Συνέχεια από: Δευτέρα 24 Ιανουαρίου 2022
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ: ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
π. Χρίστος Μαλάης
Η αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος» με βάση τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος»
στο θεολογικό έργο του αγ. Γρηγορίου Παλαμά
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α
2.1 Βαρλαάμ και Αναλογία
Η θεολογική σύγκρουση ανάμεσα στον άγ. Γρηγόριο Παλαμά και στον Καλαβρό Βαρλαάμ, αφορούσε πρωτίστως στο ζήτημα των ορίων ανάμεσα στη θεολογική και στη φιλοσοφική γνώση1. Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς θεωρεί ότι ο Βαρλαάμ συντάσσει εκείνο που βρίσκεται πέρα από κάθε γνώση μαζί με την κτιστή γνώση, συγκρίνοντας έτσι το άκτιστο με το κτιστό, ως να ήταν κι αυτό κάποιο είδος της καθόλου γνώσεως2. Μία από τις μεγάλες θεολογικές πλάνες στις οποίες τον οδηγεί η άγνοια της ριζικής διάκρισης ανάμεσα στη γνώση των κτιστών και στη γνώση των ακτίστων, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, είναι και η πεποίθηση ότι ο κτιστός νους μπορεί εκ φύσεως να δει το Θεό, είτε κατ’ αναλογία, είτε κατ’ αιτία, είτε κατά απόφαση3.
2.1.1 Η «βαρλααμική» θεωρία περί αναλογίας:
Ο Βαρλαάμ, αφού βρήκε ως πρόφαση τους ησυχαστές για να επιτεθεί ενάντια σ’ όλους τους πατέρες και στους προφήτες, αυτοδιορίζεται έπειτα εξηγητής των μυστικών λόγων του ευαγγελίου, σημειώνει ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, και αξιώνει να διδάσκει με ποιο τρόπο οι καθαροί στην καρδιά βλέπουν το Θεό και πώς μαζί με τον Πατέρα έρχεται ο Υιός και κατασκευάζει κατοικία σ’ αυτούς4. Σύμφωνα με το Βαρλαάμ, «οἱ κεκαθαρμένοι τὴν καρδίαν ὁρῶσι τὸν Θεὸν οὐκ ἄλλως, ἀλλ’ ἢ κατὰ ἀναλογίαν ἢ κατ’ αἰτίαν ἢ κατὰ ἀπόφασιν»5. Ο Βαρλαάμ, διακρίνει ανάμεσα σε τρεις τρόπους θέασης του Θεού: (α) κατά αναλογία, (β) κατά την αιτία, (γ) κατά απόφαση6. Το κοινό στοιχείο ανάμεσα στους τρεις αυτούς τρόπους, όπως διαπιστώνεται από τα λεγόμενα του Βαρλαάμ, είναι ότι καθιστούν «θεοπτικώτερον» εκείνον που γνωρίζει τα περισσότερα ή τα ανώτερα από τα μέρη του κόσμου, πολύ περισσότερο μάλιστα εκείνον που θεωρεί την ίδια τη γνώση ως ανώτερη από τα πράγματα που γνωρίζει7. «Θεοπτικώτατος» όλων είναι εκείνος που γνωρίζει τόσο τις εμφανείς όσο και τις αφανείς δυνάμεις του κόσμου, τις σχέσεις (συμπάθειες) ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία του κόσμου, τις εναντιοπάθειες μεταξύ τους, τις διαφορές, τις ιδιότητες, τις κοινωνίες, τις ενέργειες, τις συνάφειες, τις εφαρμογές, τις αρμονίες και γενικά τις ρητές και άρρητες σχέσεις όλων αυτών8.
«Ταῦτα πάντα θεωρεῖν, ἐκεῖνος καὶ ὡς τούτων πάντων αἴτιον τὸν Θεὸν γινώσκειν δύναται καὶ ἐκ τούτων πάντων ἀναλογιζόμενος αὐτὸν γινώσκει καὶ τούτων πάντων ὑπερτιθεὶς δι’ ἀποφάσεως αὖθις ὑπὲρ πάντ’ ἐπίσταται αὐτόν»9. Ο Βαρλαάμ θεωρεί ότι όποιος κατάφερε να τα γνωρίσει καλά όλα αυτά, αυτός μπορεί να γνωρίσει και το Θεό ως αιτία τους με δύο τρόπους:
α) κατανοώντας το Θεό επί τη βάσει της αναλογίας προς αυτά,
β) τοποθετώντας το Θεό πάνω από όλα αυτά αποφατικά.
Η οδός της θεογνωσίας, σύμφωνα με το Βαρλαάμ, στηρίζεται στην αρχή της αιτιότητας, με βάση την οποία αφού πρώτα κανείς κατανοήσει το Θεό κατ’ αναλογία προς τα όντα, κατόπιν προβαίνει στην αφαίρεσή τους κατ’ απόφαση, φτάνοντας έτσι στο αποκορύφωμα της θείας γνώσεως. Η αναλογία αποτελεί συνεπώς, ένα φυσικό τρόπο κατανόησης, με βάση τον οποίο η σχέση των όντων προς την αιτία τους μπορεί να οδηγήσει καταφατικά στη γνώση του Θεού. Ο λόγος για τον οποίο ο Βαρλαάμ οδηγείται στην πλανεμένη αυτή θεωρία, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, είναι το γεγονός ότι «τῶν μυστικοτάτων τοῦ εὐαγγελίου ρημάτων ἐξηγητὴν ἑαυτὸν προκαθίζει και διδάσκειν ἀξιοῖ», χωρίς να στηρίζεται στους λόγους των πατέρων ή στη χάρη και στο φωτισμό του Αγίου Πνεύματος10.
«Ἐπεί γάρ ἐκ τῶν ὄντων μόνων ὁ Θεός γινώσκεται, οὐκ ἐξ ὧν δήπου ἀγνοεῖ τις, ἀλλ᾿ ἐξ ὧν μόνων γινώσκει γνώσεται Θεόν»11. Ο Βαρλαάμ υποστηρίζει ότι ο Θεός γνωρίζεται μόνο μέσα από τα όντα. Από αυτά πάλι, δε γνωρίζεται από όσα αγνοεί κανείς, αλλά διαμέσου των γνωστών προχωρά στη γνώση του Θεού. «Ὥστε ὅσῳ πλείω τις γινώσκει καὶ σεμνότερα καὶ ἀκριβέστερον, τοσούτῳ διαφέρει τῶν ἄλλων πρὸς τὸ γινώσκειν τὸν Θεόν»12. Δηλαδή, όσο περισσότερο, και με όσο μεγαλύτερη ακρίβεια γνωρίζει κανείς όλα τα πράγματα σχετικά με τα κτιστά όντα, τόσο περισσότερο διαφέρει από τους άλλους ως προς τη γνώση του Θεού. Παρατηρούμε άρα, ότι ακόμη και ο αποφατικός τρόπος θεογνωσίας, ο οποίος φαίνεται ότι περιφρονεί τη γνώση των όντων σε σχέση με τη γνώση του Θεού, δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί χωρίς τη γνώση όλων των όντων13. Ο Βαρλαάμ ισχυρίζεται ότι για να επιτευχθεί η οποιαδήποτε γνώση του Θεού, απαιτείται η άριστη γνώση όλων των όντων, ακόμη κι όταν πρόκειται για την αποφατική οδό, η οποία περιφρονεί την καταφατική γνώση των όντων ως κατώτερη της γνώσης του Θεού14. Η αποφατική οδός προϋποθέτει την κατά την αιτία και κατ’ αναλογία πρόσβαση στη γνώση του Θεού. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό, λέει ο Βαρλαάμ, είναι ότι «ὧν γάρ τὰς ὑπάρξεις γινώσκομεν, τούτων μόνων χωρεῖ καὶ τὰς ἀναιρέσεις γινώσκειν»15. Σκέφτεται δηλαδή, ότι για να μπορέσει κανείς να αρνηθεί αποφατικά την ύπαρξη κάποιου πράγματος, πρέπει οπωσδήποτε πρώτα να γνωρίσει κάτι για αυτό. Συνεπώς, η κατά την αιτία και κατ’ αναλογία μέθοδος πρόσβασης στη γνώση του Θεού, αποτελεί το πρώτο στάδιο της αποφατικής οδού, γι’ αυτό και αποτελεί βασικό συστατικό της στοιχείο.[ Η ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΙΤΙΑ ΠΛΑΝΗ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΚΑΙ Ο ΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΝ ΔΙΑ ΤΟΥ ΠΡΩΤΕΙΟΥ ΤΗΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ]
Η «βαρλααμική» θεωρία περί αναλογίας μπορεί να οριστεί συνεπώς:
α) ως βασικός τρόπος θέασης του Θεού,
β) ως μέθοδος διανοητική, σύμφωνα με την οποία η μελέτη της σχέσης των όντων
προς την αιτία τους μπορεί να αποφέρει κάποια γνώση για τον ίδιο Θεό,
γ) ως φυσική γνώση του Θεού διαμέσου της άριστης γνώσης όλων των όντων,
δ) ως συστατικό στοιχείο της αποφατικής οδού πρόσβασης στη γνώση του Θεού.
2.1.2 Η αναίρεση της «βαρλαμικής αναλογίας» από τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά:
Επιχειρήματα κατά της «βαρλααμικής αναλογίας»:
α) Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, θεωρεί ότι εάν κάποιος θεολογεί αποφατικά μόνο κατ’ αναλογίαν προς αυτά τα οποία κατανοεί, τότε θα πρέπει να είναι κι αυτός θεός, αφού του Θεού μόνον είναι ιδίωμα το «εἰδέναι τὰ πάντα»16.
β) Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, υποστηρίζει ότι σύμφωνα με τη θεωρία του Βαρλαάμ, από αυτό που αγνοεί κανείς είναι αδύνατο να του αφαιρέσει το θείο. Συνεπώς, αν κάποιος αγνοεί κάτι, αυτό το αποδέχεται για Θεό17.
γ) Αν κανείς δέχεται το Θεό ως αίτιο μόνο εκείνων τα οποία γνωρίζει, τότε δε θα θεωρεί το Θεό αίτιο εκείνων των οποίων του διαφεύγει η γνώση18. Λαμβάνοντας υπόψη ότι σύμφωνα με το Βαρλαάμ η μέγιστη γνώση που μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος προέρχεται από τα κτιστά όντα, συνεπάγεται όπως λέει ο άγ. ΓρηγόριοςΠαλαμάς, ότι «συμμετρήσει τῳ κόσμῳ τὴν θείαν δύναμιν»19. Εκείνος δηλαδή ο οποίος θέλει να γνωρίσει το Θεό ως αίτιο μόνο εκείνων τα οποία γνωρίζει, θα προσπαθήσει να περιορίσει τη θεία δύναμη στα πλαίσια του κτιστού κόσμου, καθιστώντας έτσι τα άκτιστα σύμμορφα και ανάλογα με τα κτιστά.
(Συνεχίζεται)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΧΩΡΙΣ ΣΟΒΑΡΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΛΟΙΠΟΝ Η ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΑ. ΕΙΝΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ Η ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΛΑΝΗΣ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ Η ΑΚΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΟΛΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΗΚΕ ΚΑΙ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΕ Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡ. ΠΑΛΑΜΑΣ ΝΙΚΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΦΟΒΕΡΗ ΠΛΑΝΗ ΚΑΙ ΣΩΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΠΕΡΑΣΜΕΝΟΥ ΑΙΩΝΟΣ. ΟΤΑΝ Η ΑΚΡΙΤΗ ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΣΗΜΑΝΕ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΠΑΠΙΣΜΟΥ. ΤΗΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΑΚΥΡΩΣΗΣ ΖΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΑΠΟΔΕΧΟΜΕΝΟΙ ΤΑ ΚΩΜΙΚΟΤΡΑΓΙΚΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΔΙΑΝΟΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΓΕΛΗΣ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥΣ.
ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟΝ ΣΤΟ ΑΚΤΙΣΤΟ ΦΩΣ ΝΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΧΡΟΝΟΣ; ΣΤΗΝ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΝΟΥ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΕΙΔΕ Ο ΜΕΣΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΕ ΜΕ ΤΟ ΑΚΤΙΣΤΟ ΤΟΥ ΗΣΥΧΑΣΜΟΥ. ΤΟ ΙΔΙΟ ΣΥΝΕΒΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΒΑΡΛΑΑΜ.
ΚΑΘΟΤΙ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΝΕΑ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΔΕΝ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου