τότε πλησιάζει ένα βήμα πιο κοντά στο αίνιγμα του κόσμου. Δηλαδή έχουμε τη βούληση ως εσωτερικότητα και την παράσταση ως εξωτερικότητα — ή την εμφάνιση ως εξωτερικότητα. Και όταν, μέσω του αισθητικού χώρου, είμαστε συνδεδεμένοι με τον δικό μας εσωτερικό εαυτό, με τη δική μας βούληση, τότε έχουμε πρόσβαση στη σφαίρα του πράγματος καθεαυτού.
Και τίθεται φυσικά το ερώτημα αν μέσω του δικού μου έσω μπορώ να έρθω σε επαφή και με το έσω των άλλων. Αν μπορώ να συναισθανθώ προς τα εκεί — κάτι που, για παράδειγμα, στον Kant θα ήταν αρνημένο. Εκεί υπάρχει ένα σταθερό χάσμα, που δεν αίρεται ποτέ.
Δεν μπορώ να φτάσω στον άλλο. Αυτό οδήγησε κάποιους, όπως τον Gley, ακόμη και στην αυτοκτονία, αυτός ο στοχασμός. Και έτσι ανοίγονται αυτοί οι δύο χώροι.
Πώς το συλλαμβάνει τώρα αυτό στο πλαίσιο μιας φιλοσοφίας της φύσης; Λοιπόν, για τη φιλοσοφία της φύσης είναι σημαντικός και ο Nietzsche. Είναι ο Schopenhauer, και φυσικά και ο Nietzsche. Το έχω δείξει και στο δικό μου κοσμολογικό βιβλίο.
Διότι όλες οι δυνάμεις είναι επίσης δυνάμεις της βούλησης. Δηλαδή κάθε φυσική δύναμη, π.χ. και η βαρύτητα, και κάθε δύναμη μέσα στη φύση, και σε κάθε πράγμα της φύσης, ακόμη και σε κάθε μυρμήγκι, υπάρχει πάντοτε η βούληση πίσω από όλα αυτά. Δηλαδή υπάρχει πάντοτε μια μεταφυσική αρχή.
Η φυσική έχει ανάγκη της μεταφυσικής. Ο Schopenhauer το έχει εκφράσει αυτό πολύ όμορφα. Αυτό θα ήταν από μόνο του ένα ξεχωριστό θέμα.
Ο Schopenhauer ως φιλόσοφος της φύσεως είναι επίσης πολύ ενδιαφέρων. Αλλά προς το παρόν είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ξεκινά από μια στοιχειώδη εμπειρία, από αυτό που όλοι ήδη γνωρίζουμε. Ο Schopenhauer κατηγορεί π.χ. τους πανθεϊστές, αλλά και τον Spinoza και άλλους, ότι ξεκινούν από ένα άγνωστο X — τον Θεό — και από εκεί προχωρούν σε συμπεράσματα.
Εκείνος λέει ότι ξεκινά από το άμεσο, από αυτό που όλοι βιώνουμε ούτως ή άλλως. Ξεκινά από τη στοιχειώδη εμπειρία μας και από εκεί προχωράει. Ο ίδιος το ονομάζει «εμμενή μεταφυσική» (immanente Metaphysik).
Μπορείς να εξηγήσεις τι είναι «εμμενές» (immanent);
Εμμενές σημαίνει ότι δεν υπάρχουν υπεραισθητές, υπερβατικές αρχές στο παιχνίδι, αλλά ότι αυτές εκδηλώνονται μέσα στην εμφάνιση. Αυτό θα το συζητήσουμε ξανά αργότερα. Ο Schopenhauer ειρωνεύεται τους ιδεαλιστές που προσπαθούσαν να προσεγγίσουν την ουσία των πραγμάτων και να την ανοίξουν σχεδόν καθαρά πνευματικά.
Αλλά εκείνος λέει — και αυτό σε κάποιον βαθμό το πήρε και ο Nietzsche — πως αυτή η βούληση είναι τυφλή. Αυτή η βούληση είναι απολύτως τυφλή, αλλά ανάβει, κατά κάποιον τρόπο, ένα φως: και αυτό είναι ο νους (Intellekt). Ο νους κατασκευάζει έναν κόσμο, αλλά πίσω από αυτό βρίσκεται η τυφλή βούληση.
Και κατά μία άποψη μπορεί να πει κανείς ότι αυτό είναι χωρίς νόημα — αν θέλει να το δει αρνητικά. Αλλά γι’ αυτόν τον λόγο ο Schopenhauer ανέπτυξε μια πολύ στρωματοποιημένη και εξαιρετικά συνεπή θεωρία των βαθμίδων της βούλησης μέσα στη φύση, έτσι ώστε να υπάρχει μια ενιαία θεμελίωση από τον ηλεκτρισμό έως την οργανική ζωή, και όλο αυτό το μετέφερε και στις αρχές της μουσικής. Δηλαδή ότι και τα διάφορα στοιχεία της μουσικής αντιστοιχούν σε αυτήν την τάξη της φυσικής βούλησης — στην τάξη των βαθμίδων της βούλησης.
Αυτό ακούγεται σαν να επρόκειτο για ένα είδος χαοτικής τυφλότητας, αλλά είναι μια πολύ οργανωμένη τυφλότητα. Αγγίζεις ένα σημείο που είναι πράγματι μια αδυναμία στον Schopenhauer. Παρεμπιπτόντως, το γνώριζε και ο ίδιος;
Μπορούμε να το συζητήσουμε κι αυτό, γιατί εκεί μπαίνει κανείς σε μια οριακή περιοχή. Ο Schopenhauer πιστεύει πως αυτό (δηλαδή η ουσία του Willens an sich) θεμελιωδώς δέν συλλέγεται από το πνεύμα. Το σημαντικό είναι μόνο ότι η κοσμική βούληση του Schopenhauer δεν είναι πνευματική βούληση.
Η κοσμική βούληση (Weltwille) του Schelling είναι μια πνευματική βούληση, και η κοσμική βούληση του Helmut Krause είναι μια πνευματο-κοσμική και θεϊκή βούληση. Στον Schopenhauer όμως είναι μια τυφλή βούληση. Αυτό είναι μια διαφορά.
Εσύ λες: γιατί δημιουργεί μια τόσο οργανωμένη τάξη στον κόσμο; Τη βγάζει άραγε από το καπέλο του σαν ταχυδακτυλουργός; Γιατί ανάβει το φως του νου; Γιατί γενικώς;
Αλλά εκείνος λέει — και αυτό σε κάποιον βαθμό το πήρε και ο Nietzsche — πως αυτή η βούληση είναι τυφλή. Αυτή η βούληση είναι απολύτως τυφλή, αλλά ανάβει, κατά κάποιον τρόπο, ένα φως: και αυτό είναι ο νους (Intellekt). Ο νους κατασκευάζει έναν κόσμο, αλλά πίσω από αυτό βρίσκεται η τυφλή βούληση.
Και κατά μία άποψη μπορεί να πει κανείς ότι αυτό είναι χωρίς νόημα — αν θέλει να το δει αρνητικά. Αλλά γι’ αυτόν τον λόγο ο Schopenhauer ανέπτυξε μια πολύ στρωματοποιημένη και εξαιρετικά συνεπή θεωρία των βαθμίδων της βούλησης μέσα στη φύση, έτσι ώστε να υπάρχει μια ενιαία θεμελίωση από τον ηλεκτρισμό έως την οργανική ζωή, και όλο αυτό το μετέφερε και στις αρχές της μουσικής. Δηλαδή ότι και τα διάφορα στοιχεία της μουσικής αντιστοιχούν σε αυτήν την τάξη της φυσικής βούλησης — στην τάξη των βαθμίδων της βούλησης.
Αυτό ακούγεται σαν να επρόκειτο για ένα είδος χαοτικής τυφλότητας, αλλά είναι μια πολύ οργανωμένη τυφλότητα. Αγγίζεις ένα σημείο που είναι πράγματι μια αδυναμία στον Schopenhauer. Παρεμπιπτόντως, το γνώριζε και ο ίδιος;
Μπορούμε να το συζητήσουμε κι αυτό, γιατί εκεί μπαίνει κανείς σε μια οριακή περιοχή. Ο Schopenhauer πιστεύει πως αυτό (δηλαδή η ουσία του Willens an sich) θεμελιωδώς δέν συλλέγεται από το πνεύμα. Το σημαντικό είναι μόνο ότι η κοσμική βούληση του Schopenhauer δεν είναι πνευματική βούληση.
Η κοσμική βούληση (Weltwille) του Schelling είναι μια πνευματική βούληση, και η κοσμική βούληση του Helmut Krause είναι μια πνευματο-κοσμική και θεϊκή βούληση. Στον Schopenhauer όμως είναι μια τυφλή βούληση. Αυτό είναι μια διαφορά.
Εσύ λες: γιατί δημιουργεί μια τόσο οργανωμένη τάξη στον κόσμο; Τη βγάζει άραγε από το καπέλο του σαν ταχυδακτυλουργός; Γιατί ανάβει το φως του νου; Γιατί γενικώς;
Ναι, εκεί μπαίνουμε σε μια οριακή περιοχή — όπως ήδη είπαμε — μια περιοχή που γνώριζε και ο Schopenhauer, και από την οποία υπεκφεύγει. Λέει: η σκέψη δεν μπορεί να φτάσει εκεί. Θα επανέλθουμε σε αυτό αργότερα, και σε σχέση με το άτομο.
Διότι αυτή η βούληση είναι άπειρη και δεν είναι ένα «εγώ». Δεν αναφέρεται σε ένα πρόσωπο· βρίσκεται πίσω από οτιδήποτε είναι προσωπικό, πίσω από κάθε ατομικότητα — κι αυτή η βούληση βρίσκεται μέσα στον καθένα. Έτσι εξηγεί ο Schopenhauer και το συναίσθημα της συμπόνιας.
Κάποιος σωριάζεται μπροστά σου στο έδαφος, κείτεται αιμόφυρτος. Συμπονάς, λέει — αυτό είναι ένα πρωταρχικό φαινόμενο. Εκείνη τη στιγμή καταλαβαίνεις ότι είσαι κι εσύ ο άλλος.
Είσαι, κατά κάποιον τρόπο, επίσης ο άλλος. Και εδώ επανέρχεται στο παιχνίδι η ινδική φιλοσοφία. Έχω ακόμη ένα άλλο απόσπασμα που ταιριάζει πολύ καλά εδώ.
Η συμπόνια — αγγλικά compassion — σημαίνει ότι εκείνη τη στιγμή καταλαβαίνεις ότι δεν είσαι απομονωμένος. Είσαι τελικά ενωμένος με τον άλλον. Ο άλλος είναι τελικά το ίδιο.
Ο ένας είναι ο δήμιος και ο άλλος ο βασανιζόμενος· αλλά εσύ είσαι και ο δήμιος και ο βασανιζόμενος. Διότι — λέει ο Schopenhauer — η βούληση, το πράγμα καθεαυτό, είναι απαλλαγμένη από τις μορφές και έτσι από την πολλαπλότητα· είναι ενότητα. Και αυτή την αλήθεια δεν ξέρω πώς να την εκφράσω καλύτερα στο επίπεδο της πράξης από τον τύπο των Βέδα: Tat Tvam Asi.
Αυτό είσαι εσύ. Αυτό εμφανίζεται συνεχώς στις Upanishaden. Ο δάσκαλος δείχνει στον μαθητή: αυτό είναι η πέτρα — αυτό είσαι εσύ.
Αυτό είναι το φυτό — αυτό είσαι εσύ. Αυτό είναι το φεγγάρι — αυτό είσαι εσύ. Tat Tvam Asi.
Αυτός είναι ο ήλιος — αυτό είσαι εσύ. Εσύ είσαι το μεγάλο φωτεινό ον που βρίσκεται πίσω από τα πράγματα. Όποιος μπορεί να εκφέρει μέσα του αυτόν τον τύπο των Βέδα, Tat Tvam Asi, «αυτό είσαι εσύ», με καθαρή γνώση και σταθερή εσωτερική πεποίθηση για κάθε ον με το οποίο έρχεται σε επαφή — για κάθε ον, ακόμη και για τον αντίπαλο, αυτόν που απορρίπτει, που θεωρεί ποταπό ή δαιμονικό — όποιος μπορεί να το πει αυτό στον εαυτό του, τότε αυτός είναι βέβαιος για κάθε αρετή και μακαριότητα και βρίσκεται στον ευθύ δρόμο προς τη λύτρωση.[ΕΝΑΙ Η ΘΗΛΥΚΗ ΑΡΧΗ. Η ΑΡΣΕΝΙΚΗ ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΑΡΧΗ ΕΙΝΑΙ Η ΘΥΣΙΑ ΟΠΩΣ ΒΙΩΝΕΤΑΙ ΣΤΑ ΟΡΑΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΠΕΤΟΥΑ]
Ξαφνικά ο Schopenhauer μιλάει για λύτρωση — όπως κάνει συχνά. Ο Schopenhauer διψά κυριολεκτικά για λύτρωση. Λύτρωση από την τυφλότητα — αυτό θα ήταν τώρα το ενδιαφέρον σημείο: αν με τον Schopenhauer η βούληση για ζωή είναι ουσιωδώς τυφλή, τότε το ερώτημα είναι: γιατί όχι; Προφανώς μπορεί και να ξυπνήσει· μπορεί να βρει τη φλόγα του νου αναμμένη, ας το πούμε έτσι, ή μπορεί να γίνει Buddha.
Άρα υπάρχει κάτι άλλο επίσης εν σπέρματι. Και τι λοιπόν έχει πάρει από τους Ινδούς; Δεν είναι ο πρώτος που το κάνει αυτό.
Ήδη στη πρώιμη ρομαντική περίοδο υπήρξε τεράστια επίδραση από αυτό το ιδιαίτερο βιβλίο, το Upnekhat. Για αυτό θα ήθελα να μιλήσω — και κυρίως για το πώς αναγνώρισε εκεί τη δική του φιλοσοφία του φαινομένου και της εμφάνισης.
Ναι, ο Schopenhauer κάνει μια πολύ απλή εξίσωση:
Ο κόσμος των φαινομένων στον Kant είναι ό,τι είναι η Maya στις Upanishaden και στο Upnekhat. Αυτή την απλή εξίσωση κάνει.
Καλή ερώτηση: μπορεί κανείς να την κάνει; Είναι δικαιολογημένη; Μπορεί κανείς να ταυτίσει έτσι ένα απολύτως δυτικό, τελικά «ρασιοναλιστικό» (ορθολογιστικό) σύστημα με ένα ινδικό;
Ναι — ο κόσμος των φαινομένων και η τυφλή βούληση πίσω από αυτόν, δηλαδή η τυφλή βούληση, είναι σε ασιατικές φιλοσοφίες αυτό που είναι η Maya. Αν και πρέπει να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στον Βουδισμό — ο Schopenhauer λέει «Buddhaismus» — και τον Βραχμανισμό.
Στον Βουδισμό η Maya είναι μάλλον ένα αρνητικό, απατηλό αρχέτυπο· όποιος είναι δεμένος με τη Maya βρίσκεται στην πλάνη και γεννιέται ξανά και ξανά, επειδή δεν μπορεί να απαρνηθεί τη δίψα και την προσκόλληση. Στον Ινδουισμό όμως η Maya είναι επίσης μια δημιουργική αρχή — η αρχή της κοσμογονίας, της αέναης γέννησης μορφών και συνεχώς νέων κόσμων.
Εκεί είναι λίγο διαφορετικά. Ο Schopenhauer γνωρίζει το Upnekhat το 1814, νομίζω, στη Δρέσδη. Πρέπει να πει κανείς ότι πρόκειται για ένα πάρα πολύ παλιό έργο.
Το Upnekhat είχε ανασυρθεί στα μέσα του 17ου αιώνα από τον Dara Shikoh, έναν πέρση πρίγκιπα. Κάλεσε Ινδούς λόγιους και είχε την άποψη πως αυτό έπρεπε να μεταφραστεί. Γιατί; Επειδή πίστευε ότι ο Ινδουισμός και το Ισλάμ πρέπει να ενωθούν.
Ήταν υπέρμαχος της συμφιλίωσης ανάμεσα στο Ισλάμ και τον Ινδουισμό. Είναι γνωστή η αιματηρή εχθρότητα εκατοντάδων χρόνων μεταξύ Ισλάμ και Ινδουισμού — με φρικτές βιαιότητες, που συνεχίζονται ως σήμερα. Αλλά ο Dara Shikoh, στα μέσα του 17ου αιώνα, πίστευε ότι πρέπει να υπάρξει συμφιλίωση και πως πρέπει να υπάρχει ένα πρωταρχικό κείμενο που βρίσκεται στη βάση όλων των θρησκευτικών παραδόσεων.
Και πίστευε πως είχε βρει αυτό το πρωταρχικό κείμενο στο Upnekhat — το «διατηρητέο μυστικό».
Το μυστικό ως τέτοιο. Και το μετέφρασε — από τα Σανσκριτικά στα Περσικά.
Έπειτα ένας Γάλλος λόγιος, ο Augustin Duperon, στα τέλη του 18ου αιώνα το ανακάλυψε και σκέφτηκε ότι θα άξιζε να μεταφραστεί και σε μια νεότερη γλώσσα. Προσπάθησε στα Γαλλικά, αλλά αυτό δεν του πέτυχε.
Και τότε το μετέφρασε στα Λατινικά. Τα Λατινικά τα γνώριζαν πολλοί λόγιοι — πρέπει ίσως να το θυμηθούμε — ακόμη και στα τέλη του 19ου αιώνα, στις εξετάσεις για το Abitur ήταν υποχρεωτική η συγγραφή μιας έκθεσης στα Λατινικά.
Τα Λατινικά έπρεπε κανείς να τα γνωρίζει, αλλιώς δεν μπορούσε να πάρει το Abitur. Έτσι ήταν τότε. Λοιπόν, το μετέφρασε στα Λατινικά, γύρω στο 1811–1820. Στα Λατινικά λοιπόν.
Και αυτή τη λατινική πραγματεία — δηλαδή τη λατινική μετάφραση μιας περσικής μετάφρασης ενός σανσκριτικού κειμένου — τη διάβασε ο Schopenhauer, ο οποίος ήξερε Λατινικά.
Πρέπει να αναφέρουμε και κάτι ακόμη: ο Schopenhauer ήταν εξαιρετικά προικισμένος με γλωσσικά ταλέντα. Πέρα από τα Γερμανικά, μιλούσε έξι ακόμη γλώσσες. Ιταλικά, Γαλλικά, τις αρχαίες γλώσσες Λατινικά και Ελληνικά οπωσδήποτε, καθώς και Αγγλικά και Γαλλικά.
Και μάλιστα πλήρως — άριστα. Όποιος δεν μπορεί να τα κάνει αυτά, έλεγε, είναι πεζός λαός. Και σκέφτηκα κάποτε: πολύ καλά, τότε και εγώ ανήκω στον πεζό λαό…
Δεν μετέφραζε απλώς — παράθετε το πρωτότυπο κατευθείαν. Τουλάχιστον έδινε στον αναγνώστη μια ευκαιρία· έγραφε το κείμενο στα Ελληνικά και έβαζε σε παρένθεση τη λατινική εκδοχή.
Σήμερα φυσικά οι εκδόσεις έχουν υποσημειώσεις που το παραθέτουν — ευτυχώς — στα Γερμανικά. Σε κάθε περίπτωση, αυτό το διάβασε ο Schopenhauer.
Υπήρχαν ήδη πολύ πρώιμες απόπειρες μετάφρασης, γύρω στο 1810. Αλλά αρχικά δεν είχε μεταφραστεί πλήρως. Και ολόκληρο το έργο εμφανίζεται σε πλήρη μετάφραση μόλις το 1882 στη Δρέσδη. Εκεί είναι πλήρες.
Και είναι ενδιαφέρον — το ξέρουμε αυτό, εγώ το ξέρω από τα ημερολόγια της Cosima Wagner. Πολλοί δεν το γνωρίζουν — ο Wagner το είχε διαβάσει. Ο Wagner είχε διαβάσει το Upnekhat σε αυτή τη μετάφραση, και η Cosima επίσης.
Το συζητούσαν μεταξύ τους. Είχαν διαβάσει ολόκληρη τη μετάφραση. Πολλοί δεν ξέρουν καν ότι υπάρχει αυτό το έργο.
Σήμερα, από το 2018, μπορεί κανείς να το παραγγείλει ως βιβλίο τσέπης στο Amazon. Όταν το είδα πρώτη φορά, σκέφτηκα: αυτό δεν μπορεί να είναι αλήθεια. Οι παλιές εκδόσεις ήταν πάντα πανάκριβες.
400 ευρώ, 600 ευρώ, 800 ευρώ. Κι εδώ 24,90 ευρώ — μπορεί κανείς σήμερα να το αγοράσει ως βιβλίο τσέπης στο Amazon. Ολόκληρο το κείμενο του 1882, που είχε εκδώσει ένας ορισμένος Franz Michel, ένας γιατρός.
Και είναι ενδιαφέρον, και φιλοσοφικά-ιστορικά: ο νεαρός Helmut Krause, στη δεκαετία του 1920, ανακαλύπτει το βιβλίο, το διαβάζει και συγκλονίζεται βαθιά από αυτό — και γράφει επανειλημμένα ότι είναι το σημαντικότερο βιβλίο. Και αυτό είχε πει και ο Schopenhauer. Ο Schopenhauer είχε δηλώσει ρητά: «Είναι το σημαντικότερο βιβλίο της ανθρωπότητας».
Και μπορεί κανείς να ρωτήσει: γιατί άραγε αυτό το βιβλίο να είναι το σημαντικότερο βιβλίο όλης της ανθρωπότητας;
Ωστόσο, η μετάφραση του Oupnek’hat από τον Duperon έχει επικριθεί από πολλούς λογίους, διότι δεν είναι το πρωτότυπο· είναι μια σύνθετη μετάφραση. Την ίδια στιγμή όμως είναι και μια πολύ ιδιαίτερη συλλογή, διότι οι νεότερες συλλογές Upanishaden δεν περιέχουν καν τα ίδια κείμενα.
Ναι, αυτό βέβαια — αυτό προστίθεται. Είναι περίπου 50 Upanishaden, τις οποίες αργότερα μετέφρασε εκ νέου ο Paul Deussen. Είναι πολύ ενδιαφέρον.
Αυτή η μετάφραση είναι από μόνη της μια εντελώς ιδιαίτερη ιστορία. Σημαντικό ρόλο είχε παίξει και ο γιος του Wilhelm Müller, του ποιητή της Winterreise.
Εν πάση περιπτώσει, ο Schopenhauer γράφει διάσημες φράσεις — που αναφέρονται συχνά και που και εγώ ο ίδιος αναφέρω συχνά — επειδή δεν μπορεί κανείς να προϋποθέσει ότι όλοι τις γνωρίζουν.
Ο Schopenhauer γράφει στο όψιμο έργο του Parerga und Paralipomena, με το οποίο έγινε παγκοσμίως διάσημος — παρόλο που πολλοί δεν ξέρουν καν τι σημαίνει ο τίτλος. Ένα βιβλίο με τόσο δύσκολο τίτλο! Parerga: μικρά συγγράμματα. Paralipomena: παραλειπόμενα.
Αυτό το βιβλίο θεμελίωσε τη διεθνή φήμη του Schopenhauer. Παράξενο. Πριν από αυτό, κανένας άνθρωπος δεν ενδιαφερόταν για τον Schopenhauer.
Εκτός από μερικούς στους οποίους το είχε δώσει ο ίδιος — μεταξύ άλλων στον Goethe. Όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1818, ο Schopenhauer ήταν τριάντα χρονών. Το έδωσε στον ηλικιωμένο Goethe, τον οποίο γνώριζε μέσω της μητέρας του, της Johanna Schopenhauer, η οποία ανήκε στον κύκλο του Goethe. Και ο Goethe πραγματικά το διάβασε.
Και είχε συχνές συζητήσεις με τον νεαρό Schopenhauer για το βιβλίο, Die Welt als Wille und Vorstellung. Πολλοί πραγματικά δεν το γνωρίζουν — ότι ο Goethe πράγματι το διάβασε. Αν το διάβασε ολόκληρο, δεν το ξέρω.
Αλλά σίγουρα διάβασε μέσα από αυτό.
Ο Schopenhauer λοιπόν γράφει στο όψιμο έργο του:
«Πόσο αναπνέει το Oupnek’hat παντού το άγιο πνεύμα των Βέδα. Πόσο όποιος έχει εξοικειωθεί με αυτό μέσω επιμελούς ανάγνωσης της περσικής-λατινικής αυτής ανυπέρβλητης πραγματείας συλλαμβάνεται στα βάθη του από αυτό το πνεύμα. Κάθε γραμμή είναι γεμάτη σταθερό, ακριβή και παντού συνεπή νόημα. Και σε κάθε σελίδα συναντούμε βαθιές, πρωταρχικές, υψηλές σκέψεις, ενώ ένας υψηλός και ιερός σοβαρός τόνος αιωρείται πάνω από το όλο. Όλα εδώ αναπνέουν την ατμόσφαιρα μιας πρωταρχικής, συγγενούς προς τη φύση ύπαρξης. Είναι η πιο ανταποδοτική και η πιο υψηλή ανάγνωση που είναι δυνατή στον κόσμο — εξαιρουμένου του πρωτοτύπου. Υπήρξε η παρηγοριά της ζωής μου και θα είναι η παρηγοριά του θανάτου μου.»
Αυτές είναι πραγματικά ύμνιες λέξεις — και ενέπνευσαν αμέτρητους ανθρώπους, ή τουλάχιστον πολλούς ανθρώπους, να ασχοληθούν οι ίδιοι με την ινδική φιλοσοφία.
Παρενθετικά, και με τον Βουδισμό επίσης. Χωρίς τον Schopenhauer, αυτό το τεράστιο ρεύμα του Βουδισμού στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα δεν θα είχε υπάρξει ποτέ.
Ο Schopenhauer άσκησε μια τεράστια επιρροή, διότι εκείνη την εποχή διαβαζόταν πάρα πολύ. Όλοι όσοι ασχολήθηκαν με τον Βουδισμό τον διάβασαν. Επειδή ο ίδιος έλεγε κάποια στιγμή: τελικά ο Buddha λέει το ίδιο που λέω κι εγώ.
Τελικά, λέει μόνο αυτό που λέει και ο Buddha: η ζωή είναι οδύνη και η φώτιση είναι η γνώση αυτής της οδύνης. Και τότε δεν χρειάζεται να ξαναενσαρκωθώ.
Ενδιαφέρον επίσης — αναφέραμε το όνομα Krause — υπήρχε κι ένας δεύτερος Krause, ένας φιλόσοφος, μαθητής του Schelling, που λεγόταν Karl Christian Friedrich Krause. Και ο Schopenhauer ζούσε για κάποιο διάστημα δίπλα-δίπλα με αυτόν τον Karl Christian Friedrich Krause. Και εκείνος γνώριζε επίσης το Upnekhat.
Μόνο που εκείνος ο Krause μπορούσε να το διαβάζει μόνο στο πρωτότυπο, στα Σανσκριτικά. Δηλαδή αυτός ο Krause — ενδιαφέρον το ότι έχει το ίδιο όνομα — τον οποίο ο Krause του 20ού αιώνα ποτέ δεν ανέφερε, παρόλο που αυτός ο πρώτος Krause είχε συζητήσει με τον Schopenhauer για το Upnekhat.
Λοιπόν, αυτή ήταν μια καθοριστική πηγή για τον Schopenhauer, διότι εκεί εμφανίζεται ο όρος «βούληση». Εκεί εμφανίζεται και η έννοια του Willens. Και ίσως ήθελε να πάει προς μια ερμηνεία τύπου anatman (ανατμάν), όταν τονίζει την τυφλότητα της βούλησης — ίσως.
Και τώρα θα ήθελα να ξαναπεράσουμε από όλα όσα έχει πάρει από την ινδική φιλοσοφία. Έχουμε ήδη την ιδέα της Maya — δηλαδή της πλάνης, την οποία εξισώνει με τον Kant. Έχουμε ήδη τη σκέψη της τυφλής βούλησης. Και τώρα τα άλλα στοιχεία που έχει υιοθετήσει.
Διότι αυτή η βούληση είναι άπειρη και δεν είναι ένα «εγώ». Δεν αναφέρεται σε ένα πρόσωπο· βρίσκεται πίσω από οτιδήποτε είναι προσωπικό, πίσω από κάθε ατομικότητα — κι αυτή η βούληση βρίσκεται μέσα στον καθένα. Έτσι εξηγεί ο Schopenhauer και το συναίσθημα της συμπόνιας.
Κάποιος σωριάζεται μπροστά σου στο έδαφος, κείτεται αιμόφυρτος. Συμπονάς, λέει — αυτό είναι ένα πρωταρχικό φαινόμενο. Εκείνη τη στιγμή καταλαβαίνεις ότι είσαι κι εσύ ο άλλος.
Είσαι, κατά κάποιον τρόπο, επίσης ο άλλος. Και εδώ επανέρχεται στο παιχνίδι η ινδική φιλοσοφία. Έχω ακόμη ένα άλλο απόσπασμα που ταιριάζει πολύ καλά εδώ.
Η συμπόνια — αγγλικά compassion — σημαίνει ότι εκείνη τη στιγμή καταλαβαίνεις ότι δεν είσαι απομονωμένος. Είσαι τελικά ενωμένος με τον άλλον. Ο άλλος είναι τελικά το ίδιο.
Ο ένας είναι ο δήμιος και ο άλλος ο βασανιζόμενος· αλλά εσύ είσαι και ο δήμιος και ο βασανιζόμενος. Διότι — λέει ο Schopenhauer — η βούληση, το πράγμα καθεαυτό, είναι απαλλαγμένη από τις μορφές και έτσι από την πολλαπλότητα· είναι ενότητα. Και αυτή την αλήθεια δεν ξέρω πώς να την εκφράσω καλύτερα στο επίπεδο της πράξης από τον τύπο των Βέδα: Tat Tvam Asi.
Αυτό είσαι εσύ. Αυτό εμφανίζεται συνεχώς στις Upanishaden. Ο δάσκαλος δείχνει στον μαθητή: αυτό είναι η πέτρα — αυτό είσαι εσύ.
Αυτό είναι το φυτό — αυτό είσαι εσύ. Αυτό είναι το φεγγάρι — αυτό είσαι εσύ. Tat Tvam Asi.
Αυτός είναι ο ήλιος — αυτό είσαι εσύ. Εσύ είσαι το μεγάλο φωτεινό ον που βρίσκεται πίσω από τα πράγματα. Όποιος μπορεί να εκφέρει μέσα του αυτόν τον τύπο των Βέδα, Tat Tvam Asi, «αυτό είσαι εσύ», με καθαρή γνώση και σταθερή εσωτερική πεποίθηση για κάθε ον με το οποίο έρχεται σε επαφή — για κάθε ον, ακόμη και για τον αντίπαλο, αυτόν που απορρίπτει, που θεωρεί ποταπό ή δαιμονικό — όποιος μπορεί να το πει αυτό στον εαυτό του, τότε αυτός είναι βέβαιος για κάθε αρετή και μακαριότητα και βρίσκεται στον ευθύ δρόμο προς τη λύτρωση.[ΕΝΑΙ Η ΘΗΛΥΚΗ ΑΡΧΗ. Η ΑΡΣΕΝΙΚΗ ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΑΡΧΗ ΕΙΝΑΙ Η ΘΥΣΙΑ ΟΠΩΣ ΒΙΩΝΕΤΑΙ ΣΤΑ ΟΡΑΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΠΕΤΟΥΑ]
Ξαφνικά ο Schopenhauer μιλάει για λύτρωση — όπως κάνει συχνά. Ο Schopenhauer διψά κυριολεκτικά για λύτρωση. Λύτρωση από την τυφλότητα — αυτό θα ήταν τώρα το ενδιαφέρον σημείο: αν με τον Schopenhauer η βούληση για ζωή είναι ουσιωδώς τυφλή, τότε το ερώτημα είναι: γιατί όχι; Προφανώς μπορεί και να ξυπνήσει· μπορεί να βρει τη φλόγα του νου αναμμένη, ας το πούμε έτσι, ή μπορεί να γίνει Buddha.
Άρα υπάρχει κάτι άλλο επίσης εν σπέρματι. Και τι λοιπόν έχει πάρει από τους Ινδούς; Δεν είναι ο πρώτος που το κάνει αυτό.
Ήδη στη πρώιμη ρομαντική περίοδο υπήρξε τεράστια επίδραση από αυτό το ιδιαίτερο βιβλίο, το Upnekhat. Για αυτό θα ήθελα να μιλήσω — και κυρίως για το πώς αναγνώρισε εκεί τη δική του φιλοσοφία του φαινομένου και της εμφάνισης.
Ναι, ο Schopenhauer κάνει μια πολύ απλή εξίσωση:
Ο κόσμος των φαινομένων στον Kant είναι ό,τι είναι η Maya στις Upanishaden και στο Upnekhat. Αυτή την απλή εξίσωση κάνει.
Καλή ερώτηση: μπορεί κανείς να την κάνει; Είναι δικαιολογημένη; Μπορεί κανείς να ταυτίσει έτσι ένα απολύτως δυτικό, τελικά «ρασιοναλιστικό» (ορθολογιστικό) σύστημα με ένα ινδικό;
Ναι — ο κόσμος των φαινομένων και η τυφλή βούληση πίσω από αυτόν, δηλαδή η τυφλή βούληση, είναι σε ασιατικές φιλοσοφίες αυτό που είναι η Maya. Αν και πρέπει να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στον Βουδισμό — ο Schopenhauer λέει «Buddhaismus» — και τον Βραχμανισμό.
Στον Βουδισμό η Maya είναι μάλλον ένα αρνητικό, απατηλό αρχέτυπο· όποιος είναι δεμένος με τη Maya βρίσκεται στην πλάνη και γεννιέται ξανά και ξανά, επειδή δεν μπορεί να απαρνηθεί τη δίψα και την προσκόλληση. Στον Ινδουισμό όμως η Maya είναι επίσης μια δημιουργική αρχή — η αρχή της κοσμογονίας, της αέναης γέννησης μορφών και συνεχώς νέων κόσμων.
Εκεί είναι λίγο διαφορετικά. Ο Schopenhauer γνωρίζει το Upnekhat το 1814, νομίζω, στη Δρέσδη. Πρέπει να πει κανείς ότι πρόκειται για ένα πάρα πολύ παλιό έργο.
Το Upnekhat είχε ανασυρθεί στα μέσα του 17ου αιώνα από τον Dara Shikoh, έναν πέρση πρίγκιπα. Κάλεσε Ινδούς λόγιους και είχε την άποψη πως αυτό έπρεπε να μεταφραστεί. Γιατί; Επειδή πίστευε ότι ο Ινδουισμός και το Ισλάμ πρέπει να ενωθούν.
Ήταν υπέρμαχος της συμφιλίωσης ανάμεσα στο Ισλάμ και τον Ινδουισμό. Είναι γνωστή η αιματηρή εχθρότητα εκατοντάδων χρόνων μεταξύ Ισλάμ και Ινδουισμού — με φρικτές βιαιότητες, που συνεχίζονται ως σήμερα. Αλλά ο Dara Shikoh, στα μέσα του 17ου αιώνα, πίστευε ότι πρέπει να υπάρξει συμφιλίωση και πως πρέπει να υπάρχει ένα πρωταρχικό κείμενο που βρίσκεται στη βάση όλων των θρησκευτικών παραδόσεων.
Και πίστευε πως είχε βρει αυτό το πρωταρχικό κείμενο στο Upnekhat — το «διατηρητέο μυστικό».
Το μυστικό ως τέτοιο. Και το μετέφρασε — από τα Σανσκριτικά στα Περσικά.
Έπειτα ένας Γάλλος λόγιος, ο Augustin Duperon, στα τέλη του 18ου αιώνα το ανακάλυψε και σκέφτηκε ότι θα άξιζε να μεταφραστεί και σε μια νεότερη γλώσσα. Προσπάθησε στα Γαλλικά, αλλά αυτό δεν του πέτυχε.
Και τότε το μετέφρασε στα Λατινικά. Τα Λατινικά τα γνώριζαν πολλοί λόγιοι — πρέπει ίσως να το θυμηθούμε — ακόμη και στα τέλη του 19ου αιώνα, στις εξετάσεις για το Abitur ήταν υποχρεωτική η συγγραφή μιας έκθεσης στα Λατινικά.
Τα Λατινικά έπρεπε κανείς να τα γνωρίζει, αλλιώς δεν μπορούσε να πάρει το Abitur. Έτσι ήταν τότε. Λοιπόν, το μετέφρασε στα Λατινικά, γύρω στο 1811–1820. Στα Λατινικά λοιπόν.
Και αυτή τη λατινική πραγματεία — δηλαδή τη λατινική μετάφραση μιας περσικής μετάφρασης ενός σανσκριτικού κειμένου — τη διάβασε ο Schopenhauer, ο οποίος ήξερε Λατινικά.
Πρέπει να αναφέρουμε και κάτι ακόμη: ο Schopenhauer ήταν εξαιρετικά προικισμένος με γλωσσικά ταλέντα. Πέρα από τα Γερμανικά, μιλούσε έξι ακόμη γλώσσες. Ιταλικά, Γαλλικά, τις αρχαίες γλώσσες Λατινικά και Ελληνικά οπωσδήποτε, καθώς και Αγγλικά και Γαλλικά.
Και μάλιστα πλήρως — άριστα. Όποιος δεν μπορεί να τα κάνει αυτά, έλεγε, είναι πεζός λαός. Και σκέφτηκα κάποτε: πολύ καλά, τότε και εγώ ανήκω στον πεζό λαό…
Δεν μετέφραζε απλώς — παράθετε το πρωτότυπο κατευθείαν. Τουλάχιστον έδινε στον αναγνώστη μια ευκαιρία· έγραφε το κείμενο στα Ελληνικά και έβαζε σε παρένθεση τη λατινική εκδοχή.
Σήμερα φυσικά οι εκδόσεις έχουν υποσημειώσεις που το παραθέτουν — ευτυχώς — στα Γερμανικά. Σε κάθε περίπτωση, αυτό το διάβασε ο Schopenhauer.
Υπήρχαν ήδη πολύ πρώιμες απόπειρες μετάφρασης, γύρω στο 1810. Αλλά αρχικά δεν είχε μεταφραστεί πλήρως. Και ολόκληρο το έργο εμφανίζεται σε πλήρη μετάφραση μόλις το 1882 στη Δρέσδη. Εκεί είναι πλήρες.
Και είναι ενδιαφέρον — το ξέρουμε αυτό, εγώ το ξέρω από τα ημερολόγια της Cosima Wagner. Πολλοί δεν το γνωρίζουν — ο Wagner το είχε διαβάσει. Ο Wagner είχε διαβάσει το Upnekhat σε αυτή τη μετάφραση, και η Cosima επίσης.
Το συζητούσαν μεταξύ τους. Είχαν διαβάσει ολόκληρη τη μετάφραση. Πολλοί δεν ξέρουν καν ότι υπάρχει αυτό το έργο.
Σήμερα, από το 2018, μπορεί κανείς να το παραγγείλει ως βιβλίο τσέπης στο Amazon. Όταν το είδα πρώτη φορά, σκέφτηκα: αυτό δεν μπορεί να είναι αλήθεια. Οι παλιές εκδόσεις ήταν πάντα πανάκριβες.
400 ευρώ, 600 ευρώ, 800 ευρώ. Κι εδώ 24,90 ευρώ — μπορεί κανείς σήμερα να το αγοράσει ως βιβλίο τσέπης στο Amazon. Ολόκληρο το κείμενο του 1882, που είχε εκδώσει ένας ορισμένος Franz Michel, ένας γιατρός.
Και είναι ενδιαφέρον, και φιλοσοφικά-ιστορικά: ο νεαρός Helmut Krause, στη δεκαετία του 1920, ανακαλύπτει το βιβλίο, το διαβάζει και συγκλονίζεται βαθιά από αυτό — και γράφει επανειλημμένα ότι είναι το σημαντικότερο βιβλίο. Και αυτό είχε πει και ο Schopenhauer. Ο Schopenhauer είχε δηλώσει ρητά: «Είναι το σημαντικότερο βιβλίο της ανθρωπότητας».
Και μπορεί κανείς να ρωτήσει: γιατί άραγε αυτό το βιβλίο να είναι το σημαντικότερο βιβλίο όλης της ανθρωπότητας;
Ωστόσο, η μετάφραση του Oupnek’hat από τον Duperon έχει επικριθεί από πολλούς λογίους, διότι δεν είναι το πρωτότυπο· είναι μια σύνθετη μετάφραση. Την ίδια στιγμή όμως είναι και μια πολύ ιδιαίτερη συλλογή, διότι οι νεότερες συλλογές Upanishaden δεν περιέχουν καν τα ίδια κείμενα.
Ναι, αυτό βέβαια — αυτό προστίθεται. Είναι περίπου 50 Upanishaden, τις οποίες αργότερα μετέφρασε εκ νέου ο Paul Deussen. Είναι πολύ ενδιαφέρον.
Αυτή η μετάφραση είναι από μόνη της μια εντελώς ιδιαίτερη ιστορία. Σημαντικό ρόλο είχε παίξει και ο γιος του Wilhelm Müller, του ποιητή της Winterreise.
Εν πάση περιπτώσει, ο Schopenhauer γράφει διάσημες φράσεις — που αναφέρονται συχνά και που και εγώ ο ίδιος αναφέρω συχνά — επειδή δεν μπορεί κανείς να προϋποθέσει ότι όλοι τις γνωρίζουν.
Ο Schopenhauer γράφει στο όψιμο έργο του Parerga und Paralipomena, με το οποίο έγινε παγκοσμίως διάσημος — παρόλο που πολλοί δεν ξέρουν καν τι σημαίνει ο τίτλος. Ένα βιβλίο με τόσο δύσκολο τίτλο! Parerga: μικρά συγγράμματα. Paralipomena: παραλειπόμενα.
Αυτό το βιβλίο θεμελίωσε τη διεθνή φήμη του Schopenhauer. Παράξενο. Πριν από αυτό, κανένας άνθρωπος δεν ενδιαφερόταν για τον Schopenhauer.
Εκτός από μερικούς στους οποίους το είχε δώσει ο ίδιος — μεταξύ άλλων στον Goethe. Όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1818, ο Schopenhauer ήταν τριάντα χρονών. Το έδωσε στον ηλικιωμένο Goethe, τον οποίο γνώριζε μέσω της μητέρας του, της Johanna Schopenhauer, η οποία ανήκε στον κύκλο του Goethe. Και ο Goethe πραγματικά το διάβασε.
Και είχε συχνές συζητήσεις με τον νεαρό Schopenhauer για το βιβλίο, Die Welt als Wille und Vorstellung. Πολλοί πραγματικά δεν το γνωρίζουν — ότι ο Goethe πράγματι το διάβασε. Αν το διάβασε ολόκληρο, δεν το ξέρω.
Αλλά σίγουρα διάβασε μέσα από αυτό.
Ο Schopenhauer λοιπόν γράφει στο όψιμο έργο του:
«Πόσο αναπνέει το Oupnek’hat παντού το άγιο πνεύμα των Βέδα. Πόσο όποιος έχει εξοικειωθεί με αυτό μέσω επιμελούς ανάγνωσης της περσικής-λατινικής αυτής ανυπέρβλητης πραγματείας συλλαμβάνεται στα βάθη του από αυτό το πνεύμα. Κάθε γραμμή είναι γεμάτη σταθερό, ακριβή και παντού συνεπή νόημα. Και σε κάθε σελίδα συναντούμε βαθιές, πρωταρχικές, υψηλές σκέψεις, ενώ ένας υψηλός και ιερός σοβαρός τόνος αιωρείται πάνω από το όλο. Όλα εδώ αναπνέουν την ατμόσφαιρα μιας πρωταρχικής, συγγενούς προς τη φύση ύπαρξης. Είναι η πιο ανταποδοτική και η πιο υψηλή ανάγνωση που είναι δυνατή στον κόσμο — εξαιρουμένου του πρωτοτύπου. Υπήρξε η παρηγοριά της ζωής μου και θα είναι η παρηγοριά του θανάτου μου.»
Αυτές είναι πραγματικά ύμνιες λέξεις — και ενέπνευσαν αμέτρητους ανθρώπους, ή τουλάχιστον πολλούς ανθρώπους, να ασχοληθούν οι ίδιοι με την ινδική φιλοσοφία.
Παρενθετικά, και με τον Βουδισμό επίσης. Χωρίς τον Schopenhauer, αυτό το τεράστιο ρεύμα του Βουδισμού στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα δεν θα είχε υπάρξει ποτέ.
Ο Schopenhauer άσκησε μια τεράστια επιρροή, διότι εκείνη την εποχή διαβαζόταν πάρα πολύ. Όλοι όσοι ασχολήθηκαν με τον Βουδισμό τον διάβασαν. Επειδή ο ίδιος έλεγε κάποια στιγμή: τελικά ο Buddha λέει το ίδιο που λέω κι εγώ.
Τελικά, λέει μόνο αυτό που λέει και ο Buddha: η ζωή είναι οδύνη και η φώτιση είναι η γνώση αυτής της οδύνης. Και τότε δεν χρειάζεται να ξαναενσαρκωθώ.
Ενδιαφέρον επίσης — αναφέραμε το όνομα Krause — υπήρχε κι ένας δεύτερος Krause, ένας φιλόσοφος, μαθητής του Schelling, που λεγόταν Karl Christian Friedrich Krause. Και ο Schopenhauer ζούσε για κάποιο διάστημα δίπλα-δίπλα με αυτόν τον Karl Christian Friedrich Krause. Και εκείνος γνώριζε επίσης το Upnekhat.
Μόνο που εκείνος ο Krause μπορούσε να το διαβάζει μόνο στο πρωτότυπο, στα Σανσκριτικά. Δηλαδή αυτός ο Krause — ενδιαφέρον το ότι έχει το ίδιο όνομα — τον οποίο ο Krause του 20ού αιώνα ποτέ δεν ανέφερε, παρόλο που αυτός ο πρώτος Krause είχε συζητήσει με τον Schopenhauer για το Upnekhat.
Λοιπόν, αυτή ήταν μια καθοριστική πηγή για τον Schopenhauer, διότι εκεί εμφανίζεται ο όρος «βούληση». Εκεί εμφανίζεται και η έννοια του Willens. Και ίσως ήθελε να πάει προς μια ερμηνεία τύπου anatman (ανατμάν), όταν τονίζει την τυφλότητα της βούλησης — ίσως.
Και τώρα θα ήθελα να ξαναπεράσουμε από όλα όσα έχει πάρει από την ινδική φιλοσοφία. Έχουμε ήδη την ιδέα της Maya — δηλαδή της πλάνης, την οποία εξισώνει με τον Kant. Έχουμε ήδη τη σκέψη της τυφλής βούλησης. Και τώρα τα άλλα στοιχεία που έχει υιοθετήσει.
Για παράδειγμα: τι γίνεται με τη σκέψη του Κάρμα, τη σκέψη της μετενσάρκωσης και τη σκέψη της λύτρωσης; Σε ποιον βαθμό είναι ένα είδος δυτικός Βουδιστής;
Λοιπόν, ναι, πώς να το πει κανείς; Όλα όσα ανέφερες ο Schopenhauer πράγματι τα «υιοθέτησε», εντός εισαγωγικών. Αλλά έκανε κάτι άλλο από αυτά.
Διότι τελικά πρόκειται για μια συγκεκριμένη κατασκευή. Αλλά τι σημαίνουν αυτοί οι όροι; Αναφέρεις την έννοια του Κάρμα. Ναι, το είπαμε κιόλας στην αρχή, με το απόσπασμα που έφερα.
Κάρμα είναι η πράξη, αλλά και το αποτέλεσμα της πράξης, και η αιτιότητα, ακόμη και η πνευματική αιτιότητα: κάνεις κάτι και γι’ αυτό πρέπει να πληρώσεις. Και αυτό υπάρχει και στον Schopenhauer.
Αλλά η πρωταρχική σου πράξη (Urtat) είναι τελικά υπερβατική. Δηλαδή η θέσμιση του ίδιου σου του χαρακτήρα, ο οποίος έπειτα διαμορφώνει αναγκαστικά τη ζωή σου. Σωστά. Και τον οποίο δεν μπορείς να αλλάξεις. Ο Schopenhauer υποστηρίζει τη τολμηρή θέση της αμεταβλητότητας του χαρακτήρα. Όποιος είναι μια φορά έτσι, έτσι παραμένει. Γι’ αυτό δεν πιστεύει ποτέ ότι κανείς μπορεί πραγματικά να αλλάξει. Τελικά μένει όπως είναι. Και αν αλλάζει, είναι μόνο φαινομενικά. Στον πυρήνα του, κάθε άνθρωπος παραμένει αυτό που είναι — έτσι υποστηρίζει. Αυτή είναι η περίφημη διδασκαλία της αμεταβλητότητας του χαρακτήρα.
Τώρα, το Κάρμα μάς φέρνει φυσικά σε ένα πολύ δύσκολο σημείο: δεν προϋποθέτει άραγε αυτό ένα άτομο, έναν άνθρωπο, που έπειτα ξαναενσαρκώνεται; Έτσι φαίνεται. Αυτό όμως στον Schopenhauer είναι ασαφές.
Διότι ο Schopenhauer λέει ρητά: αυτή η ατομικότητα αφορά αποκλειστικά την εμφάνιση. Στον υπερβατικό χώρο, στον πραγματικό χώρο της βούλησης και του ρεύματος της βούλησης, δεν υπάρχει καμία ατομικότητα. Αν δεν υπάρχει, τότε πώς υπάρχει; Πώς προκύπτει; Και εδώ ο Schopenhauer βρίσκει μια αρκετά χιουμοριστική διατύπωση.
Το αποκαλεί τον ταχυδακτυλουργικό κόλπο της φύσης, που κανείς ποτέ δεν θα ανακαλύψει. Ποτέ κανείς, λέει, δεν θα κατανοήσει πώς το Ένα γίνεται Πολλά. Αυτό το ονομάζει «τον ταχυδακτυλουργικό κόλπο της φύσης».
Λέει ότι κάθε φιλοσοφία αποτυγχάνει εκεί. Και η δική του επίσης. Το παραδέχεται.
Ο Schopenhauer όρισε με ακρίβεια τα αδύναμα σημεία της δικής του φιλοσοφίας. Υπάρχει ένα όριο. Εκεί δεν μπορεί να πάει παραπέρα.
Και πιστεύει ότι όχι μόνο αυτός, αλλά κανείς δεν μπορεί να πάει παραπέρα.
Λύτρωση, ναι. Λύτρωση ασφαλώς.
Λύτρωση για αυτόν είναι η άρνηση της βούλησης. Δηλαδή κάποια στιγμή ο άνθρωπος φτάνει στο σημείο να πει: «Θεέ μου, είναι πάντα το ίδιο. Είναι μια αξιοθρήνητη κωμωδία, μια τραγικωμωδία. Πάντα τα ίδια. Η απληστία, η προσκόλληση, το αξιοθρήνητο. Κάποιος πρέπει να βγει από αυτό».
Αυτός είναι και ο βασικός βουδιστικός συλλογισμός: «Θεέ μου, να εγκαταλείψω τον κόσμο της εμφάνισης». Και τότε; Αυτό είναι και το ερώτημα στον Schopenhauer.
Τι είναι η λύτρωση, όταν ο άνθρωπος δεν ενσαρκώνεται ξανά; Ναι, αλλά πού βρίσκεται τότε; Τι είναι τότε; Εκεί είναι τόσο ασαφής όσο και ο μεγάλος όγκος του ίδιου του Βουδισμού. Αυτή η ερώτηση δεν μπορεί να απαντηθεί ξεκάθαρα.
Ο κόσμος ως βούληση εξαφανίζεται; Η βούληση του κόσμου εξαφανίζεται και τι μένει; Κάτι μένει. Αλλά τι μένει; Και ο Schopenhauer λέει: αυτό δεν μπορώ να το κατανοήσω. Δεν μπορώ καν να το εκφράσω. Επειδή εκεί αποτυγχάνει η σκέψη.
Διότι αυτό θα σήμαινε αιτιότητα. Μια μεταφυσική αιτιότητα, την οποία εκείνος απορρίπτει. Θα σήμαινε ότι υπάρχει μια αιτιακή σύνδεση μεταξύ αυτού του παγκόσμιου Willens και του κόσμου της εμφάνισης.
Κατά τη βαθύτερη πεποίθησή μου, λέει ο ομιλητής, υπάρχει τέτοια αιτιακή σύνδεση — αλλά ο Schopenhauer την απορρίπτει. Λέει: δεν υπάρχει καθόλου αιτιότητα. Το μεμονωμένο, το επιμέρους φαινόμενο, και οι άνθρωποι ως άτομα, αισθάνονται μέσα τους αυτή τη βούληση που είναι πάντα εκεί, αλλά δεν μπορούν να την συλλάβουν.
Γι’ αυτό δεν μπορεί να πει κανείς τι συμβαίνει όταν η βούληση έχει πλήρως αρνηθεί τον εαυτό της. Λέει: οι άγιοι την αρνούνται, οι πνευματικοί διδάσκαλοι επίσης — και μιλάει επίσης για αυτό που δανείστηκε λίγο από τον Kant: την ανιδιοτελή θεωρία (interesselose Anschauung). Ο Nietzsche περιγελά αυτό.
Ανιδιοτελής θεωρία. Λέει: αυτό δεν υπάρχει καθόλου. Όπως λέει επίσης ότι δεν υπάρχει αλτρουισμός, λέει ο Nietzsche.
Δεν υπάρχει ανιδιοτέλεια — δεν μπορεί να υπάρξει. Είναι φαντασία. Οι άνθρωποι που το ισχυρίζονται είναι το ίδιο εγωιστές με όλους τους άλλους. Μόνο που καλύπτουν αυτό το γεγονός. Δίνουν παράσταση μπροστά στον εαυτό τους και πιστεύουν ότι είναι ανιδιοτελείς. Αλλά δεν είναι. Και μάλιστα κρίνουν τους άλλους ηθικά, κάτι που είναι πάντα υποκριτικό. Αυτό είναι ένα λεπτό σημείο. Η μεταφυσική της βούλησης οδηγεί τελικά — και θα έπρεπε να οδηγεί — στην άρνηση της βούλησης. Το ίδιο και στη μουσική. Ανέφερες πριν τη μουσική.
Ο Schopenhauer κάνει μια εξαίρεση στη μουσική. Παράξενο. Έχει αναπτύξει μια ολόκληρη μεταφυσική της μουσικής. Επίσης μια μεταφυσική του έρωτα — της σεξουαλικότητας — γιατί λέει ότι εκεί συμπυκνώνεται η βούληση με τον πιο έντονο τρόπο.
Λοιπόν, η μουσική είναι η άμεση εκδήλωση της κοσμικής βούλησης στον Schopenhauer. Σε αυτήν η κοσμική βούληση αντηχεί. Παράξενο. Όλα τα συναισθήματα που κυματίζουν και δρουν εκεί είναι κωδικοποιημένα στη μουσική — και εκεί εμφανίζεται η βούληση. Ως ηχητική εμφάνιση. Αυτό το έχει υιοθετήσει πλήρως ο Nietzsche στη Γέννηση της Τραγωδίας. Σελίδες ολόκληρες παραθέτει τον Schopenhauer. Το έχει πάρει πλήρως και το συνδέει με τον Wagner. Ανέφερες και τον Wagner.
Ο Wagner είναι σε πολλά σημεία βαθύτατα επηρεασμένος. Μερικά διάσημα παραδείγματα — αναφέρω μερικά, ανήκουν στο πλαίσιο: Ο μονόλογος του παραληρήματος (Wahnmonolog) στους Meistersinger von Nürnberg.
Ο Hans Sachs τραγουδά: «Wahn! Überall Wahn!» (Παραλήρημα! Παντού παραλήρημα!) — ναι, αυτό είναι Schopenhauer.
Ή στο φινάλε του Tristan und Isolde:
Όταν τραγουδούν «und selbst dann bin ich die Welt» (ακόμα και τότε είμαι ο κόσμος)— το Εγώ διαλύεται στην ολότητα του κόσμου. Και ούτω καθεξής.
Λοιπόν, ναι, πώς να το πει κανείς; Όλα όσα ανέφερες ο Schopenhauer πράγματι τα «υιοθέτησε», εντός εισαγωγικών. Αλλά έκανε κάτι άλλο από αυτά.
Διότι τελικά πρόκειται για μια συγκεκριμένη κατασκευή. Αλλά τι σημαίνουν αυτοί οι όροι; Αναφέρεις την έννοια του Κάρμα. Ναι, το είπαμε κιόλας στην αρχή, με το απόσπασμα που έφερα.
Κάρμα είναι η πράξη, αλλά και το αποτέλεσμα της πράξης, και η αιτιότητα, ακόμη και η πνευματική αιτιότητα: κάνεις κάτι και γι’ αυτό πρέπει να πληρώσεις. Και αυτό υπάρχει και στον Schopenhauer.
Αλλά η πρωταρχική σου πράξη (Urtat) είναι τελικά υπερβατική. Δηλαδή η θέσμιση του ίδιου σου του χαρακτήρα, ο οποίος έπειτα διαμορφώνει αναγκαστικά τη ζωή σου. Σωστά. Και τον οποίο δεν μπορείς να αλλάξεις. Ο Schopenhauer υποστηρίζει τη τολμηρή θέση της αμεταβλητότητας του χαρακτήρα. Όποιος είναι μια φορά έτσι, έτσι παραμένει. Γι’ αυτό δεν πιστεύει ποτέ ότι κανείς μπορεί πραγματικά να αλλάξει. Τελικά μένει όπως είναι. Και αν αλλάζει, είναι μόνο φαινομενικά. Στον πυρήνα του, κάθε άνθρωπος παραμένει αυτό που είναι — έτσι υποστηρίζει. Αυτή είναι η περίφημη διδασκαλία της αμεταβλητότητας του χαρακτήρα.
Τώρα, το Κάρμα μάς φέρνει φυσικά σε ένα πολύ δύσκολο σημείο: δεν προϋποθέτει άραγε αυτό ένα άτομο, έναν άνθρωπο, που έπειτα ξαναενσαρκώνεται; Έτσι φαίνεται. Αυτό όμως στον Schopenhauer είναι ασαφές.
Διότι ο Schopenhauer λέει ρητά: αυτή η ατομικότητα αφορά αποκλειστικά την εμφάνιση. Στον υπερβατικό χώρο, στον πραγματικό χώρο της βούλησης και του ρεύματος της βούλησης, δεν υπάρχει καμία ατομικότητα. Αν δεν υπάρχει, τότε πώς υπάρχει; Πώς προκύπτει; Και εδώ ο Schopenhauer βρίσκει μια αρκετά χιουμοριστική διατύπωση.
Το αποκαλεί τον ταχυδακτυλουργικό κόλπο της φύσης, που κανείς ποτέ δεν θα ανακαλύψει. Ποτέ κανείς, λέει, δεν θα κατανοήσει πώς το Ένα γίνεται Πολλά. Αυτό το ονομάζει «τον ταχυδακτυλουργικό κόλπο της φύσης».
Λέει ότι κάθε φιλοσοφία αποτυγχάνει εκεί. Και η δική του επίσης. Το παραδέχεται.
Ο Schopenhauer όρισε με ακρίβεια τα αδύναμα σημεία της δικής του φιλοσοφίας. Υπάρχει ένα όριο. Εκεί δεν μπορεί να πάει παραπέρα.
Και πιστεύει ότι όχι μόνο αυτός, αλλά κανείς δεν μπορεί να πάει παραπέρα.
Λύτρωση, ναι. Λύτρωση ασφαλώς.
Λύτρωση για αυτόν είναι η άρνηση της βούλησης. Δηλαδή κάποια στιγμή ο άνθρωπος φτάνει στο σημείο να πει: «Θεέ μου, είναι πάντα το ίδιο. Είναι μια αξιοθρήνητη κωμωδία, μια τραγικωμωδία. Πάντα τα ίδια. Η απληστία, η προσκόλληση, το αξιοθρήνητο. Κάποιος πρέπει να βγει από αυτό».
Αυτός είναι και ο βασικός βουδιστικός συλλογισμός: «Θεέ μου, να εγκαταλείψω τον κόσμο της εμφάνισης». Και τότε; Αυτό είναι και το ερώτημα στον Schopenhauer.
Τι είναι η λύτρωση, όταν ο άνθρωπος δεν ενσαρκώνεται ξανά; Ναι, αλλά πού βρίσκεται τότε; Τι είναι τότε; Εκεί είναι τόσο ασαφής όσο και ο μεγάλος όγκος του ίδιου του Βουδισμού. Αυτή η ερώτηση δεν μπορεί να απαντηθεί ξεκάθαρα.
Ο κόσμος ως βούληση εξαφανίζεται; Η βούληση του κόσμου εξαφανίζεται και τι μένει; Κάτι μένει. Αλλά τι μένει; Και ο Schopenhauer λέει: αυτό δεν μπορώ να το κατανοήσω. Δεν μπορώ καν να το εκφράσω. Επειδή εκεί αποτυγχάνει η σκέψη.
Διότι αυτό θα σήμαινε αιτιότητα. Μια μεταφυσική αιτιότητα, την οποία εκείνος απορρίπτει. Θα σήμαινε ότι υπάρχει μια αιτιακή σύνδεση μεταξύ αυτού του παγκόσμιου Willens και του κόσμου της εμφάνισης.
Κατά τη βαθύτερη πεποίθησή μου, λέει ο ομιλητής, υπάρχει τέτοια αιτιακή σύνδεση — αλλά ο Schopenhauer την απορρίπτει. Λέει: δεν υπάρχει καθόλου αιτιότητα. Το μεμονωμένο, το επιμέρους φαινόμενο, και οι άνθρωποι ως άτομα, αισθάνονται μέσα τους αυτή τη βούληση που είναι πάντα εκεί, αλλά δεν μπορούν να την συλλάβουν.
Γι’ αυτό δεν μπορεί να πει κανείς τι συμβαίνει όταν η βούληση έχει πλήρως αρνηθεί τον εαυτό της. Λέει: οι άγιοι την αρνούνται, οι πνευματικοί διδάσκαλοι επίσης — και μιλάει επίσης για αυτό που δανείστηκε λίγο από τον Kant: την ανιδιοτελή θεωρία (interesselose Anschauung). Ο Nietzsche περιγελά αυτό.
Ανιδιοτελής θεωρία. Λέει: αυτό δεν υπάρχει καθόλου. Όπως λέει επίσης ότι δεν υπάρχει αλτρουισμός, λέει ο Nietzsche.
Δεν υπάρχει ανιδιοτέλεια — δεν μπορεί να υπάρξει. Είναι φαντασία. Οι άνθρωποι που το ισχυρίζονται είναι το ίδιο εγωιστές με όλους τους άλλους. Μόνο που καλύπτουν αυτό το γεγονός. Δίνουν παράσταση μπροστά στον εαυτό τους και πιστεύουν ότι είναι ανιδιοτελείς. Αλλά δεν είναι. Και μάλιστα κρίνουν τους άλλους ηθικά, κάτι που είναι πάντα υποκριτικό. Αυτό είναι ένα λεπτό σημείο. Η μεταφυσική της βούλησης οδηγεί τελικά — και θα έπρεπε να οδηγεί — στην άρνηση της βούλησης. Το ίδιο και στη μουσική. Ανέφερες πριν τη μουσική.
Ο Schopenhauer κάνει μια εξαίρεση στη μουσική. Παράξενο. Έχει αναπτύξει μια ολόκληρη μεταφυσική της μουσικής. Επίσης μια μεταφυσική του έρωτα — της σεξουαλικότητας — γιατί λέει ότι εκεί συμπυκνώνεται η βούληση με τον πιο έντονο τρόπο.
Λοιπόν, η μουσική είναι η άμεση εκδήλωση της κοσμικής βούλησης στον Schopenhauer. Σε αυτήν η κοσμική βούληση αντηχεί. Παράξενο. Όλα τα συναισθήματα που κυματίζουν και δρουν εκεί είναι κωδικοποιημένα στη μουσική — και εκεί εμφανίζεται η βούληση. Ως ηχητική εμφάνιση. Αυτό το έχει υιοθετήσει πλήρως ο Nietzsche στη Γέννηση της Τραγωδίας. Σελίδες ολόκληρες παραθέτει τον Schopenhauer. Το έχει πάρει πλήρως και το συνδέει με τον Wagner. Ανέφερες και τον Wagner.
Ο Wagner είναι σε πολλά σημεία βαθύτατα επηρεασμένος. Μερικά διάσημα παραδείγματα — αναφέρω μερικά, ανήκουν στο πλαίσιο: Ο μονόλογος του παραληρήματος (Wahnmonolog) στους Meistersinger von Nürnberg.
Ο Hans Sachs τραγουδά: «Wahn! Überall Wahn!» (Παραλήρημα! Παντού παραλήρημα!) — ναι, αυτό είναι Schopenhauer.
Ή στο φινάλε του Tristan und Isolde:
Όταν τραγουδούν «und selbst dann bin ich die Welt» (ακόμα και τότε είμαι ο κόσμος)— το Εγώ διαλύεται στην ολότητα του κόσμου. Και ούτω καθεξής.
Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΜΑΣ ΕΚΠΡΟΣΨΠΟΣ ΑΥΤΟΥ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΝΤΥΝΕΙ ΜΕ ΤΕΧΝΗ ΜΕ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ ΑΣΚΗΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΣ ΜΕ ΤΗΝ ΦΙΛΑΥΤΙΑ
