Χρήστου Γιανναρά - Είναι δυνατή μια "κριτική οντολογία"; (2)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 18 Σεπτεμβρίου 2023

IV

ΠΑΡΕΝΘΕΣΗ: ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΗ ΜΙΑ «ΚΡΙΤΙΚΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ»;

1. Η έννοια της σχέσης στον πρώιμο Marx (συνέχεια)

Ας δοῦμε τὰ τέσσερα αὐτὰ ἐπίπεδα ὅπως ἐκτίθενται στις λεγόμενες «πρώιμες συγγραφές»:

α) Η βιολογική ατομικότητα ως γεγονός σχέσης

Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την ερμηνεία της ανθρώπινης βιολογικής ατομικότητας ως γεγονότος σχέσης, στην εκπληκτική πραγματικά φράση του Marx: «Αυτό που είμαι και αυτό που μπορώ, σε καμιά περίπτωση δεν καθορίζεται από την ατομικότητά μου». Τον αφορισμό αυτόν στηρίζει ο Marx στη διαπίστωση ότι η ανθρώπινη βιολογική ατομικότητα καθορίζεται καταρχήν από τις σχέσεις που πραγματοποιεί: υπάρχει έμπρακτα (ζει και ενεργεί) μόνο προσλαμβάνοντας και αφομοιώνοντας τα υλικά δεδομένα του κόσμου που μας περιβάλλει. Δίχως τροφή, ποτό, ένδυμα, εργαλεία, κατοικία, δηλαδή δίχως άμεση και οργανική σχέση με τον κόσμο, ο άνθρωπος δεν μπορεί ούτε να υπάρξει, ούτε να συντηρηθεί, ούτε να ενεργεί. Ο άνθρωπος ζει μόνο σε άμεση και έμπρακτη σχέση με τη φύση, «η φύση είναι το σώμα του, με το οποίο πρέπει να βρίσκεται σε μια συνεχώς αναπτυσσόμενη σχέση, για να μην πεθάνει». «Τα φυτά, τα ζώα, οι πέτρες, ο αέρας, το φως... αποτελούν στην πράξη ένα μέρος της ανθρώπινης ζωής και της ανθρώπινης δραστηριότητας. Φυσικά (και όχι διανοητικά) ο άνθρωπος ζει από αυτά τα προϊόντα της φύσης με όποια μορφή κι αν εμφανίζονται, τροφή, θέρμανση, ενδυμασία, κατοικία κλπ. Η καθολικότητα του ανθρώπου φανερώνεται ακριβώς στην καθολικότητα που κάνει τη σύνολη φύση να είναι το ανόργανο σώμα του, στο μέτρο που αποτελεί 1. μιάν άμεση τροφή (μέσο ζωής) και 2. την ύλη, το αντικείμενο και το εργαλείο της ζωτικής του δραστηριότητας». Και σε κάποιο άλλο σημείο εξηγεί ο Marx, πως όταν μιλάει για τη φύση κυριολεκτικά ως μέσο ζωής (Lebensmittel in dem engern Sinn) του ανθρώπου, εννοεί το μέσο (την προϋπόθεση) της φυσικής υπόστασης (die Mittel der physischen Subsistenz) του ανθρώπου.

Με άλλα λόγια: το σώμα του ανθρώπου δεν είναι μια δεδομένη και οριστική οντική ατομικότητα, έτσι όπως τη συλλαμβάνουμε αφαιρετικά, στα πλαίσια των αναγκών μιας αντικειμενικής «σημαντικής». Στην πράξη το σώμα του ανθρώπου είναι ένα δυναμικό γεγονός ενεργούμενης σχέσης, που πραγματοποιεί και φανερώνει, χωρίς ποτέ να εξαντλεί και ολοκληρώνει, την υπαρκτική πραγματικότητα της υπόστασης του υποκειμένου. Μιλάμε για γεγονός, αναγνωρίζοντας ακριβώς τον σχετικό χαρακτήρα (χαρακτήρα σχέσης) που έχει η πραγματοποίηση της υποκειμενικής υπόστασης από το ανθρώπινο σώμα – χαρακτήρα ουδέποτε οριστικό, απηρτισμένο και τετελεσμένο. Η υπόσταση ενεργείται δυναμικά ως σχέση με τη σύνολη φύση, σχέση έμπρακτη και πραγματική όσο και το ίδιο το σώμα, σχέση καθολική όσο και η φύση που είναι το «δυνάμει» σώμα του ανθρώπου (το ανόργανο σώμα του, όπως λέει ο Marx).

Ο Marx αναλύει επίσης την εμπειρία της αίσθησης (der menschliche Sinn) ως γεγονός σχέσης. Αίσθηση χωρίς αισθητό αντικείμενο, δεν υπάρχει. Επομένως η εμπειρία της αίσθησης δεν είναι αυτόνομο υποκειμενικό γεγονός, προϋποθέτει οπωσδήποτε έναν δεύτερο όρο σχέσης, ένα αντι-κείμενο αίσθησης. Η αίσθηση είναι μια πραγματοποίηση σχέσης και κατά τούτο αποτελεί ένα γεγονός ιδιαζόντως ανθρώπινο. «Όχι μόνο οι πέντε αισθήσεις, λέει ο Marx, αλλά επίσης και οι λεγόμενες πνευματικές αισθήσεις, οι πρακτικές αισθήσεις (θέληση, αγάπη κλπ.), με μια λέξη η ανθρώπινη αίσθηση, η ανθρωπινότητα των αισθήσεων εμφανίζεται μόνο μέσα από την ύπαρξη του αντικειμένου της, μέσα από την εξανθρωπισμένη φύση».

Όταν μιλάει ο Marx για εξανθρωπισμένη φύση και για την ανθρωπινότητα των αισθήσεων (die Menschlichkeit der Sinne) εννοεί σαφέστατα τη φύση ως δεύτερο όρο της σχέσης που συγκροτεί την ανθρώπινη ύπαρξη, και τις αισθήσεις όχι απλώς ως υποκειμενικές ικανότητες πιστοποίησης των αντικειμένων, αλλά ως τον τρόπο με τον οποίο μόνο ο ανθρωπος πραγματοποιεί την ύπαρξή του – τις αισθήσεις ως τρόπο σχέσης. Αυτός ο τρόπος διαφοροποιεί τις ανθρώπινες αισθήσεις από τις αισθήσεις του ζώου. «Το ζώο είναι άμεσα ταυτισμένο με τη ζωτική του ενέργεια. Δεν διαφοροποιείται από αυτή του την ενέργεια. Το ζώο είναι αυτή η ίδια η ενέργεια. Ο άνθρωπος (όμως) κάνει τη ζωτική του ενέργεια αντικείμενο της θέλησής του και της συνείδησής του». Η διαφορά της ανθρώπινης αίσθησης ως γεγονότος σχέσης (γεγονότος συνειδητής και θελημένης ενέργειας) από την αίσθηση του ζώου, γίνεται σαφέστερη με το παράδειγμα της απώλειας αυτής της δυναμικά ενεργούμενης αίσθησης: «Η αίσθηση που είναι αιχμάλωτη στην ωμή πρακτική ανάγκη, έχει μόνο ένα περιορισμένο περιεχόμενο. Για τον άνθρωπο που πεθαίνει από την πείνα, η ανθρώπινη μορφή της τροφής δεν υπάρχει, υπάρχει μόνο η τροφή ως αφηρημένο υπαρκτό. Θα μπορούσε εξίσου να υπάρχει σε ωμότερη μορφή, και τότε είναι δύσκολο να πούμε σε τι διαφέρει αυτή η διατροφή από τη διατροφή των ζώων».

Όταν η ωμή βιολογική ανάγκη εξουσιάζει τον άνθρωπο, τότε ουδετεροποιεί τις αισθήσεις του: «στη θέση όλων των φυσικών και πνευματικών αισθήσεων παρεμβάλλεται η αλλοτρίωση όλων αυτών των αισθήσεων, η αίσθηση της κατοχής (der Sinn des Habens)». Αντίθετα, όταν ελευθερωθεί ο άνθρωπος από τη δουλεία στην ανάγκη, τότε οι αισθήσεις γίνονται ανθρώπινες: «Το μάτι γίνεται ανθρώπινο μάτι, όπως γίνεται και το αντικείμενό του ένα κοινωνικό, ανθρώπινο αντικείμενο, που προέρχεται από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Τότε οι αισθήσεις σχετίζονται με το πράγμα για το ίδιο το πράγμα, αλλά το ίδιο το πράγμα είναι μια αντικειμενική ανθρώπινη σχέση προς τον εαυτό του και προς τον άνθρωπο, και αντίστροφα. Η ανάγκη η η ικανοποίηση χάνουν έτσι την εγωιστική τους φύση (ihre egoistische Natur) και η φύση χάνει την ωμή της χρησιμότητα, στο μέτρο που η χρήση της γίνεται ανθρώπινη χρήση».

Το κριτήριο για τον εξανθρωπισμό των αισθήσεων είναι «να μη χάνει ο άνθρωπος τον εαυτό του στο αντικείμενο», αλλά να εκδέχεται το αντικείμενο ως γεγονός κοινωνίας και την ύπαρξή του ως κοινωνική ύπαρξης. Ο άνθρωπος χάνει τον εαυτό του στο αντικείμενο, όπως χάνει και την πραγματική αίσθηση του αντικειμένου, όταν η εγωιστική του ανάγκη να κατέχει υποκαθιστά και τα δυό, εξαφανίζοντας τη διαφορά ανάμεσα σε αυτόν που κατέχει και σε αυτό που κατέχεται. Εξαφανίζεται η διαφορά ανάμεσα στην ανθρώπινη ύπαρξη και στην ύπαρξη του κόσμου, ο άνθρωπος δεν μπορεί να διαστείλει τον εαυτό του από το αντικείμενο της ανάγκης του, η ανάγκη υποκαθιστά την αυτοσυνειδησία του. Γι' αυτό και «χάνει τον εαυτό του στο αντικείμενο», μεταβάλλεται σε μια ύπαρξη μη ανθρώπινη, κυριαρχημένη από την τυφλή και ασυνείδητη ανάγκη της επιβίωσης - όπως το ζώο.

Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι η πραγματικότητα της σχέσης είναι ένα γεγονός ελευθερίας από το αντικείμενο, ελευθερίας από την ανάγκη, γι' αυτό και μόνο η σχέση διασώζει την υποκειμενικότητα του ανθρώπου και την αναφορικότητα του αντικειμένου, χωρίς να αντιθέτει το υποκείμενο στο αντικείμενο. Η αντίθεση υποκειμένου και αντικειμένου αίρεται, όταν η σχέση τους είναι ανθρώπινη σχέση κοινωνίας, έμπρακτη – όχι θεωρητική – διανοητική. «Βλέπει - κανείς, πως υποκειμενικότητα και αντικειμενικότητα, πνευματικότητα και υλικότητα, ενέργεια και πάθος χάνουν κατ'αρχήν τον αντιθετικό τους χαρακτήρα, επομένως και την αντιθετική τους ύπαρξη, σε κατάσταση κοινωνίας. Βλέπει κανείς, πως η ίδια η λύση των θεωρητικών αντιθέσεων μόνο με πρακτικό τρόπο, μόνο με την πρακτική ενέργεια (Energie) του ανθρώπου είναι δυνατή, και η λύση (του προβλήματος της αντίθεσης) δεν είναι, με κανένα τρόπο, θέμα γνώσης, αλλά πραγματικό θέμα ζωής, που η φιλοσοφία δεν μπόρεσε να λύσει, ακριβώς επειδή το αντιμετώπισε μόνο ως θεωρητικό πρόβλημα».

Με άλλα λόγια: Ο άνθρωπος είναι, υπάρχει και συνιστά υπόσταση ζωής, όχι ως ατομικότητα καθεαυτήν (αυτή είναι μόνο αφαιρετικό νόημα), αλλά ως έμπρακτη και οργανική σχέση με τα αντικείμενα του υλικού κόσμου. Όμως ο τρόπος αυτής της σχέσης είναι ιδιαζόντως ανθρώπινος - διαφοροποιείται ριζικά από τον τρόπο της σχέσης του ζώου με τα υλικά αντικείμενα. Και το ιδιάζον της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο, δεν είναι η θεωρητική διαστολή υποκειμένου και αντικειμένου, αλλά η έμπρακτη ελευθερία του υποκειμένου από την ανάγκη για το αντικείμενο. Αυτή η ελευθερία της σχέσης διασώζει, φανερώνει και αναδείχνει την υποκειμενικότητα του ανθρώπου και την αναφορική ετερότητα του κάθε αντικειμένου (die eigentumliche Natur des Gegenstandes).

ΠΟΙΑ ΣΧΕΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΣΤΗΝ ΣΧΕΣΗ. ΟΛΑ ΗΧΟΥΝ ΩΡΑΙΑ ΕΑΝ ΞΕΧΑΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΠΡΟΜΗΘΕΑ. Η ΤΡΟΦΗ ΜΕ ΤΗΝ ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ή ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ. Η ΤΡΟΦΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ ΣΕ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΔΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ. ΔΙΑ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ. Η ΜΟΥΣΙΚΗ, Ο ΜΥΘΟΣ, ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΜΟΝΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΤΟΥ ΑΥΛΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΥΠΗΡΞΕ ΠΟΤΕ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΠΡΟΙΟΝΤΩΝ. ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΑΠΛΟΥΣΤΕΥΣΕΙΣ ΜΕ ΣΤΟΧΕΥΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ.ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΦΩΤΙΑ, ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ, ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ.