Ξαναδιαβάζοντας τον Hegel (1) Χρόνος, υποκείμενο, αρνητικότητα, διαλεκτική

Ξαναδιαβάζοντας τον Hegel 1
Χρόνος, υποκείμενο, αρνητικότητα, διαλεκτική
Του Roberto Morani, Εκδόσεις Orthotes, 2019

Περιεχόμενα
Πρόλογος
Ένα
Χρόνος και διαλεκτική του πνεύματος
Η πολλαπλότητα των μορφών του χρόνου
Ο χρόνος της ανόργανης φύσης και η διάρκεια
«Der Geist ist Zeit», (Το πνεύμα είναι χρόνος)
Δύο
Χρόνος και φιλοσοφία στον Hegel
Η πολλαπλότητα των μορφών του χρόνου
Η εσωτερική αντίφαση φιλοσοφίας και ιστορίας
Η ιστορικότητα της ιδέας και η Widerlegung ως κίνηση ανάληψης και μετασχηματισμού του παρελθόντος
Έχει η ιστορία της φιλοσοφίας μια ήδη καθορισμένη κατεύθυνση; Είναι η τελευταία φιλοσοφία η τελευταία φιλοσοφία überhaupt;
Erinnerung και φιλοσοφία
Ο αμφίβιος χαρακτήρας της φιλοσοφίας: η κουκουβάγια της Minerva και το λάλημα του πετεινού που αναγγέλλει τη γέννηση του νέου κόσμου
Ο χρόνος μέσα στη φιλοσοφία και ο χρόνος της φιλοσοφίας
Τρία
«Hegel encore, toujours…» Υποκειμενικότητα και τρέλα ανάμεσα στον Foucault και τον Hegel
Hegel και Foucault: μια αδύνατη σύζευξη;
Η περιθωριοποίηση της τρέλας και η επανένταξή της στην υποκειμενικότητα: από το «πραξικόπημα» του Cartesio στον «μη καρτεσιανισμό» του Hegel
Η διττή φύση της τρέλας στον Hegel: δομή και ασθένεια του πνεύματος
Η εγελιανή Vernunft ως τόπος της αφηγηματικής εποχής και της αφήγησης της Ιστορίας της τρέλας του Foucault
Τέσσερα
Από τη φύση στο πνεύμα. Ο χρόνος στη Φαινομενολογία του πνεύματος
Ο χρόνος στον Hegel
Χρόνος και αισθητηριακή βεβαιότητα
Ο εσχατολογικός χρόνος της θρησκείας
Χρόνος και απόλυτη γνώση
Συμπέρασμα
Πέντε
Ο Hegel και ο γαλλικός εγελιανισμός τη δεκαετία του Τριάντα του εικοστού αιώνα
Η επανεμφάνιση του Hegel στη Γαλλία της δεκαετίας του Τριάντα
Ο Alexander Koyré ως ερμηνευτής του χρόνου στον Hegel
Από τον Koyré στον Hegel
Το μεγαλείο και τα όρια της «Hegel-Renaissance»
Έξι
Για τη φύση και τη λειτουργία της τέχνης στο σύστημα του Hegel
Επτά
Heidegger, Hegel και το ζήτημα του μηδενός
Οκτώ
Ο διάλογος του Hegel με τον Kant στα Στοιχεία της φιλοσοφίας του δικαίου
Εννέα
Για τη διπλή αρχή της εγελιανής λογικής
Το vexata quaestio της λογικής αρχής
Η κριτική του Trendelenburg και η αντεπίθεση του Werder
Το καθαρό είναι και η πολυσημική αξία της αρχής
Αρχή της λογικής και ολοκλήρωση της φαινομενολογικής πορείας
Η συγκεκριμένη και καθορισμένη αξία του ξεκινήματος
Το σπέρμα της έννοιας και η αυτομεταρρύθμιση της λογικής
Για τη διπλή αρχή της λογικής
Δέκα
Ο Hegel και η δύναμη που αναστέλλει
Προκαταρκτικές παρατηρήσεις
Hegel και μηδενισμός
Hegel και η αποκέντρωση του υποκειμένου
Το αποκεντρωμένο υποκείμενο και η δύναμη που αναστέλλει
Έντεκα
Στοχασμός και νόηση ως pharmakon στον πρόλογο της Φαινομενολογίας του πνεύματος
Προκαταρκτικές σκέψεις
Τα πρώιμα γραπτά της Jena
Η Φαινομενολογία: στοχασμός και νόηση ως pharmakon
Δώδεκα
Δοκιμές συστήματος. Η Εγκυκλοπαίδεια του 1817

Πρόλογος

Είναι αναμφισβήτητο ότι η ιδεατά σύγχρονη σκέψη αποκλείει τον Hegel από τις ίδιες της τις θεωρητικές συντεταγμένες και τον αντιμετωπίζει με ένα αίσθημα ψυχρότητας, όταν όχι ακόμη και με ανοιχτή ενόχληση, ένα φιλοσοφικό σύστημα το οποίο, καλώντας μας να αναγνωρίσουμε την ορθολογικότητα του πραγματικού, εμφανίζεται —ή τουλάχιστον δίνει αυτή την εντύπωση— ως ένα ιστορικά προσδιορισμένο σύμπλεγμα ανθρωπιστικής ύβρεως, αυτάρεσκου και συντηρητικού αισιοδοξισμού, καθώς και αφηρημένου και μεταφυσικού ορθολογισμού, μέσα στο οποίο κάθε ρήγμα της πραγματικότητας απορροφάται σε μια ανώτερη σφαίρα ενορατικής (speculativa) σκέψης. »Στη δυσφορία και την αίσθηση ξενότητας απέναντι στις εγελιανές διατυπώσεις συμβάλλει επίσης η παροιμιώδης δυσκολία του εκθετικού ύφους, του οποίου τα διαλεκτικά περάσματα εμφανίζονται στους περισσότερους ως ακροβατικές ανατροπές παρά ως αυστηρές επιχειρηματολογίες, σύμφωνα με τη διαπίστωση του Adorno ότι «στον κύκλο των μεγάλων φιλοσόφων ο Hegel είναι ασφαλώς ο μόνος στην περίπτωση του οποίου δεν γνωρίζει κανείς, κατά λέξη, περί τίνος ακριβώς γίνεται λόγος» (TH. W. ADORNO, Drei Studien zu Hegel, in ID., Gesammelte Schriften, 20 Bde., hrsg. von R. Tiedemann unter Mitwirkung von G. Adorno, S. Buck-Morss und K. Schultz, Bd. V, σσ. 247-380, σ. 326· ιταλ. μτφρ. Tre studi su Hegel, επιμ. F. Serra, il Mulino, Bologna 1971, σ. 135.). Ο συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων έχει διαμορφώσει ένα ερμηνευτικό κλίμα δυσμενές για τη σημερινή πρόσληψη της εγελιανής σκέψης, η οποία γίνεται αντιληπτή από τα περισσότερα φιλοσοφικά περιβάλλοντα ως μια θεωρητική κατασκευή αποκομμένη από τα προβλήματα, τις προκλήσεις και τις ανάγκες του παρόντος, βυθισμένη σε έναν ιστορικό χρόνο που έχει οριστικά ξεπεραστεί και δεν μπορεί πλέον να επανενεργοποιηθεί.

Ο γράφων διαμορφώθηκε μέσα σε αυτή την κοινή (koinè) ερμηνευτική και χρειάστηκε όχι λίγο χρόνο για να κατανοήσει ότι, όπως έγραψε ο Giulio Severino, «ίσως αυτό που μας χωρίζει από τον Hegel, παρά την επίδρασή του στον καιρό μας, είναι οι εικόνες που μας έρχονται από την παράδοση» (G. SEVERINO, Hegel e il nichilismo [1986], in ID., La filosofia e la vita, επιμ. F. Michelini και R. Morani, FrancoAngeli, Milano 2003, σσ. 355-365, σ. 357.). Συχνά, πράγματι, οι βιαστικές αντικρούσεις και οι μονοσήμαντες καταδίκες που διατυπώθηκαν από την παγιωμένη ιστοριογραφία κατέληξαν να απαλλάξουν τους ερμηνευτές από μια υπομονετική επανανάγνωση των εγελιανών γραπτών, μια δραστηριότητα που μπορεί να οδηγήσει σε απρόσμενα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Τα δοκίμια που συγκεντρώνονται σε αυτόν τον τόμο, και τα οποία καλύπτουν ένα χρονικό διάστημα σχεδόν είκοσι ετών, τεκμηριώνουν αυτή την πορεία προοδευτικής προσέγγισης της εγελιανής σκέψης, μιας σταδιακής εμβάθυνσης που συνεπαγόταν μια έντονη και παθιασμένη αντιπαράθεση με τα κείμενα του φιλοσόφου και με την ειδική βιβλιογραφία. Ο τίτλος Rileggere Hegel έχει δύο σημασίες: η πρώτη είναι να εκφράσει το συνολικό νόημα της ερμηνευτικής δραστηριότητας που πραγματοποιήθηκε, δηλαδή την εκ νέου ανακάλυψη ενός άλλου προσώπου του Hegel σε σχέση με εκείνο που έχει σκιαγραφηθεί από τον κυρίαρχο κανόνα· η δεύτερη είναι να καλέσει τον αναγνώστη να ξαναδιατρέξει αυτόνομα, ο ίδιος προσωπικά, τα γραπτά του φιλοσόφου από τη Στουτγάρδη.

Βεβαίως, η πρόσκληση για επανανάγνωση, τουλάχιστον prima facie, είναι αναμφίβολα έγκυρη για κάθε άλλο μεγάλο στοχαστή του παρελθόντος· όταν όμως αναφέρεται στη σημερινή κατάσταση των εγελιανών σπουδών αποκτά ένα απολύτως συγκεκριμένο νόημα, χάρη και στην εξαιρετική ώθηση προς την ιστορικοκριτική έρευνα που προσέφερε η επιβλητική μάζα εγγράφων και κειμένων τα οποία δημοσιεύθηκαν στο πλαίσιο της ιστορικοκριτικής έκδοσης των απάντων του φιλοσόφου, υπό την αιγίδα του Hegel-Archiv σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο Meiner. Η αντιπαραβολή με τη νέα αυτή τεκμηρίωση που τέθηκε στη διάθεση των μελετητών καθιστά επιτέλους δυνατή την αποκατάσταση μιας μη παραμορφωμένης εικόνας του Hegel: ένα ιστορικό έργο που φέρει ipso facto και θεωρητική αξία, διότι μόνο μέσα από τη σκιαγράφηση της φυσιογνωμίας του «ιστορικού Hegel» καθίσταται εφικτή εκείνη η Auseinandersetzung (αντιπαράθεση) με την εννοιακή του κληρονομιά, η οποία από πολλούς θεωρείται αναγκαία και απαραίτητη για τη σύγχρονη φιλοσοφία.

Τα δοκίμια που περιλαμβάνονται σε αυτόν τον τόμο έχουν, επομένως, ως κοινό νήμα την προσπάθεια να αναδειχθεί η πολυπλοκότητα και ο πλούτος της εγελιανής σκέψης πέρα από τις επαναλαμβανόμενες απλουστεύσεις και τις ερμηνευτικές στρεβλώσεις. Η ψυχική διάθεση που συνοδεύει σήμερα την επανέκδοσή τους είναι η ίδια που καθοδήγησε την έρευνα και την πρώτη τους εμφάνιση, δηλαδή η έκπληξη μπροστά στην απόκλιση ανάμεσα στο πραγματικό περιεχόμενο των εγελιανών δογμάτων και την παγιωμένη τους Wirkungsgeschichte, δηλαδή την αρνητική τους πρόσληψη από τη σύγχρονη φιλοσοφία.

Ο υπότιτλος του τόμου, Χρόνος, υποκείμενο, αρνητικότητα, διαλεκτική, παραπέμπει στους εννοιακούς πυρήνες γύρω από τους οποίους περιστρέφονται τα διάφορα δοκίμια, τα οποία εδώ παρουσιάζονται σύμφωνα με τη χρονολογική τους σειρά και αναδημοσιεύονται χωρίς τροποποιήσεις, με εξαίρεση την ενοποίηση των κριτηρίων παραπομπής.

Το πρώτο κεφάλαιο καταλαμβάνεται από το δοκίμιο Χρόνος και διαλεκτική του πνεύματος, που δημοσιεύθηκε στον συλλογικό τόμο Ψυχή – Χρόνος – Μνήμη, σε επιμέλεια του Giulio Severino και εκδόθηκε το 2000 (Milano, FrancoAngeli). Το δεύτερο κεφάλαιο, Χρόνος και φιλοσοφία στον Hegel, κυκλοφόρησε το 2002 σε συλλογή δοκιμίων σε επιμέλεια των Luigi Perissinotto και Mario Ruggenini με τον τίτλο Χρόνος και ερμηνεία. Εμπειρίες αλήθειας στον χρόνο της ερμηνείας (Milano, Guerini e Associati). Το τρίτο, «Hegel ακόμη, πάντα… Υποκειμενικότητα και τρέλα ανάμεσα στον Foucault και τον Hegel», εμφανίστηκε στο δεύτερο τεύχος του 2003 του Giornale di Metafisica. Το τέταρτο, Από τη φύση στο πνεύμα. Ο χρόνος στη “Φαινομενολογία του πνεύματος”, δημοσιεύθηκε στο Annuario filosofico του 2007. Το πέμπτο κεφάλαιο εμφανίστηκε το 2010, στο ίδιο περιοδικό, με τον τίτλο Ο Hegel και ο γαλλικός εγελιανισμός τη δεκαετία του Τριάντα του εικοστού αιώνα. Το έκτο, Για τη φύση και τη λειτουργία της τέχνης στο σύστημα του Hegel, εκδόθηκε το 2010 στον δεύτερο τόμο της συλλογής Πρακτικά της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Αισθητικής, σε επιμέλεια των Alessandro Bertinetto, Fabian Dorsch και Cain Todd.

Το έβδομο δοκίμιο εμφανίστηκε αρχικά στα γερμανικά με τον τίτλο Heidegger, Hegel και το ερώτημα του μηδενός, στον τόμο Μηδέν – Άρνηση – Μηδενισμός. Η ευρωπαϊκή νεωτερικότητα ως γνώση και εμπειρία του μηδενός, σε επιμέλεια των Alessandro Bertinetto και Christoph Binkelmann, που εκδόθηκε το 2010 από τον διεθνή εκδοτικό οίκο Peter Lang· εδώ προσφέρεται η ιταλική του εκδοχή. Το όγδοο κεφάλαιο, Ο διάλογος του Hegel με τον Kant στα “Στοιχεία της φιλοσοφίας του δικαίου”, δημοσιεύθηκε στη συλλογή Δίκαιο και ιστορία στον Kant και τον Hegel, σε επιμέλεια των Marco Sgarbi και Valerio Lozano το 2011 (Trento, Verifiche). Το ένατο, Για τη διπλή αρχή της εγελιανής λογικής, εμφανίστηκε στο Annuario filosofico του 2012. Το δέκατο, Ο Hegel και η δύναμη που αναστέλλει, δημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος του 2015 του Jura Gentium. Επιθεώρηση φιλοσοφίας του διεθνούς δικαίου και της παγκόσμιας πολιτικής. Το ενδέκατο κεφάλαιο εμφανίστηκε το 2016 με τον τίτλο Στοχασμός και νόηση ως pharmakos, στη συλλογή δοκιμίων Ουσία και υποκείμενο. Μελέτες πάνω στην “Πρόλογο” της “Φαινομενολογίας του πνεύματος” του Hegel, σε επιμέλεια των Gianluca Garelli και Maurizio Pagano (Bologna, Pendragon, 2016). Το δωδέκατο και τελευταίο δοκίμιο, Δοκιμές συστήματος. Η Εγκυκλοπαίδεια του 1817, είναι αδημοσίευτο και αντλεί αφορμή από την εισήγηση που παρουσιάστηκε τον Δεκέμβριο του 2017 στο πλαίσιο του συνεδρίου της Padova «Επανεξετάζοντας το σύστημα: για τη διακοσιοστή επέτειο της Εγκυκλοπαίδειας των φιλοσοφικών επιστημών του Hegel».

Καθώς αποχαιρετώ αυτό το έργο, επιθυμώ να ευχαριστήσω τον Luca Ghisleri του Università del Piemonte Orientale και το Τμήμα Γραμμάτων και Φιλοσοφίας του Università di Firenze για τη συμβολή τους στην έκδοση.

Όπως και τα προηγούμενα, αφιερώνω αυτόν τον τόμο στη σύζυγό μου Manuela.