Χτίζοντας τον Οίκο της Σοφίας
Sergii Bulgakov και η Σύγχρονη Θεολογία:
Νέες Προσεγγίσεις και Ερμηνείες
Επιμέλεια:
Barbara Hallensleben, Regula M. Zwahlen, Aristotle Papanikolaou, Pantelis Kalaitzidis
Aschendorff Verlag, 2024
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Χτίζοντας τον Οίκο της Σοφίας. Εισαγωγή των επιμελητών .. 11
ΠΡΟΣΩΠΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ
Η Χριστολογία του Sergii Bulgakov και πέραν αυτής . 25
Rowan Williams
Μάσκες, Χίμαιρες και Συρραφές: Ο Sergii Bulgakov και η Μεταφυσική του Προσώπου 43
David Bentley Hart
Ο Bulgakov και η Lot-Borodine ως διαμορφωτές της θέωσης στη Δύση .............. 63
Mark McInroy
«Transcende te ipsum»: Πίστη, Προσευχή και Λατρεία του Ονόματος στο Unfading Light του Bulgakov 77
Ivan Ilin
Η Κενωτική Εικονικότητα της Θεανθρωπότητας του Sergii Bulgakov: Δογματικές, Ανθρωπολογικές και Φεμινιστικές Προσεγγίσεις 91
Sarah Elizabeth Livick-Moses
Το Εύθραυστο Απόλυτο του Sergii Bulgakov: Κένωση, Διαφορά και Θετική Αποσυσχέτιση 107
Jack Louis Pappas
Η Αυθεντικότητα της Δημιουργικότητας: Οι Φιλοσοφικές και Θεολογικές Ανθρωπολογίες του Nikolai Berdiaev και του Sergei Bulgakov 123
Deborah Casewell
Ο Bulgakov περί της Ανδροθεότητας — ή, ο Σατανάς μετά τον Schelling . 137
Justin Shaun Coyle
ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ
Επτά Ημέρες του Narod: Η Χριστιανοσοσιαλιστική Εφημερίδα του Sergei Bulgakov 153
Catherine Evtuhov και Regula M. Zwahlen
Φταίνε όλα οι Έλληνες; Επανεξέταση της Βυζαντινής Κληρονομιάς στο By the Walls of Cherson του Sergius Bulgakov 177
Nikos Kouremenos
«Η Διαμάχη περί της Σοφίας» στο Πλαίσιο της Πολιτικής Οντολογίας . 193
Alexei P. Kozyrev
Σοφιολογία και Προσωποκρατία, Θεμέλια της Νέας Πολιτικής Επιστήμης στον Εικοστό Πρώτο Αιώνα 209
Antoine Arjakovsky
Η Χαλκηδόνια Πολιτική της Προσωπικότητας στον Sergii Bulgakov . 221
Nathaniel Wood
Ο Κόσμος ως Οἶκος της Σοφίας: Πολιτική Θεολογία και Φιλοσοφία της Οικονομίας .. 235
Dionysios Skliris
Επανεξετάζοντας τη Γλώσσα της Οικονομίας ως Συστηματική Χριστιανική Απάντηση στις Οικονομικές και Οικολογικές Κρίσεις στη Σκέψη του Sergii Bulgakov ............. 247
Tikhon Vasilyev
Η Οικολογία του Bulgakov . 259
Austin Foley Holmes
ΣΟΦΙΟΛΟΓΙΑ
Η Πρόσληψη της Παλαμικής Θεολογίας στη Σοφιολογία του Sergii Bulgakov ..... 275
Liubov A. Petrova
Μια Ανολοκλήρωτη Διαμάχη. Πώς είναι Δυνατή η Κριτική της Σοφιολογίας του Bulgakov στη Σημερινή Εποχή; ... 289
Natalia Vaganova
Σοφιολογία, Άσκηση και Προφητεία ... 301
Joshua Heath
Η Μαριολογία ως Προσωποποιημένη Σοφιολογία. Η Χαλκηδόνια Θεολογία του Sergii Bulgakov ... 317
Dario Colombo
Η Άσκηση για τον Θάνατο (death) και την διαδικασία του θανάτου (dying): Μια Νέα Ανάγνωση της Σοφιολογίας του Bulgakov ... 331
Paul L. Gavrilyuk
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ
Ο Πρώιμος Μαρξισμός του Sergii Bulgakov: Μια Αφηγηματική Πορεία Ανάπτυξης 351
Caleb Henry
Creatio ex sapientia στο Unfading Light του Bulgakov:Η Επίδραση του F.W.J. Schelling 365
Taylor Ross
Η Χαλκηδόνια Οντολογία του Sergii Bulgakov και το Πρόβλημα της Ανθρώπινης Ελευθερίας .. 381
Brandon Gallaher
Ο Sergii Bulgakov: Ανάμεσα σε μια Κενωτική Θεολογία του Συμβάντος και μια Τριαδική Οντολογία ..... 409
Antonio Bergamo
Από την Κοινωνική Τριάδα στην «Γλωσσική Τριάδα»:
Η Συμβολή του Sergii Bulgakov στην Αναλυτική Θεολογία ... 419
Nikolaos Asproulis
Ο Sergii Bulgakov: Από τη Γραμματική στη Σοφία.. 435
John Milbank
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
Το «παρέκβασμα των Καραμαζώφ» του πατρός Sergii Bulgakov ..463
Pavel Khondzinsky
Πλοία στη Θεολογική Νύχτα; Ο Sergius Bulgakov και η Θεολογία της Απελευθέρωσης .. 475
Graham McGeoch
«Ο Κόπος σας δεν είναι μάταιος». Η Σοφιολογία του Sergii Bulgakov ως Κλειδί για μια (Προτεσταντική) Θεολογία της Βασιλείας του Θεού .. 489
Oliver Dürr
Ο Sergius Bulgakov και η Σύγχρονη Θεολογία . 501
Paul Ladouceur
Το Όραμα της Ενότητας. Η Οικουμενική Σκέψη του π. Sergii Bulgakov ... 521
Adalberto Mainardi
Κατάλογος Συγγραφέων .. 535
Χτίζοντας τον Οίκο της Σοφίας
Εισαγωγή των επιμελητών
Barbara Hallensleben, Regula M. Zwahlen, Aristotle Papanikolaou, Pantelis Kalaitzidis
Πριν από δέκα χρόνια, ο ορθόδοξος θεολόγος Sergii Bulgakov (1871–1944) χαρακτηρίστηκε ως ένας «αφυπνιζόμενος γίγαντας», στον οποίο «μπορεί να αναχθεί μεγάλο μέρος του σύγχρονου ορθόδοξου λόγου περί Θεού».¹ Σήμερα, ο γίγαντας φαίνεται να είναι απολύτως ξύπνιος. Το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Bulgakov εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1970 στη Σοβιετική Ένωση² και μετατράπηκε σε γνήσια αναβίωση τη δεκαετία του 1990.³ Νέες, σχολαστικά σχολιασμένες εκδόσεις των έργων του Bulgakov ξεπήδησαν παντού και πυροδότησαν ένα νέο γενικό ενδιαφέρον για τη ρωσική θρησκευτική σκέψη και την ορθόδοξη θεολογία στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Πάνω απ’ όλα, οι εκδόσεις και οι αγγλικές μεταφράσεις από την Catherine Evtuhov και τον Rowan Williams, καθώς και εκείνες των Boris Jakim και Thomas Allen Smith, προκάλεσαν την τελευταία δεκαετία μια πραγματική άνθηση των σπουδών γύρω από τον Bulgakov στον αγγλόφωνο κόσμο, ενώ συνεχίζουν να δημοσιεύονται και νέες μεταφράσεις.⁴
Sergii Bulgakov — Ένας εξέχων θεολόγος του εικοστού αιώνα
Διάσημος αντίπαλος του Lenin στον τομέα της οικονομίας και, κατά τον Wassily Kandinsky, «ένας από τους βαθύτερους γνώστες της θρησκευτικής ζωής»⁵ στη λεγόμενη «Αργυρή Εποχή» της ρωσικής τέχνης και κουλτούρας, ο Bulgakov —καθηγητής εθνικής οικονομίας, δημοσιογράφος, πολιτικός και αργότερα ορθόδοξος θεολόγος και ιερέας— κατέστη σημαντικός «παγκόσμιος παίκτης» τόσο στην ορθόδοξη διασπορά όσο και στο οικουμενικό κίνημα των δεκαετιών του 1920 και 1930. Σήμερα τον ανακαλύπτουμε ως έναν από τους σημαντικότερους θεολόγους του εικοστού αιώνα: ο Sergii Bulgakov, ο Karl Barth και ο Hans Urs von Balthasar έχουν χαρακτηριστεί ως ένα είδος «τριανδρίας πάνω από τη σύγχρονη συστηματική θεολογία στην Ορθοδοξία, τον Προτεσταντισμό και τον Ρωμαιοκαθολικισμό».⁶ Μετά από αυτόν, «πάνω στα κλαδιά της Ορθοδοξίας φύτρωσαν νεαροί βλαστοί»,⁷ πολλές διορατικές ιδέες γνωστών ορθόδοξων θεολόγων όπως ο Vladimir Lossky ή ο John Zizioulas ανάγουν τις ρίζες τους στον Bulgakov,⁸ και εκείνος προετοίμασε το έδαφος για οικουμενικές συναντήσεις έως και σήμερα.
Ωστόσο, τραγικά —ή ίσως διαλεκτικά— οι πλέον εξέχοντες νεότεροι συνάδελφοι του Bulgakov, ο Georges Florovsky (1893–1979) και ο Vladimir Lossky (1903–1953), καθιέρωσαν την πολωτική αφήγηση της δικής τους «νεοπατερικής στροφής» κυρίως εναντίον της «σοφιολογίας» του Bulgakov.⁹ Η καθιερωμένη αυτή αφήγηση απαιτεί σοβαρή και εις βάθος αναθεώρηση, όπως έχουν δείξει τα έργα του Rowan Williams, του Paul Gavrilyuk και άλλων.¹⁰ Η υπόνοια ότι «μοντερνιστές» θεολόγοι όπως ο Bulgakov και ο Vladimir Soloviev¹¹ εγκατέλειψαν συνολικά τους Πατέρες της Εκκλησίας, και ότι οι «νεοπατερικοί» δεν οφείλουν τίποτε απολύτως στη νεωτερικότητα, είναι απλώς ψευδής.¹² Αντιθέτως, οι «νεοπατερικοί» θεολόγοι οφείλουν την εκ νέου ανακάλυψή τους και την «επιστροφή στους Πατέρες της Εκκλησίας» στους «μοντερνιστές», αν όχι συνολικά στην «πατερική αναγέννηση» της Ορθόδοξης Εκκλησίας της αυτοκρατορικής Ρωσίας του δέκατου ένατου αιώνα, η οποία συχνά κατηγορήθηκε ότι βρισκόταν εξ ολοκλήρου σε «δυτική αιχμαλωσία». Εκείνη την περίοδο, οι εκκλησιαστικές ακαδημίες μετέφραζαν χιλιάδες πατερικά κείμενα στη δημώδη γλώσσα.¹³ Ο Paul Gavrilyuk υποστηρίζει ότι «η συζήτηση […] δεν αφορούσε το αν η πατερική θεολογία ήταν θεμελιώδης […] αλλά μάλλον το πώς να εμπλακεί κανείς με την πατερική παράδοση από την πλευρά της νεωτερικότητας».¹⁴ Ο ορθόδοξος θεολόγος Μητροπολίτης Kallistos Ware (1934–2022) κατέληξε ότι ένα από τα «κύρια καθήκοντα της ορθόδοξης θεολογίας θα είναι να υπερβεί τη διχοτομία μεταξύ των “Νεοπατερικών” και των “Ρωσικών” σχολών, εξετάζοντας πώς οι δύο μπορούν να συνδυαστούν, και ταυτόχρονα να στραφεί πέρα από αμφότερες προς ένα νέο όραμα θεολογίας που να συνθέτει ό,τι καλύτερο υπάρχει και στις δύο χωρίς να περιορίζεται σε καμία από τις δύο».¹⁵ Αντιστοίχως, ένα από τα κύρια καθήκοντα της θεολογίας εν γένει είναι, κατά τον Bulgakov, να στραφεί προς ένα νέο όραμα χριστιανικής ενότητας πέρα από ομολογιακά όρια,¹⁶ να οικοδομήσει, τρόπον τινά, έναν κοινό «Οίκο της Σοφίας».
Ο Οίκος της Σοφίας
Τι σημαίνει άραγε «η Σοφία του Θεού»; Στο μικρό του βιβλίο The Wisdom of God, γραμμένο για ένα δυτικό κοινό το 1937, ο Bulgakov υπενθυμίζει ότι η ανάπτυξη της σοφιολογίας του στη δεκαετία του 1930 δεν αποτελούσε ένα παλαιό, προεπαναστατικό σχέδιο πάνω στο οποίο στοχαζόταν ως απομονωμένος Ρώσος εμιγκρές· αντιθέτως, την παρουσίασε τολμηρά, παράλληλα και σε διάλογο, για παράδειγμα, με τον σύγχρονο καθολικό «Μοντερνισμό» και τον «Μπαρτιανισμό», ως μια σύγχρονη θεολογική σύλληψη η οποία, κατά τη γνώμη του, δεν επιδιώκει τίποτε λιγότερο από το να συνδέσει όλα τα τρέχοντα «δογματικά και πρακτικά προβλήματα της σύγχρονης χριστιανικής δογματικής και ασκητικής», και, πράγματι, τα προβλήματα της χριστιανικής θεολογίας και κουλτούρας στο σύνολό τους.¹⁷ Όμως,
ως αποτέλεσμα της ατμόσφαιρας εντυπωσιοθηρίας ή σκανδάλου […] για [τους δυτικούς αναγνώστες], φυσικά, [οι λέξεις «Σοφία» και «σοφιολογία»] φέρουν μια ιδιότυπη εξωτική, ανατολίτικη χροιά «γνωστικισμού» και, πράγματι, μυρίζουν κάθε είδους ανοησία και δεισιδαιμονία. Κανείς δεν φαίνεται να υποψιάζεται ότι στην πραγματικότητα μιλούμε για την ίδια την «ουσία του Χριστιανισμού» [[«Das Wesen des Christentums»]], δηλαδή για ένα πρόβλημα το οποίο ακόμη και σήμερα συζητείται από ολόκληρη τη δυτική [[«ακαδημαϊκή»]] χριστιανοσύνη [[Harnack, Schleiermacher, Barth κ.ά. κ.ά.]].¹⁸
Ο Bulgakov εντόπισε το ουσιώδες πρόβλημα της σύγχρονης χριστιανικής θεολογίας σε μια μονομερή εστίαση είτε στον Θεό είτε στον κόσμο, είτε στην υπερβατικότητα είτε στην εμμένεια, είτε στον Θεό είτε στον άνθρωπο. Για τον λόγο αυτόν, μαζί με ορισμένους συναδέλφους του, άσκησε κριτική στη «μη αποδοχή του κόσμου» του Karl Barth στις αρχές της δεκαετίας του 1930,¹⁹ διότι, κατά την άποψή του, «μέσα στον Χριστιανισμό γεννιέται μια νέα αίσθηση ζωής, σύμφωνα με την οποία δεν πρέπει κανείς να διαφεύγει από τον κόσμο, αλλά ότι ο Χριστός έρχεται στον κόσμο για το γαμήλιο δείπνο του Αρνίου, τη γιορτή της Θεανθρωπότητας».²⁰ Για τον Bulgakov, η ουσία του Χριστιανισμού εκφράζεται προπάντων στο δόγμα της Χαλκηδόνας περί Θεανθρωπότητας, το οποίο ορίζει τη σύνθετη σχέση μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης φύσης, οι οποίες ενώνονται «ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως, ἀδιαιρέτως, ἀχωρίστως», σύμφωνα με τον Χαλκηδόνιο Όρο: «Οι ρίζες αυτού του δόγματος διεισδύουν έως την ίδια την καρδιά του ουρανού και της γης, στα ενδόμυχα βάθη της Αγίας Τριάδος και μέσα στη κτιστή φύση των ανθρώπινων όντων».²¹[ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΑΝΑΣΤΗΘΗΚΕ]
Σύμφωνα με τον Paul Valliere, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Bulgakov, ως συγγραφέας μιας Φιλοσοφίας της Οικονομίας (1912) με το κεντρικό της ερώτημα «περί του ανθρώπου μέσα στη φύση και της φύσης μέσα στον άνθρωπο»,²² κατέληξε στη δογματική θεολογία, διότι «τι άλλο είναι, εν τέλει, το δόγμα της ενανθρώπησης του Λόγου, αν όχι μια γέφυρα προς τον κόσμο;»²³ Υπό αυτή την έννοια, απαντώντας στο ερώτημα «Γιατί Σοφία, γιατί είναι αναγκαία;», βλέπουμε «τον δογματικό θεολόγο, τον στοχαστή για τον οποίο η σκέψη αρχίζει και τελειώνει με την ενανθρώπηση του Λόγου στον Χριστό».²⁴[ΕΙΧΕ ΠΡΟΗΓΗΘΕΙ ΣΑΝ ΓΕΦΥΡΑ ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑ Ο ΤΡΙΤΟΣ ΠΛΟΥΣ, Η ΑΓΑΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ]
Αλλά γιατί να ενδιαφερθεί κανείς να οικοδομήσει έναν Οίκο της Σοφίας, «αφού η Σοφία δεν βρήκε τόπο για να κατοικήσει, και της κατασκευάστηκε κατοικία στους ουρανούς. Όταν η Σοφία ήλθε να εγκατασταθεί ανάμεσα στους υιούς των ανθρώπων και δεν βρήκε κατοικία, επέστρεψε στον τόπο της και εγκαταστάθηκε ανάμεσα στους αγγέλους» (Α΄ Ενώχ 42:2);²⁵ Συμμετέχοντας στην προεπαναστατική πολιτική αναταραχή της χώρας του, προσπαθώντας πάντοτε να θεμελιώσει ή να υποστηρίξει μια χριστιανική πολιτική πέρα από κομματικές γραμμές, ο Bulgakov βίωσε την αστεγία της σοφίας επί της γης και τα αδιέξοδα της πολιτικής πράξης. Δεν ήταν η εξωτερική έλλειψη επιτυχίας των πολιτικών του προσπαθειών που τον ώθησε να αλλάξει πορεία και να γίνει ιερέας. Αντιθέτως, οι θεμελιώδεις περιορισμοί των ανθρώπινων πολιτικών προσπαθειών διαμόρφωσαν τη διορατικότητά του ότι η πολιτική είναι δυνατή μόνον όταν αναγνωρίζει τα ίδια της τα όρια. Και, κατά τη γνώμη του, ο ένας «θεσμός» που είναι ικανός ή ακόμη και καλεσμένος να αποτρέψει την υπεροψία ή ακόμη και τη θεοποίηση του ανθρώπινου πολιτικού εγχειρήματος²⁶ ήταν η Εκκλησία — απλώς και μόνο επειδή δεν είναι μόνον ένας ανθρώπινος θεσμός (ο οποίος, ως τέτοιος, κατά τον Bulgakov, οφείλει να παραμένει αυτοκριτικός και σε αυστηρό διαχωρισμό από το κράτος²⁷), αλλά και το θεανθρώπινο Σώμα του Χριστού, ο οίκος της σοφίας ανάμεσα στους ανθρώπους.²⁸ Υπό αυτή την έννοια, σε μια χαλκηδόνια σχέση προς την άστεγη Σοφία, ενισχύθηκε το όραμα του Bulgakov για τη Σοφία που «έκτισε τον οίκο της, ελάξευσε τους επτά στύλους της» (Παροιμ. 9:1): τη Σοφία που βρήκε τόπο να κατοικήσει μέσα στην κτίση (Παροιμ. 8:26–31). Η Εκκλησία «είναι μέσα στον κόσμο χωρίς να είναι εκ του κόσμου· ζει και κινείται μέσα στην ιστορία, χωρίς να αντλεί τις ρίζες της από την ιστορία, αλλά μάλλον από τα έσχατα, καθόσον συνιστά μια “εικόνα” των εσχάτων και ένα “σύμβολο” της Βασιλείας».²⁹ Επιπλέον, στο όραμα του Bulgakov για τη χριστιανική ενότητα, «στον οίκο του Πατρός υπάρχουν πολλές μονές, και τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος είναι διαφορετικά, όπως και οι διακονίες. Υπάρχουν αναμφίβολα πολύ ισχυρές διαφορές μεταξύ [διαφορετικών] τύπων χριστιανικής ευσέβειας, οι οποίες ίσως καθιστούν δύσκολη την αμοιβαία κατανόηση· όμως χρειάζεται υπομονή και σοφία, ώστε να μπορεί κανείς να μαθαίνει από τον άλλον και να μην επιμένει σε μονόπλευρη και μάταιη αλαζονεία. Αυτό είναι που απαιτεί από εμάς ο Χριστιανισμός μας.»³⁰
Έτσι, ο τίτλος του παρόντος τόμου, καθώς και του συνεδρίου «Building the House of Wisdom. Sergii Bulgakov 150 Years After His Birth» (2–4 Σεπτεμβρίου 2021, Πανεπιστήμιο του Fribourg, Ελβετία), από το οποίο αυτός προέκυψε, τιμά τον Bulgakov ως αρχιτέκτονα του «οίκου της σοφίας» με «πολλές μονές», που αποτελεί επίσης συνώνυμο της «πόλεως της μέλλουσας» (Εβρ. 13:14).³¹ Με αυτόν τον τρόπο υπερβαίνουμε την ευλαβική απλή μνημόνευση της 150ής επετείου της γέννησής του και αναλαμβάνουμε το έργο του από κοινού σχεδιασμού ενός «οίκου της σκέψης» μέσα στην ανθρώπινη πόλη, την οποία η κοινότητα των συγγραφέων συμβολικά εκπροσωπεί μέσα από τη γλωσσική, πολιτισμική και ομολογιακή της ποικιλία. Πράγματι, η σοφιολογία του Bulgakov αποτελεί μια τολμηρή απόπειρα συμφιλίωσης του Θεού και του κόσμου, της θρησκείας και της κοσμικής σκέψης.
Sergii Bulgakov — Ένας θεολόγος για τον εικοστό πρώτο αιώνα
Σε ένα κείμενο σχετικά με την «Ορθόδοξη θεολογία στον εικοστό πρώτο αιώνα», ο Άγγλος επίσκοπος και ορθόδοξος θεολόγος Μητροπολίτης Kallistos Ware εξέφρασε την άποψη «ότι θα υπάρξει μια μετατόπιση του κεντρικού ενδιαφέροντος της θεολογικής έρευνας από την εκκλησιολογία προς την ανθρωπολογία. […] Το καίριο ερώτημα δεν θα είναι μόνον: “Τι είναι η Εκκλησία;” αλλά επίσης, και πιο θεμελιωδώς: “Τι είναι το ανθρώπινο πρόσωπο;”».³² Ο Bulgakov ασχολήθηκε και με τα δύο αυτά ερωτήματα, διότι, κατά την άποψή του, είναι αλληλένδετα. Τα ανθρώπινα πρόσωπα είναι αναπόδραστα σχεσιακά και «κάθε άνθρωπος διευρύνεται απείρως μέσα στη ζωή των άλλων, στην communio sanctorum», και «η ανθρωπότητα είναι μία εν Χριστώ», ενώ η Εκκλησία είναι το Σώμα του Χριστού.³³
Η επίδραση του Bulgakov στην ορθόδοξη εκκλησιολογία του εικοστού αιώνα είναι αδιαμφισβήτητη· ωστόσο, υπό το πρίσμα της εκτίμησης του Ware, χαιρόμαστε ιδιαιτέρως που ο παρών τόμος —παράλληλα με θεματικές όπως η προσωπολογία, η οικολογία, η πολιτική θεολογία και η τριαδική οντολογία— συμβάλλει εξέχοντως στις σπουδές γύρω από τον Bulgakov σε ό,τι αφορά τη θεολογική ανθρωπολογία. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, δεδομένου ότι ζητήσαμε από τους εισηγητές μας να συσχετίσουν κριτικά τη σκέψη του Bulgakov με σύγχρονα θεολογικά και φιλοσοφικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα. Περίπου τριάντα τρεις συγγραφείς, τόσο καταξιωμένοι μελετητές του Bulgakov όσο και νέοι ερευνητές που επιλέχθηκαν κατόπιν ανταγωνιστικής διαδικασίας, παρουσίασαν ένα ευρύ φάσμα νέων δημιουργικών τρόπων κριτικής ενασχόλησης με το έργο του Bulgakov. Τα κεφάλαιά τους είναι διαρθρωμένα σε πέντε μεγάλες ενότητες:
• Προσωπικότητα και Ανθρωπολογία — με κεφάλαια για τη Χριστολογία (Rowan Williams, David Bentley Hart), για τις έννοιες της θέωσης στον Bulgakov (Mark McInroy), την πίστη και την προσευχή (Ivan Ilin), την κένωση (Sarah Livick-Moses· Jack Pappas), τη δημιουργικότητα (Deborah Casewell) και την ανδροθεότητα (mangodhood) (Justin Coyle)·
• Πολιτική, Οικονομία και Οικολογία — με κεφάλαια για τον Bulgakov στο πλαίσιο της ιστορίας των ιδεών (Catherine Evtuhov και Regula Zwahlen, Nikos Kouremenos, Alexei Kozyrev), καθώς και για τη συμβολή του στη σύγχρονη Πολιτική (Antoine Arjakovsky, Nathaniel Wood), Οικονομική και Οικολογική Σκέψη (Dionysios Skliris, Tikhon Vasilyev, Austin Foley Holmes)·
• Σοφιολογία — με κεφάλαια για τις φιλοσοφικές και θεολογικές ρίζες της Σοφιολογίας του Bulgakov (Liubov Petrova, Natalia Vaganova) και για τις συνέπειές της σε σύγχρονα ζητήματα θεολογικής ανθρωπολογίας (Joshua Heath, Dario Colombo, Paul Gavrilyuk)·
• Δημιουργία και Οντολογία — με κεφάλαια για τις εξετάσεις του Bulgakov πάνω στον υλισμό του Marx (Caleb Henry) και στη «θετική φιλοσοφία» (positive Philosophie) του Schelling (Taylor Ross), καθώς και για τη σχέση της Χαλκηδόνιας Οντολογίας του με την Τριαδική Θεολογία (Brandon Gallaher, Antonio Bergamo, Nikolaos Asproulis, John Milbank)·
• Οικουμενικές Προοπτικές — με κεφάλαια για τη σκέψη του Bulgakov σχετικά με τον Augustine (Pavel Khondzinsky) και για τις (ενδεχόμενες) συμβολές του στη Θεολογία της Απελευθέρωσης (Graham McGeoch), την Προτεσταντική Θεολογία (Oliver Dürr) και την Οικουμενική Θεολογία γενικότερα (Paul Ladouceur, Adalberto Mainardi).
Όλα τα κεφάλαια συντονίζονται εύστοχα με την πρόταση του Μητροπολίτη Kallistos για την ανάπτυξη μιας θεολογικής ανθρωπολογίας που εστιάζει στον άνθρωπο ως μυστήριο, εικόνα και ομοίωση του Θεού, και ως μεσολαβητή μεταξύ ουρανού και γης («ιερέα της κτίσεως»).³⁴ Ως προς το τελευταίο, το έργο του Bulgakov αφορά «την αληθινή μας σχέση ως ανθρώπινων όντων με τον υλικό κόσμο»³⁵ και «μια πιο θετική σχέση μεταξύ προσώπου και φύσης».³⁶ Αν, κατά την άποψη του Ware, η έμφαση των Ελλήνων Πατέρων στην αποφατική θεολογία απαιτεί μια «αρνητική ανθρωπολογία» με επίκεντρο τον απροσδιόριστο χαρακτήρα και την αξιοπρέπεια του προσώπου,³⁷ θα προσθέταμε ότι απαιτεί επίσης και μια «αρνητική κοσμολογία».³⁸ Μια «οικολογική στροφή», βασισμένη στην άποψη του Bulgakov για μια αντι-θετικιστική αλλά όχι αντι-επιστημονική, αποφατική διάσταση της κτίσεως, εκπροσωπείται από αρκετές συμβολές στον παρόντα τόμο.³⁹
Ο Μητροπολίτης Kallistos επισημαίνει επίσης ότι «η ανθρωπολογία είναι κεφάλαιο ή υποδιαίρεση της Χριστολογίας».⁴⁰ Υπό αυτή την έννοια, δεν φαίνεται τυχαίο ότι το πρώτο κεφάλαιο του τόμου, του Rowan Williams, πρώην Αρχιεπισκόπου του Canterbury (2002–2012), εξετάζει τη «Χριστολογία του Sergii Bulgakov και πέραν αυτής» και βασίζεται στην κεντρική του ομιλία ως προστάτη του συνεδρίου μας. Ταυτόχρονα, μας υπενθυμίζει ένα από τα πρόσφατα βιβλία του, Christ the Heart of Creation, στο οποίο υποστηρίζει ότι ο Χριστός αποκαθιστά «μια χαμένη ή αποκρυμμένη ικανότητα της ανθρωπότητας, την ικανότητα να αποτελεί μεσολαβητική παρουσία μέσα στην κτίση, μια ιερατική κλήση να καλλιεργεί την αρμονία και τη θεοαναφορά της πεπερασμένης τάξης στο σύνολό της και να αρθρώνει το βαθύτερο νόημά της με όρους θείας δωρεάς και θείας ομορφιάς».⁴¹
Υπό αυτή την έννοια, «ο Bulgakov ουσιαστικά υποστηρίζει ότι η υποστατική ύπαρξη είναι εκ φύσεως μια μορφή ζωής που χαρακτηρίζεται από μέριμνα: το να υπάρχει κανείς υποστατικά σημαίνει να βρίσκεται σε μια σχέση “φροντίδας” προς τον κόσμο που συναντά».⁴² Πρόκειται για ένα μόνο παράδειγμα μιας νέας ανάγνωσης της σοφιολογικής θεολογίας του Bulgakov που παρουσιάζεται στον παρόντα τόμο. Ωστόσο, ο αναγνώστης ενδέχεται να αισθανθεί την απουσία ορισμένων θεμάτων τα οποία θα μπορούσαν να είχαν εξεταστεί στο πλαίσιο του τεράστιου έργου του Bulgakov, όπως η προαναφερθείσα εκκλησιολογία,⁴³ η θεολογία της γλώσσας και του ονόματος,⁴⁴ η θεολογία της ιστορίας,⁴⁵ η κοινωνική διάσταση,⁴⁶ καθώς και άλλα ζητήματα. Για τον λόγο αυτόν, ελπίζουμε ότι ο παρών τόμος θα εμπνεύσει άλλους μελετητές να προωθήσουν περαιτέρω το πεδίο των σπουδών γύρω από τον Bulgakov, διερευνώντας επιπλέον διαστάσεις.
Τέλος, ο Bulgakov θα υιοθετούσε ασφαλώς την τελική πρόταση του Kallistos Ware να αντικατασταθεί η αρχή του Descartes Cogito, ergo sum με την αρχή Amo, ergo sum («Αγαπώ, άρα υπάρχω») ή ακόμη και Amor, ergo sum («Με αγαπούν, άρα υπάρχω»): «Εάν μπορέσουμε να καταστήσουμε την αγάπη αφετηρία και τελικό σημείο της διδασκαλίας μας περί προσώπου, η χριστιανική μας μαρτυρία στον εικοστό πρώτο αιώνα θα αποδειχθεί απολύτως δημιουργική και ζωοποιός».⁴⁷ Ο Μητροπολίτης Kallistos πιθανότατα δεν γνώριζε ότι ο Bulgakov είχε διατυπώσει την ίδια ακριβώς πρόταση σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα, σε ένα κείμενο με τίτλο «Η φύση στη φιλοσοφία του Vladimir Soloviev» (1910): «Μπορεί κανείς επίσης να υιοθετήσει τον μεταφυσικό τύπο: amo, ergo sum, διότι μέσα στην αγάπη η ζωή βρίσκει την πιο υψηλή της εκδήλωση».⁴⁸ Γι’ αυτό και ο Bulgakov υπήρξε και παραμένει θεολόγος τόσο του εικοστού όσο και του εικοστού πρώτου αιώνα.
Το συνέδριο με αφορμή την 150ή επέτειο της γέννησης του Bulgakov δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την υποστήριξη του Swiss National Science Foundation (SNSF), του Orthodox Christian Studies Center στο Fordham University της Νέας Υόρκης και της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Ελλάδα. Το συνέδριο χρηματοδοτήθηκε επίσης από επιχορηγήσεις του Centenary Research Fund, της Θεολογικής Σχολής και του Ινστιτούτου Οικουμενικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Fribourg. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνονται στους «διακόνους» της οργάνωσης του συνεδρίου: Dario Colombo, Dr. Stefan Constantinescu, Dr. Mihail Comanoiu, Dr. Adrian Craciun, Timon Schneeberger και Désiré Ngwene.
Είμαστε ιδιαιτέρως ευγνώμονες για τη γενναιόδωρη χρηματοδότηση Ανοικτής Πρόσβασης για τη δημοσίευση του παρόντος τόμου από το SNSF. Ευχαριστίες απευθύνονται επίσης στον Paul Valliere για την προσεκτική κριτική του σε όλα τα κεφάλαια, στον επιμελητή κειμένων μας John Heath, καθώς και στον επιμελητή μας στον εκδοτικό οίκο Aschendorff Verlag, Bernward Kröger, για την ευσυνείδητη εργασία τους επί του χειρογράφου.
Σημειώσεις:
2 Καθοριστικής σημασίας υπήρξαν οι διαλέξεις της Elena Kazimirchak-Polonskaia στη Θεολογική Ακαδημία του Λένινγκραντ («Μοναχινία Έλενα», μία από τις πνευματικές θυγατέρες του Bulgakov). Dimitri Sizonenko, «L’héritage du père Serge Boulgakov dans la Russie actuelle», Le Messager Orthodoxe 158 (2015), 22· Dimitrii Sizonenko, «Bor’ba za istinu i retseptsiia naslediia Bulgakova v Rossii», Vestnik RKhD 203 (2015), 43.
3 Σημαντικά διεθνή συνέδρια για τον Sergii Bulgakov, με τη συμμετοχή αρκετών συγγραφέων του παρόντος τόμου (σε παρένθεση):
«S.N. Bulgakov: Economics and Culture», Μόσχα, 11–13 Οκτωβρίου 1994 (B. Hallensleben)·
«S.N. Bulgakov’ Religious-Philosophical Journey (on the occasion of his 130th birthday)», Μόσχα, 5–7 Μαρτίου 2001 (A. Arjakovsky, C. Evtuhov, A. Kozyrev)·
«Russian Theology in European Context: S.N. Bulgakov and Western Religious-Philosophical Thought», Μόσχα, 29 Σεπτεμβρίου – 2 Οκτωβρίου 2004 (B. Gallaher, R. Zwahlen)·
«Sergii Bulgakov’s Heritage in Contemporary Social and Humanitarian Sciences (on the occasion of his 140th birthday)», Κίεβο, 12–13 Μαΐου 2011 (B. Gallaher, R. Zwahlen)·
«Serge Boulgakov, un père de l’église moderne», Παρίσι, 27–28 Ιουνίου 2014 (A. Arjakovsky, B. Hallensleben, A. Mainardi, R. Zwahlen).
4 Για μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες, κυρίως στα γαλλικά, ιταλικά και γερμανικά, βλ. Sergei N. Bulgakov, Bibliographie. Werke, Briefwechsel und Übersetzungen, τ. 3, επιμ. Barbara Hallensleben και Regula Zwahlen, Werke (Μύνστερ: Aschendorff, 2017). Ενημερώσεις δημοσιεύονται στον ιστότοπο του Sergii Bulgakov Research Center στο Πανεπιστήμιο του Fribourg: https://www.unifr.ch/sergij-bulgakov (πρόσβαση 26/01/2024).
5 Andreas Hüneke (επιμ.), Der Blaue Reiter. Eine Geschichte in Dokumenten (Στουτγάρδη: Philipp Reclam jun., 2011), 48. Για τον Kandinsky και τον Bulgakov, βλ. Regula M. Zwahlen, «Sergij Bulgakov und Vasilij Kandinskij, “über das Geistige in der Kunst”», στο Veni, Sancte Spiritus! Festschrift für Barbara Hallensleben zum 60. Geburtstag, επιμ. Guido Vergauwen και Andreas Steingruber (Μύνστερ: Aschendorff, 2018)· ρωσική έκδοση: Regula M. Zwahlen, «Blagoslovenie. O dukhovnom v iskusstve. Pereklichka idei protoiereia Sergiia Bulgakova i Vasiliia Kandinskogo», Dary (2021/2022), 18–31· Antoine Arjakovsky, «Sergii Bulgakov and Wassily Kandinsky: Two Visionaries of the Wisdom of God», The Wheel 26/27 (2021), 50–59.
6 Brandon Gallaher, Freedom and Necessity in Modern Trinitarian Theology, Oxford Theology and Religion Monographs (Οξφόρδη: Oxford University Press, 2016), 11.
7 Sergii Bulgakov, «O tsarstvii Bozhiem [1927]», στο Protoierei Sergii Bulgakov. Put’ Parizhskogo Bogosloviia, επιμ. Maksim Kozlov (Μόσχα: Chram sv. Tatiany pri MGU, 2007), 134.
8 Aristotle Papanikolaou, «From Sophia to Personhood. The Development of 20th Century Orthodox Trinitarian Theology», Phronema 33, αρ. 2 (2018), 1–20: 19.
9 Ο Florovsky, στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, αρνήθηκε να ασκήσει ανοιχτή κριτική στον Bulgakov και στη σοφιολογία· κατά την άποψή του, οι θέσεις τους ήταν αντίθετες, αλλά δεν ήταν εχθρικές: «η συνάντηση διαφορετικών πόλων σκέψης υπήρξε πάντοτε σύμφυτη με την ίδια τη θεολογία». Βλ. Paul Ladouceur, «Georges Florovsky and Sergius Bulgakov: “In Peace Let Us Love One Another”», στο The Living Christ: The Theological Legacy of Georges Florovsky, επιμ. John Chryssavgis και Brandon Gallaher (Λονδίνο: T&T Clark, 2021), 69–85.
10 Rowan Williams, «The theology of Vladimir Nikolaievich Lossky: an exposition and critique» (διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, 1975),
http://ora.ox.ac.uk/objects/uuid%3A15b86a5d-21f4-44a3-95bb-b8543d326658 (πρόσβαση 26/01/2024)·
Paul L. Gavrilyuk, Georges Florovsky and the Russian Religious Renaissance (Οξφόρδη: Oxford University Press, 2013)·
Aristotle Papanikolaou, «Why Sophia? Bulgakov the Theologian», The Wheel 26/27 (2021), 15–16·
Nikolaos Asproulis, «La réception de la sagesse dans la sophiologie russe. Rôle et controverses dans l’orthodoxie», Revue des Sciences Religieuses 108, αρ. 2 (2020), 27–48.
Ολόκληρο το διπλό τεύχος The Wheel 26/27 (2021), με προσκεκλημένο επιμελητή τον Nikolaos Asproulis, είναι αφιερωμένο σε μια κριτική επισκόπηση της κληρονομιάς του Bulgakov.
11 Ο Jeremy Pilch έχει δείξει πειστικά ότι η «ίδια η διδασκαλία του Soloviev περί θέωσης είχε τις ρίζες της στη Χαλκηδόνεια Χριστολογία […] και στο πνεύμα και τη διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας». Το συμπέρασμα ότι το ίδιο ισχύει και για τον Bulgakov είναι προφανές. Jeremy Pilch, “Breathing the Spirit With Two Lungs”: Deification in the Work of Vladimir Solov’ev, Eastern Christian Studies (Λουβέν: Peeters, 2018), 19.
12 Βλ. Pantelis Kalaitzidis, «From the ‘Return to the Fathers’ to the Need for a Modern Orthodox Theology», St. Vladimir’s Theological Quarterly 54, αρ. 1 (2010), 5–36. Βλ. επίσης Marcus Plested, Wisdom in Christian Tradition. The Patristic Roots of Modern Russian Sophiology (Οξφόρδη: Oxford University Press, 2022)· Nikolaos Asproulis, «Georges Florovsky and Sergius Bulgakov in Dialogue: The Church Fathers, the God-world Relationship and Theological Method», στο Ex Patribus Lux: Essays on Orthodox Theological Anthropology and Georges Florovsky’s Theology, επιμ. Nikolaos Asproulis και Olga Sevastyanova (Βόλος: Volos Academy Publications, 2021), 101–116.
13 Patrick Lally Michelson, Beyond the Monastery Walls: The Ascetic Revolution in Russian Orthodox Thought, 1814–1914 (Madison, WI: University of Wisconsin Press, 2017), 59. Κάπως ειρωνικά, η εν μέρει «προτεσταντική» προσπάθεια μετάφρασης και εκλαΐκευσης αρχαίων χριστιανικών κειμένων με σκοπό την καταπολέμηση της «προτεσταντοποίησης» οδήγησε τελικά στην «πατερική στροφή» τόσο των «μοντερνιστών» όσο και των «νεοπατερικών» στοχαστών.
14 Gavrilyuk, Georges Florovsky and the Russian Religious Renaissance, 3. Το ίδιο επισημαίνει και η Kristina Stoeckl στο: Kristina Stoeckl, Community after Totalitarianism. The Eastern Orthodox Intellectual Tradition and the Philosophical Discourse of Political Modernity (Φρανκφούρτη, Βερολίνο, Βέρνη κ.ά.: Peter Lang, 2008), 103–104.
15 Kallistos Ware, «Orthodox theology today: trends and tasks», International Journal for the Study of the Christian Church 12, αρ. 2 (2012), 114. Μία από τις πρώτες πρόσφατες απόπειρες προς αυτή την κατεύθυνση είναι το έργο του Marcus Plested, Wisdom in Christian Tradition. The Patristic Roots of Modern Russian Sophiology (Οξφόρδη: Oxford University Press, 2022).
16 Sergej N. Bulgakov, «U kladezja Iakovlja. O real’nom edinstve razdelennoi tserkvi v vere, molitve i tainstvakh», στο Khristianskoe Vozsoedinenie. Ekumenicheskaia problema v pravoslavnom soznanii. Sbornik statei, επιμ. YMCA-Press (Παρίσι: YMCA-Press, 1933), 9–32·
Sergei N. Bulgakov, «By Jacob’s Well. On the actual unity of the apparently divided Church: in prayer, faith, and sacrament», στο A Bulgakov Anthology, επιμ. James Pain και Nicolas Zernov (Λονδίνο: SPCK, 1976), 100–113· βλ. επίσης Barbara Hallensleben, «Ökumene als Pfingstgeschehen bei Sergij N. Bulgakov», στο Ökumene. Das eine Ziel—die vielen Wege, επιμ. Iso Baumer και Guido Vergauwen (Fribourg/Üechtland, 1995), 147–180.
17 Sergei Bulgakov, Sophia. The Wisdom of God. An Outline of Sophiology (Hudson, Νέα Υόρκη: Lindisfarne Press, 1993), 3, 13, 25 κ.ε.
18 Bulgakov, Sophia, 12–13. Οι διπλές αγκύλες περιέχουν λέξεις από το ρωσικό πρωτότυπο χειρόγραφο του Bulgakov που δεν αποδίδονται στην αγγλική μετάφραση. Το ρωσικό κείμενο του Bulgakov και μία νέα γερμανική μετάφραση θα δημοσιευθούν από τις Barbara Hallensleben και Regula M. Zwahlen: Sergij Bulgakov, Sophia. Die Weisheit Gottes (Μύνστερ: Aschendorff, υπό έκδοση).
19 Regula M. Zwahlen, «Over a Beer with Barth and Bulgakov», Public Orthodoxy (2022),
https://publicorthodoxy.org/2022/07/18/over-a-beer-with-barth-and-bulgakov-cosmodicy/ (πρόσβαση 26/01/2024).
20 Sergius Bulgakov, The Lamb of God (Κέιμπριτζ, 2008), xv.
21 Bulgakov, Sophia, 18.
22 Sergej N. Bulgakov, Philosophy of Economy: the World as Household (New Haven, CT: Yale University Press, 2000), 35· Sergei N. Bulgakov, «From Marxism to Sophiology», Review of Religion 1, αρ. 4 (1937), 364.
23 Paul Valliere, «The Theology of Culture in Late Imperial Russia», στο Sacred Stories, επιμ. Mark D. Steinberg και Heather J. Coleman (Bloomington, IN: Indiana University Press, 2007), 391. Βλ. επίσης Bulgakov, «From Marxism to Sophiology», 364.
24 Papanikolaou, «Why Sophia? Bulgakov the Theologian», 16.
25 Ο Sergii Bulgakov ανέφερε το κείμενο αυτό στη διάλεξή του «Apocalypticism and Socialism. Religious-Philosophical Parallels» το 1910 και το δημοσίευσε αργότερα στην ανθολογία του The Two Cities. Studies about the Nature of Social Ideals (Μόσχα 1911, στα ρωσικά)· βλ. επίσης σημ. 27 κατωτέρω.
26 Regula M. Zwahlen, «Sergii Bulgakov’s Reinvention of Theocracy for a Democratic Age», Journal of Orthodox Christian Studies 3, αρ. 2 (2020), 193.
27 Sergii Bulgakov, The Apocalypse of John. An Essay in Dogmatic Interpretation, μτφρ. Mike Whitton (Münster: Aschendorff, 2019), 98. Η διάκριση «μεταξύ πολιτικής κοινότητας και ecclesia» (βλ. Aristotle Papanikolaou, The Mystical as Political. Democracy and Non-Radical Orthodoxy (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, 2012), 161) βρίσκεται στον ίδιο τον πυρήνα των πολιτικών στοχασμών του Bulgakov, ιδίως στο βιβλίο του Dva Grada (The Two Cities) (1911). Μέχρι σήμερα το έργο έχει μεταφραστεί μόνο στα γερμανικά: Sergij Bulgakov, Die zwei Städte. Studien zur Natur gesellschaftlicher Ideale, επιμ. Barbara Hallensleben και Regula M. Zwahlen, Sergij Bulgakov: Werke (Münster: Aschendorff, 2020).
28 Barbara Hallensleben, «Die Weisheit hat ein Haus gebaut (Spr. 9,1). Die Kirche in der Theologie von Hans Urs von Balthasar und Sergij Bulgakov», στο Wer ist die Kirche? Symposion zum 10. Todesjahr von Hans Urs von Balthasar (Einsiedeln: Johannes Verlag, 1999), 33–61· Barbara Hallensleben, «La sagesse a bâti sa maison (Pr 9,1): l’église dans la théologie de Hans Urs von Balthasar et Serge Boulgakov», στο Visage de Dieu, visages de l’homme (Παρίσι: Parole et silence & Éditions du Carmel, 2003), 345–366.
29 Pantelis Kalaitzidis, Orthodoxy and Political Theology (Γενεύη: WCC Publications, 2012), 123.
30 Sergej N. Bulgakov, «Die Wesensart der russischen Kirche», Internationale Kirchliche Zeitschrift 3 (1930), 181.
31 Bulgakov, Die zwei Städte, 13.
32 Kallistos Ware, Orthodox Theology in the Twenty-First Century, επιμ. Pantelis Kalaitzidis, Doxa & Praxis (Γενεύη: WCC Publications, 2012), 17, 25 (η έμφαση στο πρωτότυπο).
33 Sergius Bulgakov, The Orthodox Church (με πρόλογο του Thomas Hopko) (Crestwood, New York: St Vladimir’s Seminary Press, 1988), 1, 5· βλ. επίσης Michael A. Meerson, «Sergei Bulgakov’s Philosophy of Personality», στο Russian Religious Thought, επιμ. Judith Deutsch Kornblatt και Richard F. Gustafson (Madison, WI: University of Wisconsin Press, 1996), 139–153· Regula M. Zwahlen, «Different concepts of personality: Nikolai Berdiaev and Sergei Bulgakov», Studies in East European Thought 64, αρ. 3–4 (2012), 183–204· Konstantin M. Antonov, «Problema lichnosti v myshlenii protoiereia Sergiia Bulgakova i problematika bogoslovskogo personalizma v XX veke», Khristianskoe chtenie 4 (2017), 178–206.
34 Ware, Orthodox Theology, 31–32, 43.
35 Ware, Orthodox Theology, 27. Για τη «σημασία του υλικού κόσμου και της συλλογικής χριστιανικής κοινωνικής δράσης», βλ. Mark Roosien, «The Common Task: Eucharist, Social Action, and the Continuity of Bulgakov’s Thought», Journal of Orthodox Christian Studies 3, αρ. 1 (2020), 71–88.
36 Papanikolaou, «From Sophia to Personhood», 20: «σε αντίθεση με την διαμετρική αντίθεση που υπονοείται ιδίως στις θεολογίες των Lossky και Zizioulas».
37 Ware, Orthodox Theology, 33.
38 Barbara Hallensleben, «Kosmodizee. Das Böse im apokalyptisch-geschichtstheologischen Horizont bei Sergij N. Bulgakov», στο Das Böse in der russischen Kultur, επιμ. Bodo Zelinsky (Κολωνία, Βαϊμάρη, Βιέννη: Böhlau Verlag, 2008), 21.
39 Βλ. επίσης John Chryssavgis, Creation as Sacrament. Reflections on Spirituality and Ecology (Λονδίνο 2019)· Laura Marie Hartman, The Christian Consumer (Οξφόρδη 2011)· Gayle Woloschak, «Ecology, Evolution, and Bulgakov», στο Daniel Buxhoeveden & Gayle Woloschak (επιμ.), Science and the Eastern Orthodox Church (Λονδίνο: Routledge, 2011), 53–64· Willis Jenkins, Ecologies of Grace (Οξφόρδη 2013)· Bruce V. Foltz, The Noetics of Nature: Environmental Philosophy and the Holy Beauty of the Visible (New York: Fordham University Press, 2013), 88–112 (κεφάλαιο «The Resurrection of Nature: Environmental Metaphysics in Sergei Bulgakov’s Philosophy of Economy»).
40 Ware, Orthodox Theology, 39.
41 Rowan Williams, Christ the Heart of Creation (Λονδίνο: Bloomsbury Continuum, 2018), 223.
42 Rowan Williams, «Sergii Bulgakov’s Christology and Beyond», βλ. κατωτέρω, σ. 25.
43 Βλ. Paul Valliere, Modern Russian Theology: Bukharev, Soloviev, Bulgakov: Orthodox Theology in a New Key (Εδιμβούργο: T&T Clark, 2000), 347 κ.ε.· Robert F. Slesinski, The Theology of Sergius Bulgakov (New York: St Vladimir’s Seminary Press, 2017), 207 κ.ε.· Hallensleben, «Die Weisheit hat ein Haus gebaut (Spr. 9,1)», 33–61· Pavel Khondzinskii, «The Personalistic Ecclesiology of Archpriest Sergey Bulgakov, Archpriest Georges Florovsky and V.N. Lossky» (στα ρωσικά), Nauchnyi zhurnal Sankt-Peterburgskoi Dukhovnoi Akademii Russkoi Pravoslavnoi Tserkvi 5 (2020), 177–200· Brandon Gallaher, «L’action eucharistique catholique: l’ecclésiologie du père Serge Boulgakov», Contacts. Revue Française de l’Orthodoxie 279–280 (2022), 323–340· Yulia Antipina, «The Ecclesiological Foundations of Fr. Sergius Bulgakov’s Project for Partial Intercommunion», The Quarterly Journal of St. Philaret’s Institute 45 (2023), 29–44.
44 Βλ. π.χ. Joshua Heath, «Sergii Bulgakov’s Linguistic Trinity», Modern Theology 37, αρ. 4 (2021), 888–912· η έρευνα θα ενισχυθεί σημαντικά από την πρόσφατη μετάφραση της Philosophy of the Name του Bulgakov από τον Thomas Allen Smith (Northern Illinois University Press, 2022).
45 Bulgakov, The Apocalypse· Myroslaw Tataryn, «History Matters: Bulgakov’s Sophianic Key», St Vladimir’s Theological Quarterly 49, αρ. 1–2 (2005), 203–218.
46 Sergej N. Bulgakov, «Social Teaching in Modern Russian Orthodox Theology», στο A Bulgakov Anthology, επιμ. James Pain και Nicolas Zernov (Λονδίνο: Westminster Press, 1976)· ανατύπωση στο Orthodoxy and Modern Society, επιμ. Robert Bird (New Haven, CT: Variable Press, 1995), 5–25· Sergii Bulgakov, «The Soul of Socialism», στο Sergii Bulgakov: Towards a Russian Political Economy, επιμ. Rowan Williams (Εδιμβούργο: 1999)· Katharina Anna Breckner, «Vladimir Solov’ev as the Mentor of Anti-Marxian Socialism…», στο Vladimir Solov’ev, Reconciler and Polemicist, επιμ. Wil van den Bercken, Manon de Courten και Evert van der Zweerde (Λουβέν, Παρίσι: 2000), 447–460· Josephien van Kessel, «Sophiology and Modern Society…» (διδακτορική διατριβή, Radboud Universiteit Nijmegen, 2020)· Regula M. Zwahlen, «The Revolutionary Spirit of Revelation: Sergii Bulgakov’s Personalist Sociology», The Wheel 26/27 (2021), 60–64· Roosien, «The Common Task…», Journal of Orthodox Christian Studies 3,1 (2020), 71–88.
47 Ware, Orthodox Theology, 49. Ακριβώς το ίδιο έχει προτείνει και ο αείμνηστος Μητροπολίτης Περγάμου John D. Zizioulas στο εξαιρετικά επιδραστικό έργο του Communion and Otherness. Further Studies in Personhood and the Church (Λονδίνο: T&T Clark, 2006), 89.
48 Sergej N. Bulgakov, «Priroda v filosofii Vl. Solov’eva», Voprosy filosofii i psikhologii 105 (1910), 1911· Sergij Bulgakov, «Die Natur in der Philosophie Vladimir Solov’evs», στο Die Philosophie der Wirtschaft, επιμ. Sergij Bulgakov (Münster: Aschendorff, 2014 [1910]), 271. Βλ. επίσης Andrew Louth, «Sergii Bulgakov and the Task of Theology», Irish Theological Quarterly 74 (2009), σημ. 19. Για τον Bulgakov και την αγάπη, βλ. Michael A. Meerson, The Trinity of Love in Modern Russian Theology (Quincy, IL: Franciscan Press, 1998), 169 κ.ε.· Johannes Miroslav Oravecz, «Sergei Nikolaevich Bulgakov: God’s Love-Humility for His Creation», στο God As Love. The Concept and Spiritual Aspects of Agape in Modern Russian Religious Thought (Grand Rapids: W.B. Eerdmans, 2014), 292 κ.ε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου