John Meyendorff - Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (11)

 Συνέχεια από: Σάββατο 25 Νοεμβρίου 2023

Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 

 Τζον Μάγιεντορφ 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση

ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ

- Ο βυζαντινός Ησυχασμός στο ΙΓ' και ΙΔ΄ αιώνα

Πολυάριθμες βυζαντινές πραγματείες του ΙΓ΄ και ΙΔ΄ αιώνα ξαναγυρίζουν, με κάποια ποικιλία, στις ίδιες αντιλήψεις με του Νικηφόρου: Τις ξαναβρίσκουμε, πραγματικά, στη Μέθοδο της αγίας Προσοχής, ανώνυμο έργο που αποδίδεται λαθεμένα στο Συμεών το Νέο Θεολόγο, στα γραφτά του αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη, του Καλλίστου και Ιγνατίου Ξανθοπούλου. Ο Παλαμάς μας δείχνει από το άλλο μέρος πως οι δυό μεγαλύτερες προσωπικότητες του βυζαντινού θρησκευτικού κόσμου στο τέλος του ΙΓ΄ αιώνα, ο πατριάρχης Αθανάσιος ο Α΄, και Θεόληπτος, ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας, παραγγέλουν κι αυτοί επίσης τις ίδιες αρχές-αντιλήψεις στους πνευματικούς μαθητές τους. (Τριάδες Ι, 2 § 12 και ΙΙ, 2 § 3). Η ένδειξη αυτή δίνει μαρτυρία για την τεράστια διάχυση της ησυχαστικής πνευματικότητας. Δείχνει εξίσου τον αληθινό χαρακτήρα της πνευματικότητας αυτής. Μήτε ο Θεόληπτος, μήτε ο Αθανάσιος ήταν ποτέ ερημίτες, κλεισμένοι σ' ένα μοναστήρι ή αποτραβηγμένοι σε μια έρημο. Και οι δυό τους είχαν, αντίθετα, συνδέσει το όνομά τους με κοινωνικές και πνευματικές μεταρρυθμίσεις της χριστιανικής κοινωνίας και αναδειχθήκανε, στη διάρκεια όλης της σταδιοδρομίας τους, πρωτεργάτες ενός εκκλησιαστικού, κοινοτικού και μυστηριακού πνεύματος στο Βυζάντιο. Στα πρόσωπά τους, και στα πρόσωπα των διαδόχων τους, ο ησυχασμός του ΙΔ΄ αιώνα δεν παρουσιάζεται λοιπόν μοναδικά ως μια ατομική μυστική κίνηση, αλλά ως μια πνευματική ανανέωση θεμελιωμένη πάνω στην πατερική παράδοση. Στο πρόσωπο ενός Αθανασίου κι ενός Θεολήπτου, η χριστοκεντρική μυστική της προσευχής του Ιησού βρίσκει έτσι μια διάσταση εκκλησιαστική. Στο έργο του Γρηγορίου Παλαμά, θα βρεί τη θεολογία της.

Προτού περάσουμε σ' αυτό τον μεγάλο ησυχαστή Πατέρα, οφείλουμε ωστόσο να σταματήσουμε σ' εκείνον, που η απέραντη πνευματική του επιρροή θα προετοιμάσει τον θρίαμβο του Παλαμισμού, όχι μόνο στο Βυζάντιο, αλλά επίσης και μέσα στις σλαβικές χώρες: Το Γρηγόριο το Σιναΐτη (1255-1346).

Ο Γρηγόριος, μικρασιάτης, οφείλει την επωνυμία του, Σιναΐτης, στη μακρόχρονη διαμονή του στο μοναστήρι του Σινά, όπου παρέμεναν ζωντανές οι παραδόσεις του αγίου Ιωάννου της Κλίμακος. Ο βιογράφος του, ο πατριάρχης Κάλλιστος, διηγείται πως διαμοίραζε το χρόνο του ανάμεσα στην προσευχή και στη μελέτη και πως ξεπέρασε σε επιστήμη όλους τους μοναχούς του μοναστηριού. Δεν διδάχθηκε ωστόσο στο Σινά, αλλά στην Κρήτη, όπου μεταφέρθηκε, από κάποιο μοναχό ονομαζόμενο Αρσένιο, τη «φυλακή του πνεύματος» και την «καθαρή προσευχή». Στον Άθωνα όπου κατέφυγε στη συνέχεια, βρέθηκε σε λίγο διάστημα επικεφαλής του ερημητηρίου Μαγουλά και περιτριγυρίστηκε γρήγορα από πολλούς μαθητές. Προς τα 1325, οι Αθωνίτες μοναχοί που διέμεναν έξω από τα τείχη τα οποία προστάτευαν τα μεγάλα μοναστήρια, έπεσαν θύματα επανειλημμένων τουρκικών επιδρομών. Ο Γρηγόριος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον Άθωνα και βρήκε καταφύγιο στην Παρορία, στα σύνορα Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και Βουλγαρίας, μέσα στα όρη της Θράκης, όπου ευνοήθηκε από την προστασία του βούλγαρου τσάρου Ιωάννου Αλεξάνδρου. Από την Παρορία ο ησυχασμός διαδόθηκε παντού σ᾽ όλες τις σλαβικές χώρες. Ανάμεσα στους άμεσους ή έμμεσους μαθητές του Σιναίτη θα βρεθούν, πραγματικά, οι μελλοντικοί τεχνουργοί της πνευματικής και διανοητικής ανανέωσης των σλαβικών χωρών: Θεοδόσιος του Τρνόβο, ο βούλγαρος πατριάρχης Ευθύμιος, Κυπριανός, ο μητροπολίτης Κιέβου. Διά μέσου αυτών ο ησυχασμός θα διεισδύσει ως μέσα στη Ρωσία, όπου θα διεγείρει στο ΙΕ΄ αιώνα την περίφημη κίνηση των πέραν του Βόλγα «στάρτσι».

Τα γραφτά του αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη παραμένουν εξαιρετικά δημοφιλή ανάμεσα στους ορθοδόξους μοναχούς. Ο Γρηγόριος παρουσιάζει την πραγματικότητα της καθαρής προσευχής συνδυάζοντας τα παραγγέλματα του Κλίμακος με βαθειά γνώση της Ψυχολογίας των μοναχών. Αξιοποιεί σε βάθος την αποθησαυρισμένη εμπειρία των προηγούμενων γενεών. Από εκεί προέρχεται ο εξαιρετικά πυκνός χαρακτήρας, μερικές φορές τεχνητά φτιαγμένος που παρουσιάζουν τα γραφτά του, όπου οι μυστικές μαρτυρίες γειτονεύουν με τις πιο συγκεκριμένες συμβουλές. Ολόκληρη η ησυχαστική παράδοση φαίνεται να συμπυκνώνεται μέσα σε μια παράγραφο όπως αυτή εδώ:

Πάνω απ' όλες τις εντολές βρίσκεται η εντολή που τις περιλαμβάνει όλες: Η θύμιση του Θεού. «Να θυμάσαι κάθε στιγμή Κύριο το Θεό σου» (Δευτερ. Η΄, 18). Από τη λήθη του Θεού παραβιάζουμε τις άλλες εντολές και με τη θύμισή του τις τηρούμε. Η λήθη, απ' την αρχή, κατέστρεψε τη θύμιση του Θεού, σκοτείνιασε τις εντολές και αποκάλυψε τη γυμνότητα του ανθρώπου. (Petite Philocalie, p. 239).

Η «μνήμη», αυτή «του Θεού», αναγκαία για την αληθινή ζωή και καταστρεμμένη από την αμαρτία, είναι ακριβώς αυτή που οφείλει ν' αποκαταστήσει ο ησυχαστής μέσα του. Γι' αυτό οφείλει να απομακρύνει κάθε άλλη «σκέψη» εκτός από τη σκέψη του Θεού.

Η αρχή και η αιτία των σκέψεων, βρίσκονται, σαν επακόλουθο της πτώσης, στο σπάσιμο της απλής και «ομογενούς μνήμης». Καταντώντας σύνθετη και διαφοροποιημένη, από απλή και ομογενής που ήταν, έχασε τη θύμιση του Θεού και διέφθειρε τις δυνάμεις της. 

Το φάρμακο για να απελευθερωθεί αυτή η πρωταρχική μνήμη από την ολέθρια και κακή μνήμη των σκέψεων, είναι η επιστροφή στην αρχέγονη απλότητα... Το μεγάλο φάρμακο της μνήμης, είναι η επίμονη και αμετακίνητη θύμιση του Θεού μέσα στην προσευχή. (Στο ίδιο, p.240). 

Πατέρας, δάσκαλος της «ησυχίας», ο Γρηγόριος ο Σιναΐτης έχει πολύ απλά εξηγήσει την προτίμησή του για την ερημιτική ζωή από τον κοινοβιακό μοναχισμό, έτσι όπως ο ίδιος τον άσκησε στο Σινά κι έτσι όπως βιωνότανε στα μεγάλα βυζαντινά μοναστήρια της εποχής του. Η λειτουργική προσευχή – η «ψαλμωδία» – κατά τη γνώμη του μένει πάρα πολύ εξωτερική για να συνεισφέρει από δική της δύναμη στην ανακαίνιση της θεϊκής «μνήμης».

Για λόγου σου, μιμήσου αυτούς που ψαλμωδούν σπάνια, από καιρό σε καιρό... Η συχνή ψαλμωδία είναι έργο των πολυάσχολων, εξαιτίας της αμάθειάς τους και για την κούραση που επιβάλλει, αλλά όχι των ησυχαστών που αρκούν- ται να προσεύχονται στο Θεό μόνο μέσα στην καρδιά τους και να βρίσκουν εκεί καταφύγιο από κάθε σκέψη. (Στο ίδιο, p.261).

Οι δάσκαλοι του ησυχασμού του ΙΔ΄ αιώνα δεν ήσαν όλοι τόσο αρνητικοί προς τη ψαλμωδία. Ο Θεόληπτος Φιλαδελφείας, ιδίως, συμβούλευε ζωηρά τους μαθητές του ν' ακολουθούν αυστηρά όλα τα παραγγέλματα του κοινοτικού μοναχισμού και ο Πατριάρχης Φιλόθεος διηγείται πως μια αυστηρή εμφάνιση του αγίου Αντωνίου έκανε τον Παλαμά να ξαναγυρίσει ανάμεσα στους αδελφούς του για να συμμετάσχει στην κοινή τους προσευχή, σε μια στιγμή που θεωρούσε καθήκον του ν' απομονωθεί για να παραδοθεί στην «καθαρή προσευχή». Φαίνεται λοιπόν πως ο Γρηγόριος ο Σιναΐτης ανήκει στην πιο ατομοκρατούμενη τάση, την πιο πνευματίζουσα, την πιο πιστή επίσης στον Ευάγριο τον Ποντικό, μεταξύ των βυζαντινών ησυχαστών. Δεν είναι ίσως τυχαίο που είχε ολοκληρωτικά αρνηθεί να λάβει μέρος στη δογματική διαμάχη που θα ξεσπάσει, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, γύρω από την πνευματικότητα των μοναχών. Είναι αλήθεια ωστόσο πως οι πιο κοντινοί μαθητές του – Κάλλιστος, Μάρκος, Δαβίδ Δισύπατος – θα σταθούν όλοι στο πλευρό του Παλαμά. Αλλωστε ο Γρηγόριος ο Σιναΐτης δεν μπορούσε παρά να 'ναι συμπαθής με τους μοναχούς, τους αδελφούς του, στον αγώνα που τους έφερε αντιμέτωπους στους Βαρλααμίτες ανθρωπιστές, αφού ο ίδιος παράγγειλε να συνδέσουν την προσευχή με την αναπνοή κι ανέφερε σαφώς τη Μέθοδο σωματικής προσευχής του Ψευδο - Συμεών. Παρόλο τον «ευαγριανό» χαρακτήρα της «πνευματικότητας» του, η παράδοση του Μακαρίου και του Συμεών του Νέου Θεολόγου ήταν πάρα πολύ ζωντανή μεταξύ των μοναχών για να μπορέσει να μη παραμείνει πιστός σ' αυτή. Σ' αυτόν, όπως και σ' όλους τους άλλους ησυχαστές συγγραφείς της περιόδου, ξαναβρίσκουμε λοιπόν παραγράφους όπου όλη η μυστική του ονόματος του Ιησού, όλη η πνευματικότητα της καθαρής προσευχής συνδέονται με τη ζωή των Μυστηρίων «εν Χριστώ Ιησού». Γι' αυτόν, όπως και για όλους τους άλλους, ο σκοπός της ησυχαστικής ζωής δεν είναι ουσιαστικά διαφορετικός από αυτόν που η αγία Γραφή προτείνει σ' όλους τους χριστιανούς: Συνειδητοποίηση της χαρης του Βαπτίσματος, που χορηγήθηκε ήδη στον άνθρωπο, αλλά βρίσκεται κρυμμένη από την αμαρτία.

Οι περισσότεροι από μας πέφτουν από αμέλεια κι αμαρτωλή συνήθεια στην αναισθησία και στην τύφλωση και δεν ξέρουμε πιά ακόμη κι αν υπάρχει Θεός, ποιοί είμαστε, τι μπορούμε να φθάσουμε να γίνουμε, παιδιά του Θεού, παιδιά φωτός, παιδιά και μέλη του Χριστού. Είχαμε βαπτισθεί σε ώριμη ηλικία; Δεν διακρίναμε παρά το νερό κι όχι το Πνεύμα. Κι αν ακόμη είμαστε αναγεννημένοι με το Άγιο Πνεύμα, πιστεύουμε με νεκρή και αδρανή πίστη... Καταντήσαμε σάρκα και συμπεριφερόμαστε ακολουθώντας τη σάρκα... Υπάρχουν δύο τρόποι να βρούμε την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, που δεχθήκαμε μυστηριακά με το άγιο Βάπτισμα:

α) Η δωρεά αυτή αποκαλύπτεται με τρόπο γενικό από την άσκηση των εντολών και με θυσία επιμόνων προσπαθειών...

β) Εκδηλώνεται στη ζωή υποταγής (στον πνευματικό πατέρα), με τη μεθοδική και εξακολουθητική επίκληση του Κυρίου Ιησού, δηλ. τη θύμιση του Θεού.

Η Πρώτη οδός είναι η πιο μακρινή, η δεύτερη η πιο σύντομη, με τον όρο να 'χεις μάθει ν' ανασκάπτεις τη γη θαρραλέα κι επίμονα για ν' αποκαλύψεις το χρυσάφι. (Στο ίδιο, pp. 241-244).

Η κυριότερη απασχόληση του Σιναΐτη είναι να προφυλάξει τους μαθητές του από φανταστικές οπτασίες, που όχι μόνο προέρχονται αναγκαία από τη φύση μόνο, αλλά ακόμη συχνότερα προκαλούνται από το δαίμονα.

Εραστή του Θεού, να 'σαι πολύ προσεχτικός. Όταν, απασχολούμενος στην εργασία σου, βλέπεις ένα φως ή μια φλόγα, μέσα σου ή έξω από σένα, την αυτολεγόμενη εικόνα του Χριστού, αγγέλους η αγίους, μην την παραδεχτείς. Θα κινδυνεύσεις να την πάθεις. Μην επιτρέπεις, πολύ περισσότερο, στο πνεύμα σου να ενδυναμωθεί από αυτή. Όλοι οι εξωτερικοί αυτοί επίπλαστοι σχηματισμοί έχουν αποτέλεσμα να πλανήσουν την ψυχή. Η αληθινή αρχή της προσευχής, είναι η θέρμη της καρδιάς που κατακαίει τα πάθη, προκαλεί την ευφροσύνη και τη χαρά στην ψυχή και συμμορφώνει την καρδιά σε μια σίγουρη αγάπη κι ένα συναίσθημα αδιαφιλονείκητης πληρότητας. (Στο ίδιο, σελ. 255-256).

Ο Γρηγόριος ο Σιναΐτης επιμένει εδώ πάνω σε ουσιώδες χαρακτηριστικό της ορθόδοξης μυστικής παράδοσης. Η φαντασία κάτω απ' όλες τις εκούσιες και ακούσιες μορφές είναι ο πιο επικίνδυνος εχθρός της ένωσης με το Θεό. Οι πνευματικοί της Ανατολής συναντιούνται εδώ περίεργα με τη σκέψη της Σιμόν Βέιλ για τη φαντασία, πως «χρησιμεύει να μπαλώσει τις τρύπες από όπου θα περνούσε η χάρη»... Οι μοναχοί δεν αναζητούν μια ιδιαίτερη ξεχωριστή κατάσταση, αλλά μια αντικειμενική επαφή, που τ' αποτελέσματά της – θέρμη της καρδιάς, ευφροσύνη, αίσθημα πλήρωσης – είναι πραγματικά, αλλά ουσιαστικώς διάφορα από υποκειμενικά συναισθήματα, που ανταποκρίνονται σ' αυτά, αφού εκδηλώνουν την ενεργό παρουσία του Θεού και όχι, καθόλου μια κατάσταση ψυχής.

Θίγουμε εδώ το σημείο ακριβώς όπου εμφανίζεται ο Ησυχασμός, ολοφάνερα, όχι μόνο ως σχολή πνευματικότητας, αλλά ακόμη ως διδασκαλία, αδιαχώριστη από την πνευματικότητα. Είναι ανάγκη λοιπόν να περάσουμε τώρα στο θεολόγο του Ησυχασμού, τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά.