Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ. Το Μοντέρνο Πνεύμα της Ασίας (14)

Συνέχεια από:Κυριακή, 30 Μαρτίου 2014
Η απομυθοποίηση της ενώσεως των θρησκειών καί τής θρησκειολογίας 
Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία   
 Κεφάλαιο 3στ
Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής 
Ο σύγχρονος οριενταλισμός
Η αποικιακή γνώση και η νέα συγκριτική επιστήμη της θρησκείας

Friedrich Max Müller και James Legge

Οι δυο σημαντικότερες μορφές της προσπάθειας μετάφρασης της ινδικής και της κινέζικης παράδοσης στην νέα κατηγορία της παγκόσμιας θρησκείας ήταν οι Friedrich Max Müller (1823-1900) και James Legge (1815-1897). Και οι δυο έγιναν αντικείμενο εκτενούς βιογραφικής και ερμηνευτικής βιβλιογραφίας. Θα περιοριστώ εδώ στην διερεύνηση του ρόλου τους στην ανακάλυψη της ανατολικής πνευματικότητας. Οι Müller και Legge ήταν συνάδελφοι στην Οξφόρδη. Ο Legge εξέδωσε τα «Sacred Books of China» για το συλλογικό έργο του Müller «Sacred Books of the East», το οποίο βγήκε σε 50τόμους, μεταξύ 1879 και 1902. Ο Müller ήταν ειδικός στα σανσκριτικά, και είχε αποκτήσει φήμη από την έκδοση της Rg-Veda για λογαριασμό της East India Company. Για το ακαδημαϊκό κατεστημένο της Βρετανίας, η Ινδία είχε πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον από την Κίνα, κυρίως διότι η Ινδία ήταν βρετανική αποικία, και διότι είχε δειχθεί πως η πολιτισμική και γλωσσική κληρονομιά της Ινδίας συνδεόταν βαθιά με την ευρωπαϊκή. Η Κίνα δεν είχε αποικιστεί, δεν ανήκε στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, και ήταν ξένη για τους λόγιους. Παρά ταύτα, ο Müller είχε αποδεχθεί τον Κονφουκιανισμό και τον Ταοϊσμό στην κατηγορία των παγκόσμιων θρησκειών. Κάλεσε επομένως τον συνάδελφο και φίλο του Legge, να διαθέσει τις μεταφράσεις των κλασσικών κειμένων αυτών των θρησκειών για την διάσημη σειρά του.

Ο Legge είχε μάθει κινέζικα ως ιεραπόστολος στην Κίνα, για λογαριασμό της London Missionary Society, και είχε ήδη αρχίσει το μνημειώδες έργο της μετάφρασης των κινέζικων κλασσικών κειμένων όταν ήταν ακόμη στο Hong Kong. Όταν επέστρεψε στην Αγγλία, έγινε ο πρώτος καθηγητής της κινέζικης γλώσσας στην Οξφόρδη (1876-1897). Στην Οξφόρδη είχε επηρεαστεί από την επιστήμη της γλώσσας και την επιστήμη της θρησκείας του Müller, και από ιεραπόστολος της θρησκείας έγινε ιεραπόστολος της επιστήμης. Το κύριο χαρακτηριστικό της επιστημονικής προσέγγισης που υιοθέτησαν οι Müller και Legge, σε αντιδιαστολή προς την θρησκευτική προσέγγιση, ήταν η προθυμία τους να δουν κάποια θεμελιώδη αλήθεια σε κάθε υπάρχουσα θρησκεία. Αυτό αποτρέπει τον μελετητή κάποιας συγκεκριμένης θρησκείας από το να επιτεθεί σε κάποια άλλη θρησκεία, και επιτρέπει μια φιλελεύθερη, ανεκτική στάση, η οποία εξυπηρετούσε ξεκάθαρα την ακαδημαϊκή προσέγγιση των μη Χριστιανικών παραδόσεων. Αυτή η στάση καθιστά δυνατή την διεκπεραίωση του μεγάλου προγράμματος των μεταφράσεων που βρίσκονται στο Sacred Books of the East. Δεν ήταν μια κοσμική προσέγγιση, καθώς και οι δυο ειδικοί ήταν προτεστάντες. Ήταν όμως ένα βήμα προς την θρησκευτική ουδετερότητα ή πνευματικότητα.

Ο Max Müller έγινε διάσημος νωρίς στην ακαδημαϊκή του καριέρα, εκδίδοντας το Rg-Veda, ένα θεμελιώδες σανσκριτικό κείμενο, στηριζόμενος οικονομικά από την East India Company, εγχείρημα το οποίο είχε ολοκληρωθεί το 1874. Ήταν ένα από τα μεγάλα δώρα που έφερε στην Ινδία ο Prince of Wales, κατά την περιοδεία του την περίοδο 1875-76. Ο Müller είχε απορριφθεί από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου διεκδικούσε την θέση ως Boden Professor of Sanskrit, λόγω των φιλελεύθερων θέσεων του περί θρησκείας. Αυτό τον είχε απογοητεύσει βαθιά. Φαίνεται όμως, πως ο Müller είχε βρει την απάντηση στην ορθοδοξία των ευαγγελικών, κάνοντας συμφωνία με τον οίκο Calendron Press, για την έκδοση των ιερών βιβλίων της Ανατολής, Sacred Books of the East, αντιμετωπίζοντας με τον ίδιο τρόπο όλες τις μεγάλες θρησκείες: Βραχμανισμός, Βουδισμός, Ζωροαστρισμός, Κονφουκιανισμός, Ταοϊσμός, Ισλάμ. Αν και δεν του επετράπη να ασχοληθεί με τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό, και να εκδώσει την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη στην ουνιβερσαλιστική σειρά του, έκανε όμως την επισήμανση του, πως η αλήθεια του Θεού μπορεί να βρεθεί σε όλες τις μεγάλες παραδόσεις («οι Βίβλοι της ανθρωπότητας», όπως τις ονόμασε σε μια επιστολή του προς τον Ernest Renan)²².

Είναι σαφές πως η μετάφραση των μεγάλων παραδόσεων της Ινδίας και Κίνας, από τους Müller και Legge, είχε γίνει μέσα στα πλαίσια των χριστιανικών θεολογικών συζητήσεων και της γνώσης που προσέφερε η αποικιοκρατία. Η ιδιαίτερη αντιμετώπιση του Ιουδαϊσμού και του Χριστιανισμού ήταν στον ίδιο βαθμό πολιτική όσο και η ικανότητα διερεύνησης των άλλων θρησκειών. Πολιτικό χαρακτήρα είχε και μια σειρά αυτοκρατορικών δώρων. Κατά πρώτον, η έκδοση της Rg-Veda είχε δωριθεί στους ευγενείς της Ινδίας από τον Prince of Wales. Κατά δεύτερον, ο Müller είχε δωρίσει μια συλλογή των Sacred Books στην Queen Victoria. Τέλος, η κινέζικη μετάφραση της Καινής Διαθήκης είχε δοθεί από τον Wang Tao(1828-1897), συνεργάτη του Legge στο μεταφραστικό έργο και σεβαστό διανοούμενο στην Κίνα, στην Cixi, την χήρα αυτοκράτειρα στο Πεκίνο²³. Την ίδια στιγμή, η μετάφραση των Sacred Books of the East, είχε αναμορφώσει τις παραδόσεις αυτές, για να τις δώσει αναμορφωμένες πίσω στις κοινωνίες από τις οποίες προήλθαν. Ένα βουδιστικό μοναστήρι από την Ιαπωνία, είχε στείλει δυο μαθητές στον Müller για να μάθουν σανσκριτικά, και να καταστήσουν έτσι την σανσκριτική παράδοση του Βουδισμού πάλι διαθέσιμη στην Ιαπωνία. Ο βασιλιάς του Σιάμ, Chulalongkorn, είχε χρηματοδοτήσει την μετάφραση τριών τόμων βουδιστικών σανσκριτικών κειμένων²⁴.

Η επιλογή, ποιες παραδόσεις να μεταφραστούν, δεν ήταν εύκολη, και ήταν βαρέως προκατειλημμένη προς το κέντρο βάρους των ξετσιτώνονται, που θεωρούσε την νότια Ασία και το Ιράν ως την κοιτίδα του ινδό-άρειου κόσμου. Οι παραδόσεις της Άπω Ανατολής αντίθετα, δεν υπολογίστηκαν και πολύ. Η επιλογή των μεταφραστών και ιδιαιτέρως το να πεισθούν να ξοδέψουν χρόνο για τις μεταφράσεις ήταν μια άλλη σκληρή εργασία. Η μετάφραση θεωρούνταν πολύ λιγότερο επιφανής από την φιλολογική συλλογή γραπτών και την ερμηνεία των δύσκολων χωρίων. Θεωρούνταν ως υπηρεσία προς το ευρύ κοινό και όχι κάποιο ακαδημαϊκό κατόρθωμα. Ο Legge όμως ήταν πρόθυμος συνεργάτης, γιατί μοιραζόταν το επιστημονικό και ηθικό πρόγραμμα του Müller. Λόγω της επιμονής του Müller, μετέφρασε επιπλέον ταοϊστικά κείμενα, για να παρουσιάσει μια ευρύτερη εικόνα των κινέζικων παραδόσεων.

Η σημαντικότερη δυσκολία σε ένα τόσο μεγάλο πρόγραμμα είναι προφανώς η ίδια η μετάφραση. Ο Müller δίνει το παράδειγμα της αμετάφραστης συλλαβής διαλογισμού (μάντρα) Ομ, που είναι κεντρική στις Ουπανισάδες, που επηρέασαν την γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία. Η κατανόηση επίσης των όρων atman (εαυτός) και Brahman, απαιτούν μια βαθιά φιλοσοφική γνώση. Η ερμηνεία των ινδουιστικών παραδόσεων που έδωσε ο Müller είχε αποκτήσει μια τέτοια αυθεντία, ώστε δεν τον χρησιμοποιούσαν μόνο οι Βρετανοί διπλωμάτες ως πηγή γνώσεως, αλλά έπαιζε και τον ρόλο του ουδέτερου διαμεσολαβητή στις διαμάχες των διαφόρων Ινδουιστών μεταρρυθμιστών. Ο Legge από την άλλη, είχε αναμειχθεί στην διαμάχη μεταξύ διαφόρων προτεσταντών ιεραποστολικών ομάδων, ως προς την μετάφραση του όρου Shangdi, από τα κείμενα της κονφουκιανής παράδοσης, με την λέξη «Θεός». Ο όρος Shangdi χρησιμοποιείται πια ευρέως από τους προτεστάντες στην Κίνα, ενώ οι καθολικοί (ακολουθώντας τον Ιησουίτη Matteo Ricci) χρησιμοποιούν τον όρο Tianzhu. Το παλιό πρόβλημα της μετάφρασης του χριστιανικού μηνύματος, και ιδιαίτερα της Βίβλου, είχε συνδεθεί με την νέα, φιλελεύθερη, θεολογική («πλήρωση») τοποθέτηση, πως μπορούσε να βρει κανείς τον Θεό ακόμα και στα αρχαία κινέζικα κείμενα. Ο Legge είχε αυτή την πεποίθηση όταν ήταν ακόμη ιεραπόστολος, αλλά οι μεταφράσεις του για την συλλογή Sacred Books του έδωσε την δυνατότητα να προσδώσει στην θέση του αυτή επιστημονική αυθεντία. Αυτός ο αγώνας για απόκτηση αυθεντίας, εγγυήθηκε πως οι μεταφράσεις του Legge θα προκαλούσαν ζωηρές αντιδράσεις στους κύκλους των ιεραποστόλων. Το θέμα είναι εντυπωσιακό: περιέχουν τα κινέζικα κείμενα μια θεολογία η οποία να μπορεί να αναγνωρισθεί ως και να συγκριθεί με την χριστιανική; Υπάρχει αρχαίος κινέζικος μονοθεϊσμός; Η τοποθέτηση του Legge ήταν φιλελεύθερη και προοδευτική, στην προσπάθεια του να τραβήξει τις κινέζικες παραδόσεις στην τροχιά της συγκριτικής θρησκείας. Οι αντίπαλοι του αντέταξαν την συντηρητική τους τοποθέτηση, που θεωρούσε τις κινέζικες παραδόσεις ανήθικες και φυσικά κατώτερες του Χριστιανισμού, στο βαθμό που να θεωρούν τις συγκρίσεις ως ένα είδος βλασφημίας.

Ο Legge βασίζεται στην θεωρία συμβόλων και μεταφορών του Müller, για να υποστηρίξει πως ο όρος Di (που σημαίνει επίσης τον «αυτοκράτορα») και Shangdi ήταν τα πρωταρχικά ονόματα για την έννοια του «Θεού», και πως η λέξη «ουρανός» (Tian) χρησιμοποιήθηκε ως μεταφορά για να συμβολίσει την καθαρή έννοια του Θεού²⁵. Αυτοί οι μηρυκασμοί περί πηγών και ριζών ήταν κοινός τόπος στην γερμανική φιλοσοφία, και κρίσιμο για τις διάφορες θεωρίες περί πολιτισμού. Η συγκριτική θρησκεία του Müller θεμελιώθηκε στην συγκριτική φιλολογία. Αυτό φυσικά ήταν πιο εύκολο στην περίπτωση των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, όπου η σανσκριτική έκφραση Dyaus Pitar (πατέρας ουρανός) μπορεί μέσω του ελληνικού Δία να συνδεθεί με τον λατινικό Jupiter. Η περίπτωση βέβαια της κινέζικής γλώσσας είναι ενδιαφέρουσα ακριβώς επειδή ανήκει σε μια άλλη οικογένεια γλωσσών, ενώ ο Legge απέδειξε πως έχει παρόμοιες έννοιες. Υπάρχει μια διαρκής ένταση και ολίσθημα μεταξύ τω προσπαθειών να φτάσουν στην παγκόσμια θρησκεία, και των προσπαθειών σύγκρισης των διαφορών, προσπαθειών σύνδεσης της ινδό-άριας γλώσσας με μια άρια φυλή, και των προσπαθειών να δειχθούν οι κοινές ρίζες της ανθρωπότητας. Υπάρχει επίσης μια περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ των εξελικτικών ιδεών περί άριου πολιτισμού και των ιδεών περί της σημιτικής καταγωγής του Χριστιανισμού. Η έννοια Shangdi λοιπόν, δεν συγκρίνεται μόνο με τις ινδοευρωπαϊκές ιδέες περί Ουρανού ως Θεού, αλλά και με τον εβραϊκό και χριστιανικό Θεό. Αυτό είναι ιδιαίτερα σαφές από την δημοσίευση του Legge του 1880, Religions of China: Confucianism and Taoism Described and Compared with Christianity. Όλες αυτές οι συγκρίσεις οδηγούν εν τέλει στην εξελικτική θεώρηση πως οι θρησκείες της ανθρωπότητας μοιράζονται μια βασική κοινή συγγένεια, αλλά βρίσκουν το «πλήρωμα» τους στον Χριστιανισμό. Είναι σχεδόν αδύνατο να κάνουμε μια συμπερίληψη των αντιτιθέμενων επιχειρημάτων που προκύπτουν από τον συνδυασμό της θεολογίας με την ακαδημαϊκή δραστηριότητα, αλλά ακριβώς η ζύμωση της είναι τόσο ενδιαφέρουσα, εάν την δούμε με φόντο την αποικιοκρατία, τον εθνικισμό και την εκκοσμίκευση.

Οι Müller και Legge δεν ήταν απλώς ηγέτες του αναδυόμενου πεδίου της συγκριτικής φιλολογίας, μεταφράζοντας τις ινδικές και κινέζικες παραδόσεις, αλλά έπρεπε να συσχετιστούν και με τις ερμηνευτικές παραδόσεις των παραδόσεων αυτών, οι οποίες είχαν μεγάλη διάρκεια στις κοινωνίες της Ινδίας και της Κίνας. Στην περίπτωση της Rg-Veda, ο Müller βασίστηκε σε ένα σχολιασμό του Sayana, που από τον 14^ο αιώνα είχε το κύρος της αυθεντίας. Τμήματα τέτοιων παραδόσεων σχολιασμού δεν ήταν μόνο φιλοσοφικά, αλλά και φιλολογικά. Ο Legge ακολούθησε τον σχολιασμό του Zhu Xi, από τον 12^ο αιώνα, κατά την μετάφραση της κονφουκιστικής παράδοσης. Η συγκριτική φιλολογία, η οποία είχε αναπτυχθεί στην Δύση, συχνά δεν αναγνώριζε τις ιστορίες για τις διαμάχες περί ορθής ερμηνείας, τόσο της φιλοσοφικής όσο και της φιλολογικής. Στις υπό εξέταση παραδόσεις, οι διαμάχες αυτές είχαν διάρκεια αιώνων. Η σχέση της φιλολογικής έρευνας και της κριτικής των κειμένων από άσχετους προς τις «εσωτερικές» διαμάχες δεν έχει ερευνηθεί πλήρως. Από το έργο όμως του Benjamin Ellman και άλλων, γνωρίζουμε πως η φιλολογία ήταν ένα σημαντικό μέρος των συζητήσεων στην Κίνα. Επομένως, δεν υπήρχε ανάγκη να εισαχθεί από την Δύση²⁶. 

Συνεχίζεται 

Αμέθυστος