Συνέχεια από: Παρασκευή 12 Ιουλίου 2024
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
I
Ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις
Μια επανάσταση κοσμοϊστορικής σημασίας για τον ελληνικό πολιτισμό
Ο Πλάτων στην τελική στιγμή της σύγκρουσης του νέου πολιτισμού της γραφής με τον παραδοσιακό πολιτισμό της προφορικότητας
Η θέση του Πλάτωνα τη στιγμή της τελικής μετάβασης από τον πολιτισμό της προφορικότητας στον πολιτισμό της γραφής
Το σημείο-κλειδί που πρέπει να αποκτηθεί για μια ορθή επανάγνωση του Πλάτωνα έγκειται ακριβώς, όπως είπα, στην επαρκή κατανόηση των συνεπειών και των επακόλουθων που συνεπαγόταν η πολιτισμική επανάσταση που συντελούνταν, και ιδίως κατά την τελική της στιγμή. Περνούσαμε πλέον σε εντελώς διαφορετικούς τρόπους σκέψης και έκφρασης από εκείνους του παρελθόντος, σε μια διαφορετική σχέση με τους ανθρώπους και τα πράγματα.Εκείνο όμως που είναι ιδιαίτερα δύσκολο να κατανοήσουμε, τουλάχιστον με την πρώτη ματιά, είναι η ιδιότυπη (ιδιόμορφη) θέση του Πλάτωνα, η οποία είναι φαινομενικά αντιφατική. Από τη μια πλευρά, κατέδειξε την ανάγκη εγκατάλειψης του ποιητικού-μιμητικού προφορικού πολιτισμού· από την άλλη, υπερασπίστηκε την προφορικότητα, τοποθετώντας την αξιωματικά πάνω από τη γραφή, επιβεβαιώνοντας μάλιστα τη θέση ότι ο φιλόσοφος πρέπει να επιφυλάσσει για την προφορικότητα τα πράγματα που είναι πιο πολύτιμα γι' αυτόν. Επιπλέον, από τη μια πλευρά, άσκησε σθεναρή κριτική στη γραφή, για τους λόγους που θα δούμε· από την άλλη, εκφράστηκε ως ένας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της γραφής, και όχι μόνο μέσα στον ελληνικό πολιτισμό, και το σύνολο των γραπτών που μας άφησε έχει μια ιστορία επιρροών που, από ορισμένες πτυχές, δεν έχει προηγούμενο.
Το πρόβλημα που προκύπτει από αυτό, λοιπόν, ξεχωρίζει ως πραγματικά εμφανές.
Δεν είναι λίγοι οι μελετητές που το έχουν παρεξηγήσει· και ακόμη και ορισμένοι πρόσφατοι μελετητές, από τους πιο οξυδερκείς και γνώστες της έρευνας της τεχνικής της επικοινωνίας, το έχουν παρερμηνεύσει. Ο Τέρνερ, για παράδειγμα, δεν δίστασε να δηλώσει ότι στην κριτική της γραφής ο Πλάτων έδινε τώρα μια "μάχη οπισθοφυλακής", και πολλοί έχουν συμμεριστεί αυτή την κρίση.
Σε αυτό το βιβλίο θα επιχειρήσω όχι μόνο να επικρίνω, αλλά και να ανατρέψω αυτή την κρίση: πέρα από ορισμένες δηλώσεις που μπορεί αναμφίβολα να ακούγονται σαν υπεράσπιση ενός παρελθόντος που δεν μπορεί πλέον να επιστρέψει, ο Πλάτων, με μια πολύ λεπτή ευαισθησία που οξύνθηκε ακριβώς από την κορυφαία στιγμή της πολιτιστικής επανάστασης, έχει αναπτύξει με ώριμο τρόπο εξαιρετικές πρωτοποριακές έννοιες, με ευφυείς λαμπρές διαισθήσεις που συνέλαβαν εν σπέρματι ορισμένες αλήθειες που μόνο στον εικοστό αιώνα ωρίμασαν μέσω της ερμηνευτικής, όπως θα δούμε.
Προκειμένου να παρουσιάσω αυτή τη θέση μου με διαλεκτικό τρόπο, θεωρώ ιδιαίτερα χρήσιμο να εμπλακώ σε έναν στενό διάλογο με τον Χάβελοκ· για τους λόγους που θα αναλύσω αμέσως.
Η σημαντική αλλά πολύ επιμέρους καμπή του Havelock στις πλατωνικές σπουδές
Το 1963, ο Havelock δημοσίευσε το πιο απαιτητικό βιβλίο του, το οποίο άσκησε μεγάλη επιρροή και το οποίο, στο είδος του, ήταν κοσμοϊστορικό (δημιούργησε μια εποχή), με ένθερμους οπαδούς της θέσης που παρουσίαζε και όχι λιγότερο ένθερμους επικριτές.
Ήδη ο τίτλος Πρόλογος στον Πλάτωνα που δόθηκε στο βιβλίο είχε προκαλέσει συζητήσεις, διότι αποδείχθηκε ανεπαρκής: στην πραγματικότητα, το βιβλίο περιέχει πολύ περισσότερα και, ταυτόχρονα, πολύ λιγότερα απ' όσα υπόσχεται.
Περιέχει περισσότερα, καθώς παρουσιάζει με οξύτητα και αποτελεσματικότητα τα δομικά χαρακτηριστικά του αρχαϊκού ελληνικού πολιτισμού που βασίζεται στην προφορικότητα, και ιδίως στην ποιητική-μιμητική προφορικότητα, δηλαδή απεικονίζει εκείνη τη μορφή πολιτισμού εναντίον της οποίας ο Πλάτων δίνει μια πραγματική μάχη. Πράγματι, η σιδερένια καταδίκη της ποίησης, και ιδίως του Ομήρου, από τον Πλάτωνα που περιέχεται στη Πολιτεία δεν μπορεί να γίνει σωστά κατανοητή παρά μόνο από την οπτική γωνία υπό την οποία την παρουσιάζει ο Χάβελοκ.
Περιέχει λιγότερα, καθώς ο Πλάτωνας παρουσιάζεται πολύ περισσότερο ως dimidiatus (χωρισμένος στη μέση), σύμφωνα με μια σειρά θεωρητικών υποθέσεων που δεν έχουν καθόλου επιχειρήματα και που είναι πραγματικά ανεπαρκείς και κυρίως αβάσιμες ιστορικά.
Η ιταλική έκδοση, δικαίως, πήρε τον τίτλο "Προφορικός πολιτισμός και ο πολιτισμός της γραφής από τον Όμηρο στον Πλάτωνα".
Ο συγγραφέας είναι ειδικός στην τεχνολογία της επικοινωνίας στον αρχαίο κόσμο, χρησιμοποιεί με αυτοπεποίθηση και κομψότητα μεθόδους που προέρχονται από τις ψυχολογικές, ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές επιστήμες και έτσι θέτει και αναπτύσσει μια ολόκληρη σειρά προβλημάτων που οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί του κλασικού πολιτισμού αγνοούσαν στο παρελθόν σχεδόν εντελώς και εν μέρει εξακολουθούν να αγνοούν.
Η θέση του Havelock είναι η εξής: δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τον Πλάτωνα αν δεν τον τοποθετήσει ακριβώς στη συγκεκριμένη ιστορική-πολιτισμική στιγμή στην οποία έζησε, δηλαδή στην εποχή που ο πολιτισμός της γραφής κέρδισε το πάνω χέρι έναντι του πολιτισμού της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Χάβελοκ, ο Πλάτωνας ήταν ακόμη και "προφήτης" της νέας κουλτούρας: η διαλεκτική του μέθοδος και η συναφής προβληματική των Ιδεών θα αποδειχθεί ότι εξαρτώνται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την κουλτούρα της γραφής. Η επίθεση και η ανατροπή της δομής και των θεμελίων του πολιτισμού της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας από τον Πλάτωνα και η συνακόλουθη εισαγωγή των νέων δομών και θεμελίων της σκέψης θα ήταν αδύνατη σε οποιοδήποτε άλλο επίπεδο εκτός από τον πολιτισμό της γραφής.
Θα παραθέσω μερικά αποσπάσματα, τα οποία απεικονίζουν καλά αυτή τη θέση και βοηθούν στην κατανόηση των θέσεων που θα διατυπώσω τόσο θετικά όσο και αρνητικά.
Στον ίδιο τον Πρόλογο του βιβλίου, αναφέρεται με σαφήνεια: "Ο γραμματισμός δεν ωρίμασε πλήρως μέχρι τις αρχές της ελληνιστικής εποχής, κατά την οποία η εννοιολογική σκέψη έγινε, τρόπον τινά, κυρίαρχη και το λεξιλόγιό της έγινε λίγο-πολύ ομοιόμορφο. Ο Πλάτων, που έζησε εν μέσω αυτής της επανάστασης, την προανήγγειλε και έγινε ο προφήτης της".
Ποια ήταν η αιτία της αφύπνισης των Ελλήνων από αυτή τη μορφή υπνωτικής έκστασης που συνδέεται με την ποιητική-μιμητική προφορικότητα, και συνεπώς η αιτία της γέννησης της αυτοσυνειδησίας και του νέου τρόπου σκέψης; "Η θεμελιώδης απάντηση", γράφει ο Havelock, "πρέπει να βρίσκεται στην αλλαγή που συντελέστηκε στην τεχνολογία της επικοινωνίας. Η ανανέωση της μνήμης μέσω των γραπτών σημείων επέτρεψε στον αναγνώστη να απαλλαγεί από ένα μεγάλο μέρος εκείνης της συναισθηματικής ταύτισης με την οποία μόνο οι ακουστικές μαρτυρίες έμεναν με ασφάλεια στη μνήμη. Αυτό μπορούσε να απελευθερώσει ψυχική ενέργεια, η οποία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να επανεξετάσει και να αναδιατάξει αυτό που ήταν πλέον καταγεγραμμένο και μπορούσε να ιδωθεί ως αντικείμενο και όχι απλώς να ακουστεί και να αισθανθεί. Θα μπορούσε, τρόπον τινά, να ξανακοιταχτεί. Και αυτός ο διαχωρισμός του υποκειμένου από τη λέξη θυμάμαι είναι ίσως με τη σειρά του η προϋπόθεση για την αυξανόμενη χρήση, κατά τη διάρκεια του πέμπτου αιώνα, μιας σκοπιμότητας που συχνά θεωρείται χαρακτηριστική του Σωκράτη, αλλά που ίσως είχε γενικό χαρακτήρα και χρησιμοποιήθηκε για να επιτεθεί στη συνήθεια της ποιητικής ταύτισης και να ωθήσει τους ανθρώπους να της γυρίσουν την πλάτη".
Η θεωρία των Ιδεών έγινε κατά συνέπεια "μια ιστορική αναγκαιότητα", με την οποία η "αναπαράσταση εικόνων" που άρμοζε στον πολιτισμό της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας αντικαταστάθηκε από μια "σκέψη εννοιών", η οποία μπορούσε να βασιστεί μόνο στη νέα μορφή πολιτισμού που δημιούργησε η παιδεία. Ήταν λοιπόν η γενική εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού που συνδέεται με τη μετάβαση από την προφορικότητα στη γραφή "που θα καθιστούσε τον πλατωνισμό αναπόφευκτο".
Εν ολίγοις: υπήρξε μια μετάβαση από εκείνη τη γλώσσα της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας που θεμελιωνόταν για την απομνημόνευση σε σκοπιμότητες και τύπους και βασιζόταν σε εικόνες, γεγονότα και καταστάσεις, όπου δομικά το πραγματικό συμβάν υπερισχύει της έννοιας, στη νέα γλώσσα που αντικατέστησε τη σύνταξη των εικόνων με εκείνη των εννοιών. Και αυτή η κοσμογονική μετατόπιση θα γινόταν δυνατή μόνο με την τεχνολογία του γραμματισμού.
Το 1963, ο Havelock δημοσίευσε το πιο απαιτητικό βιβλίο του, το οποίο άσκησε μεγάλη επιρροή και το οποίο, στο είδος του, ήταν κοσμοϊστορικό (δημιούργησε μια εποχή), με ένθερμους οπαδούς της θέσης που παρουσίαζε και όχι λιγότερο ένθερμους επικριτές.
Ήδη ο τίτλος Πρόλογος στον Πλάτωνα που δόθηκε στο βιβλίο είχε προκαλέσει συζητήσεις, διότι αποδείχθηκε ανεπαρκής: στην πραγματικότητα, το βιβλίο περιέχει πολύ περισσότερα και, ταυτόχρονα, πολύ λιγότερα απ' όσα υπόσχεται.
Περιέχει περισσότερα, καθώς παρουσιάζει με οξύτητα και αποτελεσματικότητα τα δομικά χαρακτηριστικά του αρχαϊκού ελληνικού πολιτισμού που βασίζεται στην προφορικότητα, και ιδίως στην ποιητική-μιμητική προφορικότητα, δηλαδή απεικονίζει εκείνη τη μορφή πολιτισμού εναντίον της οποίας ο Πλάτων δίνει μια πραγματική μάχη. Πράγματι, η σιδερένια καταδίκη της ποίησης, και ιδίως του Ομήρου, από τον Πλάτωνα που περιέχεται στη Πολιτεία δεν μπορεί να γίνει σωστά κατανοητή παρά μόνο από την οπτική γωνία υπό την οποία την παρουσιάζει ο Χάβελοκ.
Περιέχει λιγότερα, καθώς ο Πλάτωνας παρουσιάζεται πολύ περισσότερο ως dimidiatus (χωρισμένος στη μέση), σύμφωνα με μια σειρά θεωρητικών υποθέσεων που δεν έχουν καθόλου επιχειρήματα και που είναι πραγματικά ανεπαρκείς και κυρίως αβάσιμες ιστορικά.
Η ιταλική έκδοση, δικαίως, πήρε τον τίτλο "Προφορικός πολιτισμός και ο πολιτισμός της γραφής από τον Όμηρο στον Πλάτωνα".
Ο συγγραφέας είναι ειδικός στην τεχνολογία της επικοινωνίας στον αρχαίο κόσμο, χρησιμοποιεί με αυτοπεποίθηση και κομψότητα μεθόδους που προέρχονται από τις ψυχολογικές, ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές επιστήμες και έτσι θέτει και αναπτύσσει μια ολόκληρη σειρά προβλημάτων που οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί του κλασικού πολιτισμού αγνοούσαν στο παρελθόν σχεδόν εντελώς και εν μέρει εξακολουθούν να αγνοούν.
Η θέση του Havelock είναι η εξής: δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τον Πλάτωνα αν δεν τον τοποθετήσει ακριβώς στη συγκεκριμένη ιστορική-πολιτισμική στιγμή στην οποία έζησε, δηλαδή στην εποχή που ο πολιτισμός της γραφής κέρδισε το πάνω χέρι έναντι του πολιτισμού της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Χάβελοκ, ο Πλάτωνας ήταν ακόμη και "προφήτης" της νέας κουλτούρας: η διαλεκτική του μέθοδος και η συναφής προβληματική των Ιδεών θα αποδειχθεί ότι εξαρτώνται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την κουλτούρα της γραφής. Η επίθεση και η ανατροπή της δομής και των θεμελίων του πολιτισμού της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας από τον Πλάτωνα και η συνακόλουθη εισαγωγή των νέων δομών και θεμελίων της σκέψης θα ήταν αδύνατη σε οποιοδήποτε άλλο επίπεδο εκτός από τον πολιτισμό της γραφής.
Θα παραθέσω μερικά αποσπάσματα, τα οποία απεικονίζουν καλά αυτή τη θέση και βοηθούν στην κατανόηση των θέσεων που θα διατυπώσω τόσο θετικά όσο και αρνητικά.
Στον ίδιο τον Πρόλογο του βιβλίου, αναφέρεται με σαφήνεια: "Ο γραμματισμός δεν ωρίμασε πλήρως μέχρι τις αρχές της ελληνιστικής εποχής, κατά την οποία η εννοιολογική σκέψη έγινε, τρόπον τινά, κυρίαρχη και το λεξιλόγιό της έγινε λίγο-πολύ ομοιόμορφο. Ο Πλάτων, που έζησε εν μέσω αυτής της επανάστασης, την προανήγγειλε και έγινε ο προφήτης της".
Ποια ήταν η αιτία της αφύπνισης των Ελλήνων από αυτή τη μορφή υπνωτικής έκστασης που συνδέεται με την ποιητική-μιμητική προφορικότητα, και συνεπώς η αιτία της γέννησης της αυτοσυνειδησίας και του νέου τρόπου σκέψης; "Η θεμελιώδης απάντηση", γράφει ο Havelock, "πρέπει να βρίσκεται στην αλλαγή που συντελέστηκε στην τεχνολογία της επικοινωνίας. Η ανανέωση της μνήμης μέσω των γραπτών σημείων επέτρεψε στον αναγνώστη να απαλλαγεί από ένα μεγάλο μέρος εκείνης της συναισθηματικής ταύτισης με την οποία μόνο οι ακουστικές μαρτυρίες έμεναν με ασφάλεια στη μνήμη. Αυτό μπορούσε να απελευθερώσει ψυχική ενέργεια, η οποία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να επανεξετάσει και να αναδιατάξει αυτό που ήταν πλέον καταγεγραμμένο και μπορούσε να ιδωθεί ως αντικείμενο και όχι απλώς να ακουστεί και να αισθανθεί. Θα μπορούσε, τρόπον τινά, να ξανακοιταχτεί. Και αυτός ο διαχωρισμός του υποκειμένου από τη λέξη θυμάμαι είναι ίσως με τη σειρά του η προϋπόθεση για την αυξανόμενη χρήση, κατά τη διάρκεια του πέμπτου αιώνα, μιας σκοπιμότητας που συχνά θεωρείται χαρακτηριστική του Σωκράτη, αλλά που ίσως είχε γενικό χαρακτήρα και χρησιμοποιήθηκε για να επιτεθεί στη συνήθεια της ποιητικής ταύτισης και να ωθήσει τους ανθρώπους να της γυρίσουν την πλάτη".
Η θεωρία των Ιδεών έγινε κατά συνέπεια "μια ιστορική αναγκαιότητα", με την οποία η "αναπαράσταση εικόνων" που άρμοζε στον πολιτισμό της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας αντικαταστάθηκε από μια "σκέψη εννοιών", η οποία μπορούσε να βασιστεί μόνο στη νέα μορφή πολιτισμού που δημιούργησε η παιδεία. Ήταν λοιπόν η γενική εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού που συνδέεται με τη μετάβαση από την προφορικότητα στη γραφή "που θα καθιστούσε τον πλατωνισμό αναπόφευκτο".
Εν ολίγοις: υπήρξε μια μετάβαση από εκείνη τη γλώσσα της ποιητικής-μιμητικής προφορικότητας που θεμελιωνόταν για την απομνημόνευση σε σκοπιμότητες και τύπους και βασιζόταν σε εικόνες, γεγονότα και καταστάσεις, όπου δομικά το πραγματικό συμβάν υπερισχύει της έννοιας, στη νέα γλώσσα που αντικατέστησε τη σύνταξη των εικόνων με εκείνη των εννοιών. Και αυτή η κοσμογονική μετατόπιση θα γινόταν δυνατή μόνο με την τεχνολογία του γραμματισμού.
Συνεχίζεται
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου