ENRICO BERTI
Η ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 2
Επανερχόμενοι στην αναλογία, πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Αριστοτέλης δέχεται μια αναλογία νοούμενη ως αναλογία καθ’ ομοιότητα αναλογίας (proportio), δηλαδή διαφορετική από τη σχετική συνωνυμία για την οποία μιλήσαμε μόλις προηγουμένως, ακόμη και μεταξύ των κατηγοριών, οι οποίες αποτελούν την εσωτερική διαίρεση του Είναι. Συνεπώς, κατά κάποιον τρόπο, ο Αριστοτέλης δέχεται μια αναλογία, αλλά αναλογικότητας, ακόμη και μέσα στο Είναι. Αυτό προκύπτει από δύο αποσπάσματα της Μεταφυσικής, πολύ γνωστά σε όσους ασχολούνται με την αναλογία στον Αριστοτέλη, αλλά όχι πάντοτε ληφθέντα επαρκώς υπόψη από όσους ασχολήθηκαν με την αναλογία γενικότερα. Εφόσον έχω ασχοληθεί πρόσφατα με αυτό το θέμα, επιτρέπω στον εαυτό μου να αναπαραγάγει εν μέρει όσα έχω ήδη γράψει παλαιότερα.21
Το πρώτο απόσπασμα είναι Μεταφυσικά Η 2, 1043a2-7:
«Αποδεικνύεται λοιπόν από αυτούς τους λόγους ότι, εάν η ουσία (οὐσία) είναι η αιτία του Είναι κάθε πράγματος, πρέπει μέσα σε αυτές τις <διαφορές> να αναζητηθεί τι είναι εκείνο που αποτελεί την αιτία του Είναι καθεμιάς από αυτές. Καμία από αυτές τις <διαφορές>, λοιπόν, δεν είναι ουσία, ούτε καν αν συνδυαστεί <με την ύλη>, ωστόσο <αποτελούν> το ανάλογο (τὸ ἀνάλογον) σε κάθε πράγμα. Και όπως στις ουσίες το κατηγορούμενο της ύλης είναι η ίδια η ενέργεια, έτσι και στους άλλους ορισμούς <είναι εκείνο που είναι ενέργεια> περισσότερο από οτιδήποτε άλλο.»
Ο Αριστοτέλης μιλά εδώ για τις κατηγορίες και προτάσσει ότι σε κάθε πράγμα η αιτία του Είναι είναι η ουσία, η οποία δηλώνεται εδώ με τον όρο οὐσία, δηλαδή η μορφή, «αιτία του Είναι» με την έννοια της τυπικής αιτίας. Στις ουσίες, που αποτελούν την πρώτη από τις κατηγορίες, υπάρχει μια αυθεντική ουσία, η οποία, στις αισθητές ουσίες, είναι η μορφή, και αυτή είναι μορφή κάποιας ύλης.
Αντίθετα, στις άλλες κατηγορίες —δηλαδή στις ποσότητες, ποιότητες, σχέσεις κτλ.— τον ρόλο της αιτίας του Είναι, δηλαδή της τυπικής αιτίας, τον επιτελούν οι «διαφορές». Αυτές μόλις έχουν αναφερθεί και είναι το «πλέον και έλαττον», το «πυκνό και αραιό», το «ευθύ και καμπύλο». Καμία από αυτές τις διαφορές —λέει ο Αριστοτέλης— δεν είναι ουσία με την αυθεντική σημασία, δηλαδή μορφή, ούτε καν όταν ενώνεται με την ύλη· ωστόσο είναι το ανάλογο της ουσίας, επειδή επιτελούν την ίδια λειτουργία με την ουσία, δηλαδή αποτελούν αιτία του Είναι, συνεπώς τυπική αιτία.
Έχουμε, λοιπόν, μια γνήσια αναλογία αναλογικότητας, όπως εκτίθεται στην τελευταία φράση του αποσπάσματος: στις ουσίες «η ίδια η ενέργεια», δηλαδή η μορφή, βρίσκεται απέναντι στην ύλη της ουσίας, όπως στις άλλες κατηγορίες εκείνο που είναι «περισσότερο απ’ όλα ενέργεια», δηλαδή οι διαφορές, βρίσκεται απέναντι στην ύλη των άλλων κατηγοριών. Με άλλα λόγια, σε κάθε κατηγορία υπάρχει η ίδια σχέση μεταξύ αυτού που επιτελεί τον ρόλο της μορφής και αυτού που επιτελεί τον ρόλο της ύλης.
Ωστόσο, είναι γνωστό —εφόσον ο Αριστοτέλης το έχει δηλώσει στα προηγούμενα βιβλία— ότι ανάμεσα στις άλλες κατηγορίες και την ουσία υπάρχει μια σχετική συνωνυμία, δηλαδή «σχέση προς ένα», η οποία από μόνη της είναι, όπως είδαμε, μια σχέση κάθετου τύπου. Σε αυτή την περίπτωση, επομένως, η αναλογία της αναλογικότητας, η οποία καθαυτή είναι μια σχέση οριζόντιου τύπου, συνενώνεται με μια σχέση κάθετου τύπου, όπως είναι η σχετική συνωνυμία, ή αλλιώς η «σχέση προς ένα». Οι δύο σχέσεις, για τον Αριστοτέλη, δεν ταυτίζονται, δηλαδή δεν αποτελούν δύο είδη αναλογίας, όπως θα γίνουν στη Σχολαστική —δηλαδή η αναλογία της αναλογικότητας και η αναλογία της αναφοράς— ωστόσο συνυπάρχουν αμφότερες μέσα στις κατηγορίες. Εφόσον οι κατηγορίες είναι, για τον Αριστοτέλη, τα διάφορα νοήματα του Είναι, μπορούμε σε αυτή την περίπτωση να μιλήσουμε επίσης για αναλογία του Είναι, η οποία όμως δεν πρέπει να νοηθεί με την έννοια της μεσαιωνικής analogia entis, που ήταν αναλογία ανάμεσα στα κτίσματα και τον Θεό. Εδώ, στην αναλογία των κατηγοριών, ο Θεός δεν εμπλέκεται με κανέναν τρόπο.
Η ίδια διδασκαλία επιβεβαιώνεται στο Μεταφυσικά Ν 6, 1093b17-21, ένα απόσπασμα ακόμη λιγότερο αναφερόμενο από το προηγούμενο, επειδή ανήκει στα δύο βιβλία του έργου που στο λατινικό Μεσαίωνα δεν σχολιάζονταν καν.
«Όλα τα πράγματα είναι μεταξύ τους συγγενή (οἰκεῖα) και αποτελούν ενότητα χάρη στην αναλογία (ἓν δὲ τῷ ἀνάλογον)· σε κάθε κατηγορία του όντος υπάρχει πράγματι το ανάλογο: όπως το ευθύ <βρίσκεται> στη γραμμή, έτσι <βρίσκεται> το επίπεδο στην επιφάνεια, και ομοίως το περιττό στον αριθμό και το λευκό στο χρώμα.»
Εδώ βρίσκουμε τα παραδείγματα που έλειπαν στο προηγούμενο απόσπασμα: το ευθύ, το επίπεδο, το περιττό, το λευκό. Αυτές (και άλλες ακόμη, που αναφέρονται στο βιβλίο Η) είναι οι «διαφορές», οι οποίες στις κατηγορίες διαφορετικές από την ουσία επιτελούν την ίδια λειτουργία που επιτελεί η μορφή στην ουσία. Παράγεται έτσι εκείνη η ενότητα μέσω αναλογίας, την οποία αλλού ο Αριστοτέλης περιέγραψε ακριβώς με την έκφραση «όπως ένα πράγμα βρίσκεται απέναντι σε ένα άλλο, έτσι ένα τρίτο βρίσκεται απέναντι σε ένα τέταρτο», δηλαδή η ισότητα σχέσεων, η αναλογία.
Η αναλογία κάνει ώστε όλα τα πράγματα να είναι συγγενή μεταξύ τους, δηλαδή να προσδίδεται ενότητα σε όλη την πραγματικότητα, στο Είναι· όμως πρόκειται για μια ενότητα οριζόντιου τύπου, ακόμη και αν οι κατηγορίες βρίσκονται μεταξύ τους σε μια σχέση κάθετου τύπου, δηλαδή «σχέση προς ένα». Για μία ακόμη φορά, λοιπόν, η αναλογία της αναλογικότητας, οριζόντια, και η «σχέση προς ένα», κάθετη, συμπορεύονται, χωρίς ωστόσο να ταυτίζονται.
Πάντοτε σχετικά με τις κατηγορίες, ο Αριστοτέλης επισημαίνει για ακόμη μία φορά την αναλογία —που είναι προφανώς αναλογία της αναλογικότητας— στο βιβλίο XII (Λ) της Μεταφυσικής, όπου μιλά για τις αρχές όλων των πραγμάτων. Στο ήδη αναφερθέν γραπτό μου παρουσίασα αυτή τη διαπραγμάτευση ως αφορώσα την αναλογία των αρχών, πράγμα ακριβές, διότι εδώ ο Αριστοτέλης εφαρμόζει την αναλογία ακριβώς στις αρχές, αλλά το πρόβλημα από το οποίο ξεκινά και σε αυτή την πραγματεία είναι εάν οι αρχές όλων των πραγμάτων είναι ταυτόσημες ή διαφορετικές, λόγω του ότι τα πράγματα κατανέμονται σε κατηγορίες διαφορετικές, δηλαδή στις κατηγορίες του Είναι. Συνεπώς, η αναλογία που θα παραδεχθεί και εδώ ο Αριστοτέλης είναι πάντοτε μια αναλογία μεταξύ των κατηγοριών και, με έναν συγκεκριμένο τρόπο, μια αναλογία του Είναι.
Στο κεφάλαιο 4 του βιβλίου Λ ο Αριστοτέλης αρχίζει διατυπώνοντας ευθύς εξαρχής τη θέση του:
«Οι αιτίες και οι αρχές, από μία άποψη, είναι διαφορετικές για τα διάφορα πράγματα· από μια άλλη άποψη όμως, δηλαδή εφόσον κανείς τις δηλώσει καθολικά και κατά αναλογία (καθόλου … καὶ κατ’ ἀναλογίαν), είναι οι ίδιες για όλα.»22
Έπειτα, ο Αριστοτέλης εξηγεί τον λόγο για τον οποίο οι αρχές —εδώ εξομοιωμένες με τα στοιχεία, διότι, όπως θα δούμε αμέσως, πρόκειται για τη μορφή και την ύλη, που είναι επίσης στοιχεία— είναι διαφορετικές για τα διάφορα πράγματα, και υποδεικνύει ως αιτία τη διαίρεση του Είναι στις κατηγορίες. Πώς θα μπορούσαν να είναι οι ίδιες οι αρχές των ουσιών και των σχετικών όντων; Το ίδιο ισχύει για καθεμιά από τις κατηγορίες.
Και να η επίσημη διατύπωση, έμβλημα της αριστοτελικής σύλληψης του Είναι και των κατηγοριών του:
«Πέρα από τις ουσίες και τις άλλες κατηγορίες δεν υπάρχει τίποτε κοινό, ενώ το στοιχείο είναι προγενέστερο από εκείνο του οποίου αποτελεί στοιχείο. Μα στην πραγματικότητα ούτε η ουσία είναι στοιχείο των σχετικών προς κάτι, ούτε κάποιο από αυτά είναι στοιχείο της ουσίας.»23
Όσα λέγονται εδώ για τα στοιχεία ισχύουν, προφανώς, και για εκείνες τις αρχές που είναι στοιχεία, δηλαδή τις αρχές, ας πούμε, εσωτερικές στα πράγματα των οποίων είναι αρχές: την ύλη, τη μορφή και τη στέρηση. Αυτού του τύπου ήταν οι αρχές όλων των πραγμάτων που δέχονταν ο Πλάτων και τα μέλη της Ακαδημίας σύγχρονα προς τον Αριστοτέλη, δηλαδή ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης. Στην πρώτη από αυτές τις αρχές, δηλαδή στο Ένα, αναφέρεται αμέσως ο Αριστοτέλης, δηλώνοντας ότι αυτό δεν μπορεί να είναι στοιχείο τόσο των ουσιών όσο και των σχετικών, διότι, για να είναι τέτοιο, θα έπρεπε να είναι και ουσία και σχετικό, πράγμα αδύνατον.24 Εδώ ο Αριστοτέλης αναφέρει, ως ταυτόσημο με το Ένα, το Ον, το οποίο, κατά τη γνώμη του, για τον Πλάτωνα (τον Πλάτωνα των «ἀγράφων δογμάτων») ταυτιζόταν με το Ένα. Συνεπώς, όσα λέγονται για το Ένα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ισχύουν επίσης για το Ον, το οποίο δεν μπορεί να είναι στοιχείο, άρα ούτε και αρχή.25 Με λίγα λόγια, αυτό που εμποδίζει την παραδοχή ταυτόσημων αρχών για όλα τα πράγματα είναι η διδασκαλία των κατηγοριών.
Και τώρα εισάγεται η αναλογία. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι για τα αισθητά σώματα στοιχεία είναι, ως μορφή, το θερμό και, ως στέρηση, το ψυχρό, καθώς και μία ύλη που είναι δυνάμει και τα δύο. Από αυτά τα στοιχεία γεννιούνται τα διάφορα σώματα —για παράδειγμα, η σάρκα και το κόκαλο— τα οποία είναι στοιχεία των ζώων· και έπειτα γεννώνται τα ζώα, αλλά η σάρκα και το κόκαλο κάθε ζώου είναι υλικά διαφορετικά από εκείνα των άλλων, και το ίδιο ισχύει για το θερμό και το ψυχρό. Επομένως, δεν μπορεί να ειπωθεί ότι τα στοιχεία είναι τα ίδια για όλα τα πράγματα κατ’ αυτόν τον τρόπο, ωστόσο είναι τα ίδια κατ’ αναλογία. Ο Αριστοτέλης μάλιστα εκφράζεται ως εξής:
Από αυτά τα πράγματα οι αρχές και τα στοιχεία είναι τα ίδια (ενώ για διαφορετικά πράγματα είναι διαφορετικά), όμως δεν μπορεί να ειπωθεί ότι είναι τα ίδια με αυτόν τον τρόπο για όλα τα πράγματα, αλλά κατ’ αναλογία (τῷ ἀνάλογον), όπως όταν κάποιος λέει ότι οι αρχές είναι τρεις, η μορφή, η στέρηση και η ύλη, αλλά καθεμιά από αυτές είναι διαφορετική για κάθε γένος πραγμάτων· για παράδειγμα, για το χρώμα είναι το λευκό, το μαύρο και η επιφάνεια, ή πάλι το φως, το σκοτάδι και ο αέρας, από τα οποία αποτελούνται η ημέρα και η νύχτα.26
Η αναλογία που μνημονεύεται εδώ συνίσταται στο γεγονός ότι κάθε πράγμα έχει μια ύλη, μια μορφή και μια στέρηση. Πρόκειται, ασφαλώς, για διαφορετικές ύλες, διαφορετικές μορφές και διαφορετικές στερήσεις για τα διάφορα πράγματα. Τα παραδείγματα —που πλέον δεν αφορούν κατηγορίες, αλλά όντα ανήκοντα σε διαφορετικές κατηγορίες— το δείχνουν καθαρά: το χρώμα, που ανήκει στην κατηγορία της ποιότητας, έχει ως ύλη την επιφάνεια, ως μορφή το λευκό και ως στέρηση το μαύρο· η ημέρα και η νύχτα, που ανήκουν στην κατηγορία του «πότε», έχουν ως ύλη τον αέρα και ως μορφή και στέρηση αντιστοίχως το φως και το σκοτάδι.
Αλλά σε κάθε ον αυτές οι αρχές επιτελούν πάντοτε την ίδια λειτουργία —της ύλης, της μορφής και της στέρησης— οπότε μπορεί κανείς να πει ότι, κατ’ αναλογία, είναι οι ίδιες. Η αναλογία εδώ συνίσταται στην ταυτότητα των σχέσεων: η επιφάνεια βρίσκεται προς το χρώμα όπως ο αέρας προς την ημέρα, δηλαδή αποτελούν την ύλη τους· ή το λευκό βρίσκεται προς το χρώμα όπως το φως προς την ημέρα, δηλαδή αποτελούν τη μορφή τους· τέλος, το μαύρο βρίσκεται προς το χρώμα όπως το σκοτάδι προς την ημέρα, δηλαδή αποτελούν τη στέρησή τους. Πρόκειται, επομένως, για αναλογία αναλογικότητας, εφαρμοσμένη στις κατηγορίες και σε όντα που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες.
Στη συνέχεια του κεφαλαίου ο Αριστοτέλης μνημονεύει επίσης την αναγκαιότητα, ως αρχή, μιας κινητήριας αιτίας και κάνει υπαινιγμό σε έναν πρώτο κινούντα που κινεί όλα τα πράγματα —στον οποίο θα επανέλθουμε. Στο κεφάλαιο 5 του ίδιου βιβλίου Λ, ο Αριστοτέλης περιλαμβάνει ανάμεσα στις αρχές που είναι οι ίδιες κατ’ αναλογία τη δύναμη και την ενέργεια, οι οποίες ταυτίζονται με την ύλη και τη μορφή· συνεπώς ανήκουν στις αρχές που έχουν ήδη αναφερθεί.27
Και για αυτές τις αρχές υπογραμμίζει τη διαφορότητα στα διάφορα πράγματα, φέρνοντας ως παράδειγμα τον άνθρωπο, του οποίου δηλώνει ως ύλη τα στοιχεία που συγκροτούν το σώμα του —δηλαδή τη φωτιά και τη γη— ως μορφή την ψυχή, δηλαδή τον νου και την επιθυμία, και ως πλησιέστερη κινητήρια αιτία τον πατέρα και ως απώτερη τον Ήλιο και τον «λοξό κύκλο».28
Όσον αφορά τις κινητήριες αιτίες, ο Αριστοτέλης αποκλείει έπειτα ότι θα μπορούσαν να είναι τα χωριστά καθόλου, δηλαδή οι Ιδέες που δέχονταν οι Πλατωνικοί, διότι κατά τη γνώμη του αυτά δεν υπάρχουν. Στο σημείο αυτό φέρνει το γνωστό παράδειγμα: αιτία του Αχιλλέα δεν είναι ο άνθρωπος καθόλου, δηλαδή η Ιδέα του ανθρώπου, αλλά ο Πηλέας, ο πατέρας του· και προσθέτει «και δικός σου ο πατέρας σου», αποκαλύπτοντας πως απευθύνεται σε ακροατήριο παρόν σωματικώς.29
Επιπλέον, ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η θέση σύμφωνα με την οποία οι αρχές όλων των πραγμάτων είναι διαφορετικές για καθεμία, αλλά ταυτόσημες κατ’ αναλογία, ισχύει όχι μόνο για τις κατηγορίες εκτός της ουσίας, αλλά και για τις ίδιες τις ουσίες· μάλιστα ακόμη και για ουσίες του ίδιου γένους ή ακόμη της ίδιας species, όπως είναι, για παράδειγμα, τα ανθρώπινα άτομα. Δηλώνει:
Η δική σου ύλη, η δική σου μορφή και η δική σου κινητήρια αιτία, και η δική μου, είναι διαφορετικές, ενώ ως καθολικός ορισμός είναι ίδιες.**30
Κάθε ανθρώπινο άτομο, πράγματι, έχει ένα σώμα υλικά διαφορετικό από εκείνο των άλλων, μια ψυχή αριθμητικά, δηλαδή ατομικά, διαφορετική από την ψυχή των άλλων ανθρώπων και έναν διαφορετικό πατέρα. Ωστόσο, το ανθρώπινο σώμα, ως ορισμός, δηλαδή ως είδος, είναι το ίδιο σε όλα τα άτομα (πράγμα που καθιστά δυνατή την ανθρώπινη ανατομία), και η ανθρώπινη ψυχή, πάλι ως ορισμός, είναι εξίσου η ίδια, δηλαδή είναι πάντοτε μια λογική ψυχή, όπως και ο πατέρας του καθενός είναι πάντοτε ένας πατέρας.
Σημαντικό, τέλος, είναι το συμπέρασμα του κεφαλαίου 5, όπου ο Αριστοτέλης υπενθυμίζει ότι οι αρχές των διαφόρων πραγμάτων είναι ίδιες κατ’ αναλογία, επειδή είναι πάντοτε ύλη, μορφή, στέρηση και κινητήρια αιτία, αλλά προσθέτει ότι είναι ίδιες επίσης με την έννοια ότι οι αιτίες των ουσιών είναι αιτία όλων των πραγμάτων· διότι, αν οι ουσίες καταστρέφονταν, θα καταστρέφονταν και όλα τα πράγματα.31
Με αυτά τα λόγια υπενθυμίζεται η οντολογική προτεραιότητα των ουσιών σε σχέση με τις άλλες κατηγορίες, η οποία αποτελεί έναν επιπλέον λόγο ενότητας του Είναι. Δεν πρόκειται για τη σχετική συνωνυμία προς ένα, διότι η σχετική συνωνυμία, όπως είδαμε, συνεπάγεται επίσης μια λογική προτεραιότητα. Ωστόσο, και πάλι ο Αριστοτέλης συνδυάζει την ενότητα των κατηγοριών που συγκροτείται από την αναλογία με την ενότητα που υπάρχει ανάμεσα στις κατηγορίες χάρη σε μια προτεραιότητα —την οντολογική προτεραιότητα της ουσίας— δηλαδή συνδυάζει την ενότητα οριζόντιου χαρακτήρα, για να το πούμε έτσι, που συγκροτείται από την αναλογία, με μια ενότητα κάθετου χαρακτήρα, που συγκροτείται από την οντολογική προτεραιότητα της ουσίας σε σχέση με τις άλλες κατηγορίες.
Σημειώσεις:
21 Berti (2016), σσ. 69–70.
22 Μεταφ. Λ 4, 1070a30–32.
23 Μεταφ. Λ 4, 1070b2–4.
24 Μεταφ. Λ 4, 1070b9–10.
25 Σχετικά με αυτό επιτρέπω στον εαυτό μου να παραπέμψει στο Berti (1979), ένα παλαιό μου άρθρο.
26 Μεταφ. Λ 4, 1070b16–22.
27 Μεταφ. Λ 5, 1071a4–11.
28 Μεταφ. Λ 5, 1071b2–17. Ο «λοξός κύκλος», όπως είναι γνωστό, είναι ο κύκλος της εκλειπτικής, ο οποίος με την κλίση του ως προς τον ισημερινό προκαλεί την εναλλαγή των εποχών και συνεπώς το θερμό και το ψυχρό, που αποτελούν όρους της ζωής πάνω στη Γη.
29 Μεταφ. Λ 5, 1071a18–22.
30 Μεταφ. Λ 5, 1071a28–29.
31 Μεταφ. Λ 5, 1071a30–36.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου