«ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΒΑΣΗ: ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ» Riccardo Rinaldi

 Μια κοινωνία, η νεοφιλελεύθερη, που δεν αντικατοπτρίζει πλέον το πειθαρχικό μοντέλο που περιγράφει ο Φουκώ

W. Turner, Snowstorm

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΒΑΣΗ : ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ  ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Ένας προβληματισμός για τον Χαν, τον Χάιντεγκερ και τον ρόλο του εγώ στη σύγχρονη λογοτεχνία

Για πάνω από μια δεκαετία τώρα, ο Byung-Chul Han είναι ένας από τους πιο παραγωγικούς και εκτιμώμενους ερευνητές της σύγχρονης κρίσης. Στα ευκίνητα κείμενα που δημοσιεύει μέ συνέπεια, ο Νοτιοκορεάτης συγγραφέας έχει συνθέσει με τον καιρό ένα ξεκάθαρο και ανελέητο πορτρέτο της κοινωνίας μας και του σκοτεινού πεπρωμένου που φαίνεται να αντιμετωπίζει.

Σχέδιο Πανοπτικόν, 1791.

Μια κοινωνία, η νεοφιλελεύθερη, που δεν αντανακλά πλέον το πειθαρχικό μοντέλο της μπενθαμικής έμπνευσης που περιγράφει ο Φουκώ, ο οποίος ασκούσε στενότητα στα σώματα χρησιμοποιώντας περιβάλλοντα και εγκαταστάσεις εγκλεισμού (οικογένεια, σχολείο, φυλακή). αλλά που αντίθετα, μέσα από μεταβιομηχανικές, άυλες και αλληλένδετες μορφές παραγωγής, «ανακαλύπτει την ψυχή ως παραγωγική δύναμη» ( Ψυχοπολιτική ). Όχι πλέον ένα βιοπολιτικό καθεστώς, επομένως, αλλά ένα ψυχοπολιτικό: μια αόρατη δύναμη, που δρα σιωπηλά χωρίς να επιβάλλει περιορισμούς, αλλά καλεί τους υπηκόους της να μοιραστούν, να επικοινωνήσουν, να συμμετάσχουν. Μια δύναμη που δεν καταπιέζει την ελευθερία του ατόμου, αλλά τήν εκμεταλλεύεται ενθαρρύνοντάς την. «Η επικοινωνία συμπίπτει εξ ολοκλήρου με τον έλεγχο. Ο καθένας είναι ο δικός του πανοπτικός ». ( Ibid .)

Μια ψηφιακή, αποφασιστικοποιημένη κοινωνία. Ένα σμήνος απομονωμένων ατόμων, που δεν γίνονται ποτέ ένα πλήθος που κινείται από κοινές προθέσεις, δεν συγχωνεύονται ποτέ σε μια συνεκτική πλουράδα, αλλά έχουν προφίλ, διατηρούν την ταυτότητά τους ακόμη και στην ανωνυμία. Ο σημερινός άνθρωπος δεν είναι ποτέ Κανένας: αντίθετα είναι πάντα «επίμονα Κάποιος που εκτίθεται και φιλοδοξεί να τραβήξει την προσοχή» ( Σμήνος Nello ). Ένας δικός του επιχειρηματίας, που νοιάζεται μόνο για τη βελτιστοποίηση της απόδοσης του - στη δουλειά και στον ελεύθερο χρόνο του.

Μια παρηγορητική κοινωνία, μαγεμένη από το όνειρο της εξάλειψης του πόνου από την ύπαρξη και καταδικασμένη στην «κόλαση [ή την αιώνια επιστροφή] του ίδιου» ( Η κοινωνία χωρίς πόνο ) . Μια ηδονική κοινωνία, αφοσιωμένη στο εφήμερο, οριστικά εκκοσμικευμένη, όπου «η ομορφιά εξαντλείται στην αρέσκεια» και η αισθητικοποίηση, που φτάνει στα άκρα, μετατρέπεται σε αναισθησία. «Η ομαλότητα είναι το χαρακτηριστικό της εποχής μας. […] Η ομαλότητα δεν βλάπτει, ούτε προκαλεί αντίσταση. [...] Αφαιρεί έτσι κάθε αρνητικότητα.» ( Η σωτηρία του ωραίου )

Μια  μή-διαλεκτική κοινωνία, αποκλειστικά θετική 

Η ψηφιακή επανάσταση δημιουργεί ένα είδος απόλυτης υποκειμενικότητας, έναν κόσμο στον οποίο το υποκείμενο συναντά μόνο τον εαυτό του. Ο όγκος των πληροφοριών που έχουμε καθιστά άχρηστο να αναρωτιόμαστε το γιατί των πραγμάτων: όταν όλοι οι συσχετισμοί είναι γνωστοί, οι αιτιώδεις σύνδεσμοι είναι περιττοί, η πεποίθηση του συλλογισμού ξεπερνιέται με αόριστη πρόσθεση. «Ο ντανταϊσμός είναι μηδενισμός» ( Ψυχοπολιτική ), πλήρης απάρνηση κάθε μορφής νοήματος: απόλυτη μη γνώση, το σημείο μηδέν του πνεύματος. Είναι όμως πράγματι η ενημέρωση και η διαφάνεια, όπως ισχυρίζεται ο Χαν, μια ψευδής διαύγεια, ένας ακόμη μύθος με τον οποίο θέλουν να γιορτάσουν το τέλος των μύθων; Υπάρχει η επιθυμία να υποστηριχθεί ότι στη φύση δεν υπάρχουν άπειρες αυξήσεις: ήταν αρκετό να παρακάμψουμε τη σωματική μορφή και να θεωρήσουμε τον άνθρωπο μια απλή μάζα δεδομένων, για να μπορέσουμε να τον καταναλώσουμε ad aeternum . Εάν η λογική και τα συναισθήματα, υποβαλλόμενα σε πάρα πολλά ερεθίσματα, συγκρούονται με τα όριά τους, τα συναισθήματα, πιο φευγαλέα και δυναμικά, δεν εξαντλούνται ποτέ: ενεργώντας στο μεταιχμιακό (προαναστοχαστικό) σύστημα που τα κυβερνά, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός μας καλεί συνεχώς να αντιδράσουμε, να δίνουμε διέξοδο στις παρορμήσεις μας, εξαπατώντας έτσι τον εαυτό μας να εκφράσει την ελευθερία μας. «Σήμερα, άλλωστε, δεν καταναλώνουμε πια πράγματα, αλλά συναισθήματα: τα πράγματα δεν μπορούν να καταναλωθούν άπειρα, τα συναισθήματα μπορούν» ( Ibid. ). Επεμβαίνοντας στο ψηφιακό μας ασυνείδητο, τα μεγάλα δεδομένα είναι επομένως σε θέση να χειραγωγήσουν τη συμπεριφορά των μαζών, χωρίς να αναδυθούν ποτέ οι λόγοι τους σε συνειδητό επίπεδο.

Στην πορεία του Χαν μπορούν να εντοπιστούν δύο θεμελιώδη προβλήματα, τα οποία είναι βασικά οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: το πρόβλημα (της εικαζόμενης ελευθερίας) του υποκειμένου και αυτό της σχέσης του με την υπέρβαση. Στα λόγια του:

«Η Ελευθερία θα ήταν μόνο ένα επεισόδιο. Ο όρος επεισόδιο σημαίνει «ενδιάμεσο μέρος»: το αίσθημα της ελευθερίας εκδηλώνεται στο πέρασμα από τη μια μορφή ζωής στην άλλη, έως ότου η τελευταία αποδειχθεί επίσης μια μορφή περιορισμού. Έτσι, την απελευθέρωση ακολουθεί μια νέα υποταγή: αυτή είναι η μοίρα του υποκειμένου, του οποίου η κυριολεκτική σημασία είναι «υποτάσσομαι». Σήμερα, δεν θεωρούμε τους εαυτούς μας υποτακτικά υποκείμενα, αλλά ελεύθερα έργα, τα οποία σκιαγραφούν και επανεφευρίσκουν τον εαυτό τους με ολοένα καινούργιους τρόπους. [... Αλλά] μέχρι τώρα, το ίδιο το έργο αποκαλύπτεται όχι τόσο ως σχήμα περιορισμού, αλλά μάλλον ως μια ακόμη πιο αποτελεσματική μορφή υποκειμενοποίησης και υποταγής. Το εγώ ως έργο [...] υποτάσσεται πλέον σε εσωτερικές υποχρεώσεις και αυτοεπιβαλλόμενους περιορισμούς, αναγκάζοντας τον εαυτό του προς την απόδοση και τη βελτιστοποίηση.» ( Ψυχοπολιτική )

«[Το κεφάλαιο] αντιπροσωπεύει μια νέα υπέρβαση, μια νέα μορφή υποκειμενοποίησης. Για άλλη μια φορά εκδιώκουμε από το έμφυτο επίπεδο της ζωής, στο οποίο η ζωή [...] αναφέρεται στον εαυτό της. Αυτό που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη πολιτική είναι η χειραφέτηση από την υπερβατική τάξη ή από τις υποθέσεις που βασίζονται στη θρησκεία. [… Αλλά] Θέλουμε πραγματικά να είμαστε ελεύθεροι; Δεν εφεύραμε τον Θεό για να μην είμαστε ελεύθεροι; […] Δεν είναι το κεφάλαιο ένας νέος Θεός, που μας κάνει πάλι οφειλέτες;» ( Ibid .)

Ωστόσο, σε ένα από τα τελευταία βιβλία του ( Healthy Entertainment, Nottetempo ), η θέση του Han εμφανίζεται πιο λεπτή. Εδώ ο συγγραφέας αναλαμβάνει, με μια σειρά παραδειγμάτων, να καταδείξει ότι το παραδοσιακό παράδειγμα του πάθους, της via Doloris ως κύριου δρόμου προς το αληθινό και το σωστό, και εκείνο της ψυχαγωγίας που σε κάθε τομέα σήμερα φαίνεται να το υποκαθιστά είναι «συγγενικά» . Από το 1727, με το Πάθος του Αγίου Ματθαίου του Μπαχ , η μουσική έπαψε να είναι αποκλειστικά laudatio dei για να αφιερωθεί στην «ευφροσύνη της ψυχής» , διαμορφώνοντας τη γεύση των ανθρώπων και φέρνοντας ευχαρίστηση. «Il faut méditerraniser la musique» , θα πει ο Νίτσε: εγκαταλείποντας τον βαγκνεριανό διαλογισμό για τη λύτρωση και αγκαλιάζοντας τη νεανική, υγιή μουσική, όπως αυτή του Offenbach, που υπόσχεται «μια σωτηρία από τη μόνιμη ανάγκη να σωθείς» ( Ibid .). Ή σαν αυτή του Ροσίνι, μια τέχνη πολυτέλειας που επιδιώκει να έχει επίδραση στο ευρύ κοινό. Μια ψυχαγωγία στην οποία, μακριά από λέξεις, η μουσική μιλάει τη δική της γλώσσα, και ακριβώς σε αυτήν την τεχνητή βρίσκει την πιο ελεύθερη, «φυσική» μορφή της.

Με όλο τον σεβασμό στον Αντόρνο, τα πρώτα ανοίγματα στην υποκειμενική απόλαυση της ομορφιάς ως αυτοερωτικό συναίσθημα βρίσκονται ήδη στον γερμανικό ιδεαλισμό. Αν είναι αλήθεια ότι στον Καντ η αίσθηση της ομορφιάς έχει να κάνει με την κρίση, με τη διάκριση - και επεκτείνεται στην ηθική σφαίρα, που είναι υποχρέωση, πάθος: ποτέ ψυχαγωγία -, η οξύτητα ονομάζεται «πολυτέλεια του νου»: η ευρηματικότητα ανθεί. στις παρεκβάσεις του, όχι στην ικανοποίηση των αναγκών της πρακτικής ζωής. Η διασκέδαση είναι πράγματι κάτι οργανικό, ζωώδες, αλλά όχι μια πνευματική υποβάθμιση που να εμποδίζει την αναζήτηση μιας απόλυτης αξίας, για το υπέρτατο καλό. Στον στοχασμό της ομορφιάς, οι γνωστικές ικανότητες παλεύουν με ένα παιχνίδι που προηγείται του έργου της πραγματικής γνώσης (Βλέπε, Η σωτηρία της ομορφιάς ). Έτσι, για τον Χέγκελ, αν σίγουρα η τέχνη «είναι παρελθόν για εμάς» - ένας τόπος αναψυχής και εφήμερης απόλαυσης, σίγουρα όχι καθολικών ερωτημάτων - αυτό για την ομορφιά είναι επίσης ένα αυθεντικό πάθος. Μόνο στην αισθητική σφαίρα, στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος είναι πραγματικά ελεύθερος: στην αδιάφορη σχέση με ό,τι έχει τον δικό του σκοπό, το υποκείμενο μπορεί να εκφράσει τη δική του μοναδικότητα σε σημείο σχεδόν να συγχέεται με το αντικείμενο του θαυμασμού του. Δεν βρισκόμαστε ακόμη σε μια γαστρονομική διάσταση καθαρής κατανάλωσης: μένει πάντα μια απόσταση, ένας στοχαστικός δισταγμός μέσα από τον οποίο η αισθητική εμπειρία πρέπει να ανέλθει σε μια πληρέστερη γνώση. Κι όμως τίθενται τα θεμέλια για ένα μη διχοτομικό όραμα στο οποίο, αν η τέχνη είναι σε σχέση με την αλήθεια, δεν χρειάζεται απαραίτητα να υψώνεται πάνω από την καθημερινότητα, υπονοώντας μια λαχτάρα, μια λαχτάρα για υπέρβαση: ψυχαγωγία, ως τέχνη του εδώ και τώρα, συμβάλλει στην κοινωνική τάξη, παγιώνοντας τους ηθικούς κανόνες σε πραγματικές κλίσεις. Η αφηγηματική του εξέλιξη έχει στην πραγματικότητα μεγαλύτερη απήχηση στο κοινό, γεγονός που το κάνει, όπως ο μύθος άλλοτε, πιο αποτελεσματικό από την ηθική επιταγή και πιο ευχάριστο από την επίπονη πορεία της λογικής προς την αλήθεια.

Το πρόσωπο που αναδεικνύεται απροσδόκητα μειωμένο από την εξέταση του Χαν είναι ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, στον οποίο ο συγγραφέας αφιέρωσε τη διδακτορική του διατριβή. Η απέχθεια του φιλοσόφου του Φράιμπουργκ για τη φλυαρία και η δικτατορία του ναι, που υπονομεύουν την πιθανότητα αυθεντικής ύπαρξης του Dasein, κρίνεται επανειλημμένα ως κληρονομιά μιας θρησκευτικής πίστης. Οτιδήποτε παρεμβαίνει σε μια πρωταρχική σχέση με το είναι, σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, υποβιβάζει τον άνθρωπο στο αβάσιμο της καθημερινής ζωής: αλλά αν τα μέσα προδιαγράφουν μια συναισθηματική κατάσταση, μια ερμηνευτική κατάσταση από την οποία το ον δεν μπορεί να ξεφύγει, με τις ρίμες και τις ετυμολογίες του που στοχεύουν στην -πραγματοποιώντας τον κόσμο, κατασκευάζει μια εξίσου εικονική και δυσκίνητη πραγματικότητα. Ο homo solitudinis που, βυθισμένος στην εργασία και τον διαλογισμό, προετοιμάζεται να ακούσει το είναι, το πάθος της σκέψης, να γίνει ηχώ του αμνημονεύτου (Βλ., Ibid. ), δεν είναι στην πραγματικότητα παρά το αντίστοιχο του σύγχρονου ανθρώπου που έχει αποξενωθεί σε επικοινωνία, σύμφωνα με τον Han.

Μουνκ, «Άγχος»

Ωστόσο, ο Χάιντεγκερ δεν είναι μόνο ο φιλόσοφος της αγωνίας μπροστά στο θάνατο, που προειδοποιεί ενάντια στον «πειρασμό της κατάθλιψης» . Ανάμεσα στα πολυάριθμα κείμενα στα οποία ελπίζει ρητά σε μια υπέρβαση του θέματος, μπορούμε να θυμηθούμε ένα συνέδριο του 1938 με τίτλο Η εποχή της εικόνας του κόσμου όπου ο Χάιντεγκερ επεξηγεί πώς, στη σύγχρονη εποχή, θέτει τον εαυτό του στη βάση κάθε αναπαράστασης τού όντος (αντικαθιστώντας τον μεσαιωνικό Θεό ως fundamentus inconcussum veritatis ), ο άνθρωπος εισήγαγε τη δυτική μεταφυσική στη φάση της οριστικής εκπλήρωσής της. Μόνο αυτό του οποίου τη φύση και την ιστορία το υποκείμενο μπορεί να υπολογίσει με βεβαιότητα λογίζεται ως ύπαρξη. Η σύγχρονη επιστήμη είναι ακριβής γιατί είναι εγγενώς μαθηματική: λαμβάνει υπόψη, στην οντότητα που ανάγεται στο αντικείμενό της, μόνο αυτό που γνωρίζει εκ των προτέρων - εξ ου και το πείραμα. Το να κάνεις μια εικόνα του κόσμου σημαίνει να τοποθετείς τον εαυτό σου μπροστά στα πράγματα με την απλή τους παρουσία, να τα επαναφέρεις στο υποκείμενο ως προς το μέτρο τους. Αλλά κάνοντάς το αυτό, «φέρνει τον εαυτό του στη σκηνή»: με ​​την αναπαράσταση, το υποκείμενο βρίσκει την εγγύηση της δικής του αναπαράστασης, con-scientia . «Με την ερμηνεία του ανθρώπου ως υποκειμένου, ο Καρτέσιος δημιουργεί τη μεταφυσική προϋπόθεση για τη μετέπειτα ανθρωπολογία κάθε είδους και κατεύθυνσης», η οποία, ως δόγμα που «εξηγεί και αξιολογεί την οντότητα στο σύνολό της ξεκινώντας από τον άνθρωπο και ενόψει του ανθρώπου» . εντελώς αδιανόητο στα αρχαία χρόνια -, «παίρνει τη μεταφυσική προς την κατεύθυνση που οδηγεί στον αφανισμό και την αναστολή κάθε φιλοσοφίας» (σημ.). Αυτό που μπορεί να εμφανίζεται ως παράπλευρη σημείωση στο κείμενο του Χάιντεγκερ, επαναδιαβασμένο με τη δέουσα απόσταση, αντηχεί σήμερα ως διαφωτιστική διαίσθηση:

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Σύγχρονος Κόσμος, απελευθερώνοντας το άτομο, θριάμβευσε τον υποκειμενισμό και τον ατομικισμό. Αλλά είναι εξίσου βέβαιο ότι καμία προηγούμενη εποχή δεν ανέπτυξε τόσο ισχυρό αντικειμενισμό και ότι σε καμία προηγούμενη εποχή το μη άτομο δεν βρήκε τόση πίστη στη μορφή του συλλογικού». ( Σπασμένα μονοπάτια ).

Ο βράχος προς τον οποίο όλα τα βιβλία του Χαν φαίνονται αναπόφευκτα να κατευθύνονται - η σχέση μεταξύ της ελευθερίας του υποκειμένου και της υπέρβασης - φαίνεται επομένως να έχει εντοπιστεί από τον Χάιντεγκερ πολύ νωρίτερα, όταν η ψηφιακή επανάσταση εμφανίστηκε ίσως μόνο στη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας.

Τώρα, αν στα προηγούμενα κείμενά του ο Χαν έχει δείξει ξεκάθαρα πώς ο Όργουελ, ο Φουκώ, ο Στίγκλερ κ.λπ., αξιολογώντας τη νεοφιλελεύθερη εξουσία σύμφωνα με τις κατηγορίες της πειθαρχικής εξουσίας, έχουν χάσει την ουσία της (όμως ο ίδιος αποδίδει έναν σκόπιμο, τελικό χαρακτήρα, οριστικά υποκειμενικό σε αυτή τη δύναμη), στο Healthy Entertainment , όπως περιμέναμε, η κρίση του είναι πιο αμφίθυμη. Εάν η ψυχαγωγία σήμερα φαίνεται να γίνεται απόλυτη, να γίνεται χρόνια, εξαλείφοντας τη διαφορά μεταξύ εργασίας και ελεύθερου χρόνου και παρασιτίζοντας υπάρχουσες μορφές γνώσης σε σημείο να τις λυγίζει στα δικά της κριτήρια βελτιστοποίησης, στην πραγματικότητα υπήρχε πάντα ένας κοινός παρονομαστής μεταξύ πάθους και ψυχαγωγίας, η Απόλαυση. Ο ίδιος ο Κάφκα, που γράφει τη νύχτα για να μην τρελαθεί, για να ξεφύγει από το δράμα μιας αβίωτης ύπαρξης, το κάνει για μια μεγαλύτερη ευχαρίστηση, μια πιο γλυκιά ανταμοιβή από τη ζωή που απαρνείται: ο συγγραφέας δεν είναι απλώς ένας μάρτυρας που υποφέρει αντί για την ανθρωπότητα. κάνοντας την αμαρτία απολαυστική, αλλά είναι και αυτός που ανταλλάσσει την ευτυχία «για μια ανώτερη απόλαυση που ονομάζεται γραφή. Η αναζήτησή του για ευχαρίστηση κεφαλαιοποιεί επίσης το σώμα» ( Ibid .). Λαμβάνοντας ως παράδειγμα το πιο γρήγορο από το διάσημο μυθιστόρημα, ο Han απεικονίζει πώς η τέχνη της απάρνησης, της αποχής -του πάθους- δεν είναι παρά ένας τρόπος να μετατραπεί «η άρνηση αυτού που είναι σε μια μορφή απόλαυσης» ( Ibid .). Δεν είναι τυχαίο, καταλήγει, αν ο πάνθηρας που αντικαθιστά τον ασκητή  στο τέλος της ιστορίας, ένα ηδονικό ζώο και μιά φιγούρα αισθησιακής απόλαυσης, καταλαμβάνει το ίδιο κλουβί.

Τι είναι λοιπόν αυτή η αόρατη φυλακή ανάμεσα στα κάγκελα της οποίας συνεχίζουμε να περιπλανιόμαστε; Είμαστε βέβαιοι ότι αρκεί να γεφυρωθεί το χάσμα που δημιουργείται μεταξύ μιας ολοένα και πιο διαδεδομένης αδυναμίας επεξεργασίας, αφήγησης και της παγιωμένης πλέον τάσης να κάνουμε υπολογισμούς, για να ξαναβρούμε το σωστό μονοπάτι; Είναι το θέμα που τώρα αποκαλύπτεται ότι είναι ανεπαρκές: αναμένουμε να χρησιμοποιήσουμε σύγχρονες κατηγορίες για να επιλύσουμε ερωτήματα που δεν είναι πλέον στα μέτρα του. Το πρόβλημα δεν είναι ακόμα αυτό του Νίτσε; Τι είναι το κλουβί, αν όχι ένας νεκρός θεός, που δεν αναστήθηκε ποτέ και του οποίου ο άνθρωπος δεν άξιζε τον θρόνο του; Ποιος σκέφτεται αυτή τη σκέψη; Κι αν δεν το σκεφτόταν κανείς, κι αν δεν είχε θέμα;

Το ψηφιακό μέσο απλώς ολοκληρώνει μια διαδικασία που βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και αιώνες. Όπως εξήγησε ο Heidegger, ξεκινώντας από τον Descartes, όλα ερμηνεύονται ως έκφραση της βιωμένης ζωής του ανθρώπου: έτσι η τέχνη επανέρχεται στον ορίζοντα της αισθητικής. και έτσι η θρησκεία – είναι ο σύγχρονος Χριστιανισμός, που έχει γίνει όραμα του κόσμου, που οδηγεί στη σημερινή αποθεότητα ( Entgötterung ). Κάτι σαν ουμανισμός δεν θα μπορούσε καν να συμβεί στους Έλληνες (που στην πραγματικότητα δεν είχαν εικόνα για τον κόσμο): ο μόνος τρόπος που απομένει στον άνθρωπο να παραμερίσει αυτή την κληρονομιά είναι να προχωρήσει πέρα ​​από τη μεταφυσική, δηλαδή να κατανοήσει πώς το θέμα δεν είναι το μόνη δυνατότητα της ιστορικής του υπόστασης. Στις μέρες μας, ωστόσο, δεν μπορεί παρά να συμμορφωθεί με την τεχνικά οργανωμένη κυριαρχία του πλανήτη: «δεν μπορεί να απελευθερωθεί από αυτό το πεπρωμένο [Geschick] της σύγχρονης ουσίας του, ούτε μπορεί να το αναστείλει με μια κυρίαρχη απόφαση» ( Broken Paths, σημ . . Για το λόγο αυτό, στην εποχή που η νεωτερικότητα φτάνει στο ακραίο όριο του μεγαλείου της, η σκέψη θα πρέπει να φανεί «για άλλη μια φορά ικανή για έναν Θεό» ( Ibid .) και να συλλάβει την ουσία του ανθρώπου σύμφωνα με μια πιο πρωτότυπη αρχή.

Αν η τέχνη γενικά έχει εδώ και καιρό αυταπατηθεί να πιστεύει ότι έχει αφήσει πίσω της το πρόβλημα του υποκειμένου, σπάζοντας τα όρια μεταξύ έργου και συγγραφέα, η υπολογιστική σκέψη που έκανε εφικτή τη σημερινή πανταχού παρουσία της ψηφιακής τεχνολογίας, πρακτικά το έχει διαφύγει. Ωστόσο, υπάρχει ένας τομέας στον οποίο το ζήτημα του εγώ παραμένει ακόμη αναποφάσιστο και άλυτο: αυτό των γραμμάτων. Στην παρουσίαση του τελευταίου τεύχους του περιοδικού Sotto il Vulcano , με τίτλο Selfism (Feltrinelli, 2022), μπορούμε να διαβάσουμε: «Το θέμα, που ο εικοστός αιώνας φαινόταν να έχει παραδώσει στη διάλυση και ο μεταμοντερνισμός σε μια έκρηξη αντιλήψεων, πρακτικών και σκέψεων, ξεκινώντας από το 2000 η σκηνή ξαναρχίζει. Μισό αιώνα μετά τον «θάνατο του υποκειμένου» που διατάχθηκε από τον Michel Foucault το 1966 στο Words and Things, βρισκόμαστε βυθισμένοι σε μια εποχή στην οποία το «εγώ» είναι πιο ζωντανό από ποτέ» . Η καινοτομία της αυτόματης φαντασίας θα συνίστατο στη σκηνοθεσία κοινών υπάρξεων, με τις οποίες μπορεί να ταυτιστεί ο μεγαλύτερος αριθμός αναγνωστών. Ο συγγραφέας μπαίνει σε ανταγωνισμό με το δικό του έργο, το οποίο στην πραγματικότητα χρησιμεύει μόνο για την εδραίωση της φήμης του, αρκεί να μην παραλείπει να εκπληρώσει το σύμφωνο της αποκλειστικά αφήγησης γεγονότων της πραγματικής ζωής. Αλλά μπορεί επίσης να είναι ότι η χρήση του πρώτου προσώπου είναι απλώς μια αντίδραση, μια προσπάθεια «διερεύνησης, [...] ανακατασκευάζοντάς το στην αφήγηση, το μυστήριο του κάτι που λείπει» ( Ibid .).

Η ίδια η Annie Ernaux , στην οποία δεν είναι τυχαίο ότι απονεμήθηκε το τελευταίο Νόμπελ Λογοτεχνίας, ισχυρίζεται ότι γράφει για να φτιάξει αυτό που υπάρχει, για να δώσει συνέπεια σε αυτό που θα χαθεί: μια μάχη ενάντια στο χρόνο ως δύναμη αποσύνθεσης, τη λήθη. Όμως, παρόλο που ορίζει την απόσταση και την αναμονή που χρειάζονται για να ξανακατακτηθεί το παρελθόν ως «μια κοσμική τελετουργία σωτηρίας που μπορεί να αντέξει η γραφή» , σε μια συνέντευξη του 2017 στο La Lettura , σχετικά με το Il Posto , δηλώνει:

«Θα πω κάτι τρομερό, εγώ που δεν πιστεύω πλέον σε καμία μορφή θρησκείας: είναι ένα έργο που οφείλει πολλά στη μορφή του Χριστού, κατανοητό ως θυσία, ως μονοπάτι γνώσης, ως σύμβολο των ανθρώπων. ακριβώς όπως ο πατέρας μου, ο οποίος αφαιρείται από τα γονικά δικαιώματα για να τον δει η κόρη του γι' αυτό που είναι. Γίνεται ένα είδος εξανθρωπισμού όπου θα μπορούσε να υπάρξει εξιδανίκευση. Πέρασα εννέα μήνες για να το ξαναγράψω και σεβόμενη μια και μόνο επιταγή: γράψε μόνο ό,τι ξέρεις».

Ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση, όσο περισσότερο εμβαθύνει κανείς στο εγώ αναζητώντας το σημείο της μέγιστης αγνότητάς του, τόσο περισσότερο πηγαίνει προς τον Θεό. Τι άλλο είναι το απόσπασμα που απευθύνεται στον αναγνώστη στο Γεγονός – ένα είδος μανιφέστου της λογοτεχνίας του Ερνό : « Έχοντας βιώσει κάτι, οτιδήποτε, δίνει το αναφαίρετο δικαίωμα να το γράψετε. Δεν υπάρχουν κατώτερες αλήθειες» ( Το συμβάν ) - αν όχι μια εναλλακτική και καθρεπτική εκδοχή της θεμελιώδους θέσης του Dataism - «ό,τι μπορεί να μετρηθεί πρέπει να μετριέται» (Βλ . Ψυχοπολιτική ); Τι κάνουμε αν δεν αναζητήσουμε την αρχή της δικής μας γνώσης, ξύνοντας στον πάτο του ίδιου κλουβιού, κάτι που υποδηλώνει και το περίφημο συμπέρασμα του Tractatus του Wittgenstein : «Για όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε, πρέπει να παραμείνουμε σιωπηλοί»;

Για να μας απελευθερώσει από την υποταγή στο υπερβατικό και να συνηθίσει ξανά στην εμμονή της ζωής, ο Χαν ελπίζει, με κάπως ασαφή τρόπο, σε μια αισθητική του γεγονότος ως εξάρθρωση του εξωτερικού, μιας εντελώς μη παραγωγικής δύναμης: μια εμπειρία ασυνέχειας που σκίζει «το υποκείμενο στον εαυτό του, διασφαλίζοντας ότι δεν είναι πια τέτοιο ή ότι είναι εντελώς διαφορετικό από τον εαυτό του, που φτάνει στην ακύρωσή του, στη διάσπασή του» ( Ibid .). Το βασικό του όραμα, ωστόσο, διατηρεί ένα ορισμένο ποσοστό μανιχαϊσμού –η υπέρβαση είναι πάντα αρνητική– και η θέση του για το ρόλο του υποκειμένου δεν είναι επαρκώς επεξεργασμένη. Τι σημαίνει, ακριβώς, ότι εφόσον η ψυχαγωγία έχει πλέον εξυψωθεί στο παράδειγμα των πάντων, «[...t]η διάκριση μεταξύ αληθινής και φανταστικής πραγματικότητας [...] δεν είναι πλέον σχετική» ( Healthy Entertainment ); Ποιος πρέπει να αναλάβει αυτή τη συνειδητοποίηση;

Στο Demeure. Ο Maurice Blanchot (1998), ο Derrida αναλύει τη σχέση ανάμεσα στη μυθοπλασία και τη μαρτυρία, αναφερόμενος ελεύθερα στο Dichtung und Wahrheit του Goethe , για να δείξει πώς η λογοτεχνία γεννιέται μέσα στην αναποφασιστικότητα που είναι εγγενής σε αυτόν τον συνδυασμό. Εάν η εγκυρότητα μιας δίκης βασίζεται στην αλήθεια των μαρτυριών που ακούστηκαν, τεκμαίρεται ότι ο μάρτυρας αντιμετώπισε μόνος το γεγονός για το οποίο αναφέρει: η μαρτυρία επομένως έχει πάντα να κάνει με την πιθανότητα να πει ψέματα. Διαφορετικά θα ήταν αποδεικτικά στοιχεία και ο μάρτυρας θα γινόταν άχρηστος. Προφανώς ασύμβατη με τη μυθοπλασία, η μαρτυρία από τη φύση της συνεπάγεται προσομοίωση, προσομοίωση: για να είναι τέτοια, πρέπει «να αφήσει τον εαυτό της να μολυνθεί από αυτό που καταρχήν αποκλείει από το εσωτερικό της φόρουμ, τη δυνατότητα, τουλάχιστον, της λογοτεχνίας» (μετάφρασή μου). Είμαστε μάρτυρες μόνο όταν κανείς δεν μπορεί να καταθέσει στη θέση μας: η μυστικότητα είναι επομένως «η ίδια η προϋπόθεση της κατάθεσης». Και ποιος ξέρει αυτό το μυστικό καλύτερα από τον Καφκα;

«Κανείς, μάλιστα, δεν μπόρεσε να μείνει αδιάκοπα με τον νηστευτή για όλη τη σειρά των ημερών και των νυχτών που κράτησε η νηστεία, επομένως κανείς δεν μπορούσε να γνωρίζει από τη δική του επιστήμη αν ο νηστευτής είχε νηστέψει χωρίς διακοπή, άψογα. μόνο ο γρηγορότερος μπορούσε να το ξέρει, μόνο αυτός, επομένως, είναι ταυτόχρονα ο απόλυτα ικανοποιημένος θεατής της νηστείας του. Ποτέ όμως δεν έμεινε ικανοποιημένος, για έναν άλλο λόγο». ( A Faster του Φραντς Κάφκα )

«[…] Δοκιμάστε να εξηγήσετε την τέχνη της νηστείας σε κάποιον!» ( Ibid .)

Το υποκείμενο μπορεί να εγγυηθεί τη μοναδικότητα και την αυθεντικότητα του δικού του λόγου, του δικού του μυστικού, μόνο όταν πάψει να είναι εγώ, αφού αν τη στιγμή που κάθε πρόταση γίνεται επαναλαμβανόμενη, «επηρεάζεται από την τεχνολογία», « εικονικότητα ( Πρβλ., Demeure ), την ίδια στιγμή υπονοείται η δυνατότητα της λογοτεχνίας ως μυθοπλασίας, ιστορίας, ψευδαίσθησης . Όποιος λέει «εγώ» λέει ψέματα ή δεν είναι συγγραφέας.

Riccardo Rinaldi

«LIBERTÀ E TRASCENDENZA: IL SOGGETTO COME EPISODIO» - Inchiostronero