Ulrich Müller-Herold
Αφιερωμένο στον Hans Primas
1. Εισαγωγή.
Μετά το σοκαριστικό βίωμα της ατομικής βόμβας διέλαμψε σε κάποιους φυσικούς, ότι είχε καταστήσει κατ’ αρχάς δυνατό η καρτεσιανή εξορία του πνεύματος απ’ την ύλη, της ψυχής απ’ τη φύση, τον δρόμο εκείνης της άψυχης, ψυχρά εργαλειοποιημένης μορφής της επιστήμης, για την οποία σήμαιναν η Χιροσίμα και το Ναγκασάκι ένα προσωρινό αποκορύφωμα κοσμοϊστορικής συνέπειας. «Σ’ αυτήν την ταλαντευόμενη αμηχανία, όπου όλα μπορεί να καταστραφούν –ο καθένας χωριστά με την ψύχωση, η κουλτούρα με τον ατομικό πόλεμο – αναπτύσσεται όμως κι αυτό που σώζει, οι πόλοι των αντίθετων ζευγών πλησιάζουν πάλι κι έχει εγκατασταθή ο α ρ χ έ τ υ π ο ς τ η ς έ ν ω σ η ς τ ω ν α ν τ ι θ έ τ ω ν (coniuctio)», γράφει ο Πάουλι στον επιστολικό του συνέταιρο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, και περαιτέρω:
«Η μελλοντική εξέλιξη πρέπει… να φέρη μαζί της μιαν τέτοια δ ι ε ύ ρ υ ν σ η τ η ς φ υ σ ι κ ή ς, ίσως μαζί με τη βιολογία, ώστε να μπορή να χωρέση σ’ αυτήν η ψυχολογία του ασυνειδήτου. Απ’ τη δική της δύναμη, απ’ τον ίδιον της μόνον τον εαυτό δεν είναι αντίθετα ικανή για εξέλιξη».
«Έχω αναφέρει ήδη στο τελευταίο μου γράμμα τη φωτιά (το πυρ) του Ηράκλειτου και για τον λόγο, ότι ήταν τότε, στην αρχαιότητα, ψυχο-φυσικά ενιαία, τόσο ένα φυσικό ενεργειακό σύμβολο, όσο κι ένα ψυχικό σύμβολο της λίμπιντο (η φωτιά πρέπει να είναι ως γνωστόν «λογική» κατά τον Ηράκλειτο). Φαίνεται να επιστρέφη τώρα το πρόβλημα της ψυχο-φυσικής ενότητας “σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο”».
Με συνεχώς καινούργιες φράσεις και εικόνες εξιστορεί ο Πάουλι στον μεγάλο του αντίπερα για την ώθηση, τις ονειρικές υποβολές του ασυνειδήτου του. Υποδεικνύει ο ίδιος την ημι-ορθολογική, ημι-φανταστική μορφή των υποβολών του: «Από σημερινής φυσικοεπιστημονικής άποψης πρέπει να θεωρείται πολύ περισσότερο η εν λόγω μορφή της φαντασίας ως υποτροπή αναμφίβολα σε μιαν αρχαϊκή βαθμίδα». Βαθειές παρατηρήσεις και εκπληκτική εσωτερική γνώση εναλλάσσονται με αμηχανία και σαστισμένη περικύκλωση του προ πολλού γνωστού. Είναι όλα αυτά μια αληθινή p r i m a m a t e r i a (πρώτη ύλη), που χρειάζεται ακόμα τη λυτρωτική μεταβολή.
Στην απόπειρα μιας ορθολογικής ανοικοδόμησης των σκέψεων του Πάουλι στην «Παράδοση σε ξένους ανθρώπους» έχουν τεθή όρια. Απ’ τα γράμματά του κι απ’ τη δημοσιευμένη επιστημονική φιλολογία θα μπορούσαν να κερδηθούν βοήθειες για μιαν προσέγγιση στην «Παράδοση». Το εφικτό μέτρο σε διαύγεια μένει εν τούτοις περιορισμένο.
2. Συμπληρωματικότητα και συγχρονότητα.
Αναζητώντας σημεία εκκίνησης για την επιδιωχθείσα σύνθεση, συγκεντρώνεται ο Πάουλι σε δυό σχηματισμούς εννοιών: συμπληρωματικότητα και συγχρονότητα. Η ιδέα της σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α ς έχει εισαχθή σε συνάρτηση με την κβαντομηχανική απ’ τον Niels Bohr, επακριβώς ορισθή απ’ τον Klaus Michael Meyer-Abich και επεξεργασθή στη σημασία της για τη φυσική γνώση, σε πολλές εργασίες απ’ τον Hans Primas. Αυτή η κβαντομηχανική συμπληρωματικότητα είναι ένα σχήμα σκέψης, που αντιπαρατάσσει στις αλληλοαποκλειόμενες όψεις ενός πράγματος το αδιαίρετο της ολότητάς του:
«Συμπληρωματικότητα σημαίνει την ομοιογένεια πολλών δυνατοτήτων, να γνωρίσουμε το ίδιο αντικείμενο ως διαφορετικό. Οι συμπληρωματικές γνώσεις είναι ομοειδείς, στο μέτρο που είναι γνώσεις του ίδιου αντικειμένου, αλληλοαποκλείονται ωστόσο στο μέτρο, που δεν μπορούν να προκύψουν συγχρόνως και για την ίδια χρονική στιγμή. Η δομή του αντικειμένου, που εκδηλώνεται στο ότι μπορεί αυτό να βιωθή και να περιγραφή συμπληρωματικά, μπορεί να χαρακτηριστή, μαζί με τον Bohr, ως ατομικότητα ή ολότητα».
Με τον τρόπο των συνθετικών του οραμάτων σκέφτηκε, σαν να το έβλεπε, να εννοήση ο Πάουλι το πνεύμα και την ύλη ως συμπληρωματικές όψεις μιας περιεκτικώτερης ενότητας:
«Μου φαίνεται πως υπάρχει δηλαδή στη σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α τ η ς φ υ σ ι κ ή ς με την υπέρβασή της του ζεύγους των αντιθέτων «κύμα-σωματίδια» ένα είδος μ ο ν τ έ λ λ ο υ ή υ π ο δ ε ί γ μ α τ ο ς γ ι α κ ά θ ε ά λ λ η , π ε ρ ι ε κ τ ι κ ώ τ ε ρ η σ υ ν έ ν ω σ η (Coniunctio)».
Η ιδέα της σ υ γ χ ρ ο ν ό τ η τ α ς έχει εισαχθή στην αναλυτική ψυχολογία απ’ τον Γιουνγκ ως χαρακτηρισμός για συμπτωματικά φαινόμενα, των οποίων η σύμπτωση δεν υπακούει σε καμμιάν αιτιώδη εξήγηση, παρουσιάζει όμως μια σαφώς πολυσήμαντη συνάρτηση. Ο Γιουνγκ οδηγεί μια σειρά από παραδείγματα στο πεδίο: μαντική ικανότητα (χρησμός), αστρολογία, εξω-αισθητηριακή αντίληψη (extra-sensory perception: ESP), είτε στη μορφή τηλεπαθητικών, μεμονωμένων συμβάντων (αντίληψη του θανάτου, προαντιληπτικά όνειρα) είτε στη μορφή στατιστικών σειρών, όπως έχουν παρατηρηθή στα πειράματα καρτών του Joseph Banks Rhine. Απέναντι στη ριζική επιφυλακτικότητα, με την οποία μιλούν γι’ αυτά τα πράγματα πεφωτισμένα πρόσωπα, παραπέμπει ο Γιουνγκ ψυχρά στο εξερευνητικό δικαίωμα της δημιουργικής επιστήμης: «Ανακαλύπτει κανείς βασικά καινούργιες απόψεις όχι, κατά κανόνα, στην ήδη γνωστή περιοχή, αλλά σε απόμερους, αποφευχθέντες ή και δυσφημισμένους τόπους».
Τα φαινόμενα συγχρονότητας παραπέμπουν σε μια συνειδησιακο-μεταφυσική όψη ενότητας της ύπαρξης, που τη χαρακτηρίζει ως u n u s m u n d u s ο Γιουνγκ. Που επέλεξε τον όρο συγχρονότητα, γιατί θεώρησε το τ α υ τ ό χ ρ ο ν ο δύο λογικώς, μη αιτιωδώς ωστόσο συνδεδεμένων συμβάντων ως σημαντικό κριτήριο. Ο υ σ ι α σ τ ι κ ή όμως για τη συγχρονότητα είναι η ν ο η μ α τ ι κ ή σ ύ ν δ ε σ η των συμβάντων, κι όχι η απλή ταυτοχρονία τους. Γράφει ως προς αυτό ο Πάουλι στον Γιουνγκ:
«Π ο ι ά ε ί ν α ι λ ο ι π ό ν η σ χ έ σ η μ ε τ α ξ ύ έ ν ν ο ι α ς (ν ο ή μ α τ ο ς) κ α ι χ ρ ό ν ο υ ; Ερμηνεύω δοκιμαστικά την αντίληψή σας κάπως έτσι: κατά πρώτον μπορούν να γίνουν λογικώς συνδεδεμένα συμβάντα πολύ ευκολώτερα αντιληπτά, όταν είναι ταυτόχρονα. Κατά δεύτερον είναι όμως η συγχρονότητα και το χαρακτηριστικό, το οποίο αποτελεί (παρέχει) την ενότητα των περιεχομένων της συνείδησης».
(σ.μ.: Τα αντιλαμβανόμαστε ευκολώτερα, καθώς συμβαίνουν ταυτόχρονα· αυτό δείχνει πως ο κόσμος μάς είναι προσβάσιμος – έγινε για τον άνθρωπο. Η συγχρονότητά τους είναι όμως κι ένα χαρακτηριστικό ενότητας· ο άνθρωπος έχει να προσφέρη κι αυτός τη συγκατάθεσή του κατανοώντας…)
Τα συγχρονιστικά συμβάντα είναι μοναδικές περιπτώσεις, στις οποίες αστράφτει σποραδικά (sporadisch) η ενότητα ψυχής και ύλης, ο u n u s m u n d u s (ένας κόσμος). Ο Γιουνγκ κι ο Πάουλι είναι της άποψης, πως η συγχρονότητα διαθέτει ιδιότητες, που θα μπορούσαν να ληφθούν υπ’ όψιν για τον διαφωτισμό της εικαζόμενης σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α ς π ν ε ύ μ α τ ο ς κ α ι ύ λ η ς. Μ’ αυτό το πνεύμα προσέγγισε ο Πάουλι στα τελευταία χρόνια της ζωής του την εξελικτική βιολογία, εκείνη την επιστήμη, που περιγράφει με φυσικο-ιστορικούς όρους, αυτό το οποίο επιθυμούσε να εννοήση κι ο φυσικός Πάουλι: Το ξέσπασμα (διείσδυση;) της συνείδησης στην ύλη. Στο τελευταίο τρίτο της «Ώρας του πιάνου», μιας μοναδικής, μεγάλης φαντασίας για τη συμπληρωματικότητα φυσικής και ψυχολογίας, δίνει το Εγώ-αφηγητής σε ξένους ανθρώπους μιαν παράδοση για το εξελικτικο-βιολογικό ερώτημα ενός ν ο ή μ α τ ο ς σ τ η σ ύ μ π τ ω σ η .
3. O Max Delbrück, οι φυσικοί και η βιολογία.
Η κλίση των φυσικών προς τη βιολογία είναι παλιά και κατά κανέναν τρόπο αθώα. Έχει ανέκαθεν να κάνη με μιαν απόπειρα αποικιοποίησης, μοιάζει με τη σχέση μεταξύ πρώτου και τρίτου κόσμου. Στη φυσική εγκαταστάθηκε με τον Νεύτωνα το μοντέρνο. Δεν μπορεί να ειπωθή κατά κανέναν τρόπο το ίδιο για τη βιολογία. Ακόμα και για τον νεαρό Δαρβίνο ήταν η Βίβλος το βασικό βιβλίο της φυσικής ιστορίας, και μέχρι βαθειά στον 19ον αιώνα ήταν ο Αριστοτέλης ένας σημαντικός συγγραφέας για τη βιολογία. Απ’ αυτήν τη διαφορά εξέλιξης προέκυψε μια χειραγώγηση της βιολογίας απ’ τους φυσικούς, μια κατά περίπτωση αλαζονική συμπεριφορά, που είναι αισθητή μέχρι και σήμερα. Ο λόγος του Κάντ για «τον Νεύτωνα το καλάμι» δείχνει πολύ καθαρά, σε ποιάν κατεύθυνση φαντάζονταν κανείς τη μετεκπαίδευση της βιολογίας.
Ενώ μιλούσαν κάποιοι φυσικοί απλώς περιφρονητικά για τη βιολογία [σ.σ.: «Ο φυσικός ερευνητής είναι στην πραγματικότητα ένας εξασκημένος παρατηρητής, αλλά οι παρατηρήσεις του διακρίνονται από κείνες ενός αγροφύλακα απλώς στην ποσότητα, κι όχι στην ποιότητα· οι μοναδικές του εσωτερικές ποιότητες είναι η εξοικείωσή του με τη συστηματική ονοματολογία (Ernst Mayr, “Η εξέλιξη του βιολογικού κόσμου ιδεών”…). Περαιτέρω ευτράπελα στον Mayr…, κι ανάμεσά τους η ανόητη πολυλογία του Rutherford για τη βιολογία ως μια “συλλογή γραμματοσήμων”] ξεκινούσαν άλλοι τα συνήθη προγράμματα αναπτυξιακής βοήθειας.
Στον όψιμο 19ον αιώνα ήταν οι φυσιολόγοι, που ενεργούσαν έτσι (σ.σ.: Ο Ernst Mayr ως προς αυτό: «Για τη γέννηση ενός μανιώδους μειοδοτικού φυσικαλισμού στη φυσιολογία του 19ου αιώνα υπήρχαν δυό λόγοι: Η εκτεταμένη ακόμα πάντα ισχύς του βιταλισμού και η τεράστια υπόληψη της φυσικής εκείνη την εποχή, που μπορούσαν να την επεκτείνουν στον εαυτό τους οι φυσιολόγοι… Ο Helmholtz ήταν ένας απ’ τους εκθέτες αυτών των προσπαθειών: “Τελικός σκοπός των φυσικών επιστημών είναι, να βρουν τις κινήσεις που υπάρχουν στη βάση όλων των άλλων μεταβολών και των κινητηρίων δυνάμεών τους, ανάγοντάς τες λοιπόν σε μηχανική”»), στον 20ον αιώνα ήταν ένας διεπιστημονικός σύνδεσμος φυσικών επιστημόνων της ακρίβειας, που θεμελίωσαν γι’ αυτόν τον σκοπό τη μοριακή βιολογία. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο εμφανίζονται οι ψυχικές καταστροφές στη βιολογία κατ’ αυτήν τη βίαιη απόπειρα αναδοχής όμοιες προς τις μεταβολές, που παρατηρούμε κατά τον εσπευσμένο εκμοντερνισμό αναπτυσσομένων χωρών, στις οποίες αποσπούν απ’ το έδαφος, ξεριζωμένοι απ’ την πλευρά τους τεχνοκράτες, με τρομακτικό ρυθμό τις ρίζες της παραδεδομένης κουλτούρας της πατρίδας τους.
Όταν έγραψε ο Πάουλι την «Ώρα του πιάνου», δεν διαισθανόταν ακόμα κανείς κάτι απ’ τη δημιουργική (demiurgisch) φιλοδοξία της σημερινής βιοτεχνολογίας. Οι απαρχές ήταν εντούτοις εκεί! Το 1953, τη χρονιά της «Ώρας του πιάνου», ανακάλυψαν οι Watson και Crick τη διπλή έλικα. Αυτό ήταν το πραγματικό εναρκτήριο λάκτισμα. Όπως πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις, εμφανίστηκαν αισθητά και ορατά αποτελέσματα κατ’ αρχάς πολύ αργότερα, έτσι ώστε φαίνονταν στους σύγχρονους εκείνου του καιρού η βιολογία πολύ πιο άγνωστη, πιο ήπια και πιο αθώα ακόμα απ’ ό,τι σήμερα. Ήταν ακόμα το μακρινό χρονικά άγνωστο η βιολογία, ο παγκόσμιος χάρτης με τις λευκές κηλίδες, στις οποίες έχουν προβάλει ανέκαθεν οι ουτοπιστές τα σχέδιά τους.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου