Συνέχεια από: Κυριακή 5 Νοεμβρίου 2023
Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Τζον Μάγιεντορφ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση
ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ
- Η διδασκαλία της θέωσης: Γρηγόριος Νύσσης και Μάξιμος ο Ομολογητής
Στο Μάξιμο τον Ομολογητή, ξαναβρίσκουμε τα κυριότερα στοιχεία μυστικής του Γρηγορίου Νύσσης. Υπογραμμίζουμε ωστόσο με λίγες παραπομπές, δύο ιδιαίτερες απόψεις της σκέψης του, που θα ασκήσουν ιδιαίτερα αισθητή επιρροή πάνω στον Παλαμά: Το ρεαλισμό του στη διδασκαλία της θέωσης και τη χριστολογία του. Ο Μάξιμος επιμένει ακόμη πιο πολύ από το Γρηγόριο Νύσσης στο γεγονός πως η θέαση του Θεού μέσα στο γνόφο συνιστά μετοχή στο Θεό, θεωση. Από τ' άλλο μέρος ο αντινομικός και παράδοξος χαρακτήρας της επικοινωνίας με το Θεό γίνεται πιο καθαρός, καθως η διδασκαλία του για το ακατάληπτο του Θεού – η «αποφατική» η αρνητική θεολογία, που διαχωρίζει το θείο απ' όλα τα αντικείμενα που μπορούν να γίνουν γνωστά με φυσικό τρόπο – τονίστηκε περισσότερο σ' αυτόν με την επίδραση των γραφτών του Διονυσίου Αρεοπαγίτη. Για το Μάξιμο, λοιπόν, η θέωση είναι γεγονός ολοκληρωτικά υπερφυσικό, ενέργεια του Παντοδύναμου Θεού, που βγαίνοντας «ελεύθερα» από την υπερβατικότητά Του, παραμένει «κατ' ουσίαν» ακατάληπτος.
Οι άγιοι φθάνουν να γίνουν κάτι που ποτέ δεν θα μπορούσε ν' ανήκει αποκλειστικά στη φυσική δύναμη, αφού η φύση δεν κατέχει καμιά ικανότητα που θα 'ταν ικανή ν' αποκτήσει αυτό που ξεπερνάει τη φύση. Κανένα είδος θεοποίησης δεν είναι πραγματικά παράγωγο της φύσης, αφού η φυση δεν μπορεί να κατανοήσει το Θεό. Μονάχα η θεία χάρη κατέχει αποκλειστικά το προνόμιο να μεταδίδει τη θεοποίηση στα όντα, κατ' αναλογία. Τότε η φύση ακτινοβολεί με υπερφυσικό φως και βρίσκεται ανεβασμένη πέρα απ' τα όριά της σε υπερχείλιση δόξας. (Προς Θαλάσσιο, 22, Ελληνική Πατρολογία, τόμος 90, 321 Α).
Η μετοχή στο Θεό γίνεται, διά του Ιησού Χριστού, μετοχή ολοκληρωτική. Δεν μπορεί πραγματικά κάποιος να μετάσχει κατά ένα μέρος στο Θεό, επειδή το θεικό Ον είναι απλό, αδιαίρετο λοιπόν, και η ενέργεια του Θεού είναι Θεός, όχι σμικρυνόμενος, αλλά ελεύθερα αποκαλυπτόμενος.
Για να περιγράψει τη θεοποιημένη κατάσταση του ανθρώπου, ο Μάξιμος ανατρέχει σε κείμενα του αποστόλου Παύλου κι ακόμη στη μυστηριώδη μορφή του Μελχισεδέκ:
Ο θαυμάσιος Παύλος απαρνιέται τη δική του ύπαρξη και δεν ξέρει αν κατέχει μια ζωή μέσα του: «Δεν ζω πιά εγώ, επειδή ζει μέσα μου ο Χριστός... (Γαλάτ. β΄, 20). (Ο άνθρωπος), εικόνα του Θεού, γίνεται με τη θέωση Θεός, χαίρεται ολόβαθα με την εγκατάλειψη του κάθε τι που από τη φύση του ανήκει. ...επειδή η χάρη του Πνεύματος θριαμβεύει μέσα του και επειδή μόνο ο Θεός, ολοφάνερα, ενεργεί μέσα του. Έτσι ο Θεός κι αυτοί που είναι άξιοι του Θεού δεν έχουν πιά σ' όλα τα πράγματα παρά μια μοναδική και ίδια «ενέργεια». Η καλύτερα, η κοινή αυτή ενέργεια είναι η ενέργεια του Θεού μονάχα, αφού όλως όλος επικοινωνεί μ' αυτούς, που όλως όλοι γίνονται άξιοι γιαυτό. (Αμφιβαλλόμενα, Ελληνική Πατρολογία, τόμος 91, 1076 BC).
Ο Μελχισεδέκ κατέχει μέσα του το μοναδικό Λόγο του Θεού, ζώντα και ενεργούντα... Έγινε ταυτόχρονα χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, αφού δεν έφερε πιά μέσα του την προσκαιρη και διαβατική ζωή που κατέχει αρχή και τέλος και που αναταράσσεται από πολλαπλά πάθη, αλλά μονάχα τη θεϊκή ζωή του Λόγου που ήλθε να κατοικήσει μέσα του, την αιώνια ζωή που δεν περιορίζει κανένας θάνατος. (Στον ίδιο τόμο, 1144 C).
Η ίδια αυτή διδασκαλία του Μαξίμου για τη θεοποίηση συνδέεται με την ορθόδοξη χριστολογία, που ο ομολογητής - μοναχός υπερασπίστηκε και που θριάμβευσε τελικά στην ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο, στην Κωνσταντινούπολη, στα 681. Οι δύο φύσεις του Χριστού δεν αποτελούν αφηρημένες έννοιες, συγκεχυμένες πρακτικά μέσα στη θεότητα του Λόγου, όπως το ήθελαν οι «μονοθελητές» οπαδοί ενός συμβιβασμού με το μονοφυσιτισμό: Σύμφωνα με το Μάξιμο, κάθε φύση εκδηλώνεται πραγματικά, κατέχει τη δική της ύπαρξη. μια «θέληση» ξεχωριστή, αν και οι δυό τους βρίσκονται ενωμένες μέσα στο πρόσωπο του Λόγου και που η ανθρώπινη θέληση υποτάσσεται σε όλα στη θεϊκή θέληση. Στο Μάξιμο, η έννοια της θέλησης δεν είχε λοιπόν το νόημα που κατέχει στη μοντέρνα περσοναλιστική φιλοσοφία: Συνώνυμη της «ενέργειας», σημαίνει τελικά την εκδήλωση της «πραγματικής ύπαρξης». Στη σκέψη του Μάξιμου το λεξιλόγιο αυτό δίνει ένα χαρακτήρα υπαρξιακό: Η διαβεβαίωση των μονοθελητών, σύμφωνα με την οποία ο Χριστός θα 'χε μια φύση αλλά όχι μια ανθρώπινη θέληση είναι άδεια από πραγματικό νόημα, αφού σύμφωνα μ' αυτούς η φύση αυτή δεν θα μπορούσε να εκδηλωθεί υπαρξιακά. Δεν είναι λοιπόν, παρά μια αφαίρεση. Αντίθετα, σύμφωνα με το Μάξιμο, η «ενέργεια» η ανθρώπινη θέληση ενυπάρχει τέλεια στον Ιησού και η σωτηρία μας συνίσταται ακριβώς σ' αυτό, στην εκούσια ολοκληρωτική συμμόρφωσή μας με τη θεϊκή ενέργεια η θεϊκή θέληση. Όλοι οι χριστιανοί, ενοποιούμενοι με τα άγια Μυστήρια και μυστικά με το Χριστό, συνδεόμενοι στην ανθρώπινη θέλησή Του, συνδέονται επίσης με τη θεία ενέργεια. Έτσι όταν ο Μάξιμος λέγει, στο κείμενο που αναφέραμε πιο πάνω, πως «όσοι είναι άξιοι του Θεού δεν έχουν πια για όλα τα πράγματα παρά μια μοναδική και ίδια ενέργεια», μαζί με το Θεό, δεν αρνιέται σ' αυτούς την ύπαρξη της ανθρώπινης φύσης, αλλά βεβαιώνει πως, θεοποιούμενοι, συμμορφώνουν τη δική τους ενέργεια με την ενέργεια του Θεού και την αποδέχονται βαθιά μέσα τους.
Προτού αφήσουμε, μαζί με το Γρηγόριο Νύσσης και το Μάξιμο, τη μεγάλη εποχή των Πατέρων, σημειώνουμε πως και οι δυό αυτοί Πατέρες ανήκουνε στην «ησυχαστική» παράδοση εννοούμενη στην πλατιά της έννοια. Ο Γρηγόριος, όπως το απέδειξε πρόσφατα πολύ σωστά ο W. Jaeger, θα συμπληρώσει με την πνευματική και μυστική του διδασκαλία τους εξωτερικούς κανόνες πειθαρχίας που ο αδελφός του Βασίλειος είχε θεσπίσει για τους μοναχούς της Μικράς Ασίας: Ο Μωυσής του είναι, προ πάντων, ένας δοσμένος στη θεωρία μοναχός που «εξορίστηκε σαράντα χρόνια από την ανθρώπινη κοινωνία και, ζώντας με τον Μόνο, επιθέτει το βλέμμα του, χωρίς ν' αφήνεται στη σύγχυση και μέσα στην «ησυχία», στη θέαση των αοράτων πραγματικοτήτων» (Σχόλια στους Ψαλμούς, trad. J. Daniélou, Platonisme et theologie mystique, Paris, Aubier, 1944, p. 40).
Όσο για το Μάξιμο, που είχε υποστεί τη βαθειά επιρροή του Ευαγρίου, μας κληροδότησε όχι μονάχα δύσβατες θεολογικές πραγματείες, αλλά και έργα πνευματικής ζωής, όπου παρουσιάζεται ως πατέρας της αδιάλειπτης προσευχής, που είχε ήδη γίνει παραδοσιακή στην Ανατολή από τον Ζ' αιώνα. Η μεταγενέστερη βυζαντινή πνευματική ζωή δέχτηκε έτσι από τους πατέρες μια κληρονομιά όπου θεολογία και προσευχή δεν αποτελούνε δύο ανεξάρτητες περιοχές, αλλά ενοποιούνται στην πράξη ως μια θεωρητική ζωή προσιτή για κάθε χριστιανό, σ' οποιοδήποτε πολιτιστικό η διανοητικό επίπεδο κι αν ανήκει.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου