Του Eric Voegelin
Εκδόσεις: Matthes & Seitz Berlin, 2020
Ο Peter J. Opitz είναι ομότιμος καθηγητής πολιτικών επιστημών. Υπήρξε διευθυντής του ινστιτούτου που ίδρυσε ο Eric Voegelin στο Μόναχο, Geschwister-Scholl-Institut für Politische Wissenschaft, και διευθύνει το αρχείο των έργων του Eric Voegelin. Έχει εκδώσει πολυάριθμα έργα του, και για τον Voegelin.
Το φιλοσοφικό έργο του Eric Voegelin είναι μια αντίδραση στην πνευματική κρίση, στην οποία έβλεπε να βρίσκεται ο δυτικός κόσμος. Όμως και το ίδιο το έργο είναι σημαδεμένο από κρίσεις-δημιουργικές κρίσεις-από τις οποίες ζει, και μέσα στις οποίες αναπτύχθηκε. Η διάλεξη, Ingersoll Lecture, που δόθηκε στις 14. Ιανουαρίου του 1965 στην Harvard Divintiy School, με τον τίτλο «Immortality: Experience and Symbol», προέκυψε από μια τέτοια κατάσταση κρίσεως, και για το λόγο αυτό πρέπει να αναγνωσθεί και να κατανοηθεί ενώπιον του ορίζοντος μιας τέτοιας κρίσης.
Τρεις ήταν ουσιαστικά οι κρίσεις, οι οποίες σφράγισαν την εξέλιξη και τη δομή του έργου του Voegelin. Η πρώτη συνέβη στην αρχή της δεκαετίας του ’30, κατά την εργασία του πάνω στην περί κράτους θεωρία, βασιζόμενη στις επιστήμες του πνεύματος (Geisteswissenschaften), με την οποία, ως αντίδραση στην νομικά θετικιστική, συντετμημένη και περιορισμένη περί κράτους θεωρία του Hans Kelsen, προσπαθούσε να αποκαταστήσει το πρωταρχικό θεματικό πλάτος και την φιλοσοφική βάση του θέματος αυτού. Αν και σε μεγάλο βαθμό ολοκληρωμένο, ο Voegelin σταμάτησε το πρόγραμμα μετά από κάποιο καιρό. Ο λόγος ήταν η έλλειψη μιας κατάλληλης θεωρίας του πολιτικού μύθου, την οποία χρειαζόταν για την εξήγηση της πραγματικής δομής των πολιτικών κοινοτήτων.
Αλλά και το επόμενο μεγάλο του πρόγραμμα οδηγήθηκε στην κρίση λόγω θεωρητικών προβλημάτων: μια «History of Political Ideas», το οποίο είχε ξεκινήσει λίγο μετά την άφιξη του στις ΗΠΑ το 1939. Στο «Αυτοβιογραφικοί Συλλογισμοί» θυμάται: «Οι διάφοροι αυτοί παράγοντες, που μου υπέδειξαν τις θεωρητικές αδυναμίες της συμβατικής μου αντίληψης περί της ιστορίας των πολιτικών ιδεών, δεν αναδύθηκαν όλοι μαζί, και δεν οδηγήθηκαν αμέσως σε μια λύση. Τα πέντε χρόνια μεταξύ 1945 και 1950, θα τα χαρακτήριζα ως μια περίοδο αναποφασιστικότητας, αν όχι και παράλυσης: τα προβλήματα ήταν ξεκάθαρα μπροστά στα μάτια, αλλά δεν μπορούσα να τα διαπεράσω διανοητικά με ικανοποιητικό τρόπο».
Το »πρώτο ρήγμα» συνέβη, όπως σημειώνει ο Voegelin, στις αρχές του 1950. Με την ευκαιρία της προετοιμασίας των Walgreen Lectures στο Chicago, αντικατέστησε την παρωχημένη έννοια της ιδέας, με την οποία είχε εργαστεί, με την έννοια της εμπειρίας, δηλαδή «εμπειρία της -προσωπικής, κοινωνικής, ιστορικής, κοσμικής-πραγματικότητας…ως πραγματικότητα η οποία έπρεπε να διερευνηθεί ιστορικά»3. Η έννοια της εμπειρίας κατέστη ταυτόχρονα η θεωρητική βάση μιας φιλοσοφίας της ιστορίας, σύμφωνα με την οποία η «ουσία» της ιστορίας υπάρχει στις εμπειρίες, «δια των οποίων ο άνθρωπος αποκτά την κατανόηση της ανθρωπινότητας του, και ταυτόχρονα των ορίων του»4. Στη θέση του έργου «History of Political Ideas», το οποίο αποτελούνταν από μερικές χιλιάδες σελίδες, το οποίο είχε σχεδόν ολοκληρωθεί, και ο Voegelin το είχε διακόψει και εκ θεμελίων επεξεργαστεί5, ήρθε το έργο με τον τίτλο «Order and History», το οποίο είχε προγραμματιστεί να αποτελείται από έξι τόμους, και οι τρεις πρώτοι εκδόθηκαν το 1956/7.
Και οι τρεις υπόλοιποι τόμοι ήταν σχεδόν ολοκληρωμένοι. Ο επόμενος είχε ανακοινωθεί για το 1958, και θα έπαιρνε τον τίτλο «Empire and Christianity», «Μελέτες περί της Αυτοκρατορίας, του μεσαιωνικού ιμπεριαλισμού και πνευματισμού και περί της μοντέρνας εξέλιξης»6. Ο εκδοτικός οίκος και ο αναγνώστης περίμεναν μάταια. Γιατί και αυτό το πρόγραμμα είχε στο μεταξύ μπει σε μια κρίση. Αν μια δεκαετία προηγουμένως η «History of Political Ideas» είχε αποτύχει λόγω της ανεπάρκειας της έννοιας της ιδέας, το ιστορικό-φιλοσοφικό σχέδιο, το οποίο είχε τεθεί ως θεμέλιο του προγράμματος, αποδείχθηκε «ανέφικτο». Για διάφορους λόγους. Οι λόγοι έγκεινται στην πληθώρα νέων ιστορικών και αρχαιολογικών υλικών, η παρουσίαση και η θεωρητική επεξεργασία των οποίων βάσει του σχήματος των πρώτων τριών τόμων θα ξεπερνούσε κατά πολύ τα πλαίσια των ακόμα αναμενόμενων τόμων. Ο πραγματικός λόγος όμως ήταν άλλος. Τα νέα υλικά κατέδειξαν, πως η αντίληψη περί μιας γραμμικής ιστορίας, η οποία βρισκόταν στον πρωταρχικό σχεδιασμό του «Order and History», έπρεπε να διορθωθεί. Λέει ο Voegelin: «Η πρόοδος ή η γενική πορεία προς τα μπρος μιας φανταστικά αφηρημένης «ανθρωπότητας», είχε διαλυθεί σε μια πληθώρα, μεταξύ τους διαφορετικά εξελισσόμενων διαδικασιών, που συμβαίνουν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και αυτόνομα στους συγκεκριμένους ανθρώπους και κοινωνίες»7.
Ενώπιον αυτής της κατάστασης, ο Voegelin αποφάσισε να εγκαταλείψει το πρωταρχικό πρόγραμμα, και να αναζητήσει δρόμους, πάνω στους οποίους θα μπορούσε να συνεχιστεί το έργο «Order and History». Τα επόμενα χρόνια ήταν γεμάτα με μεμονωμένες μελέτες, στις οποίες αναγνωρίζονται δυο κύρια θέματα. Στη μια θεματική ομάδα, σκοπός ήταν να αποσαφηνιστούν οι προοπτικές της φιλοσοφίας της ιστορίας. Σημαδιακά στο πεδίο αυτό ήταν τα άρθρα «Historiogenesis» (1960), «World-Empire and the Unity of Mankind» (1962), όπως και τα «What is History» (1962) και το «Αιώνιο Είναι μέσα στον Χρόνο» (1964). Ο Voegelin συμπεριέλαβε μερικά από αυτά, λόγω της σημασίας τους, στον τέταρτο τόμο του βιβλίου του «Anamnesis». Περί μιας θεωρίας της ιστορίας και της πολιτικής»8 του 1966.-Μια δεύτερη ομάδα μεμονωμένων μελετών αναφερόταν θεματικά στη φιλοσοφία της συνειδήσεως. Βασισμένη στην αντίληψη, πως τα προβλήματα της ανθρώπινης τάξεως στην κοινωνία και την ιστορία, προκύπτουν από την τάξη της συνειδήσεως, η φιλοσοφία της συνειδήσεως αναδείχθηκε σε «πυρήνα μιας φιλοσοφίας της πολιτικής»9. Αυτός ο τονισμός, βασισμένος στην φιλοσοφία της συνειδήσεως, δεν ήρθε ξαφνικά, αλλά βρισκόταν στην λογική της πάνω στην θεωρία της εμπειρίας βασιζόμενης αρχής, πάνω στην οποία βασίζονταν το «Order and History» εξαρχής. Η συνείδηση είναι εν τέλει-στην πρώιμη ορολογία του Voegelin „Psyche“-ο τόπος στον οποίο εμφανίζονται οι εμπειρίες, εκφράζονται εκεί ως σύμβολα, και ως τέτοια καθίστανται αντικείμενο ανάλυσης. Με το τρόπο αυτό αναδύθηκε εμφαντικά το ερώτημα περί του υλικού από το οποίο είναι κατασκευασμένη η συνείδηση, ως τόπος και αισθητήριο των εμπειριών. Το ότι ο Voegelin είχε από νωρίς τη συνείδηση αυτής της εσωτερικής λογικής της αρχής (βάσει της οποίας εργάζεται) του προγράμματος του, το έκανε σαφές στο Anamnesis. Στον πρόλογο χαρακτήρισε το μέχρι τότε έργο του ως «διαδικασία εμβαθυνόμενης διείσδυσης στον λόγο της ιδίας συνειδήσεως». Η διαδικασία αυτή ξεκίνησε το 1944 με μια σειρά από μελέτες-μεταξύ άλλων με ένα προσχέδιο για μια «Θεωρία της συνειδήσεως»-την οποία ο Voegelin ανασκοπώντας ταυτοποίησε ως την προϋπόθεση εκείνης της θεωρίας, που βρισκόταν στη βάση του «New Science of Politics» (1952), όπως και των πρώτων τόμων του «Order and History» (1956/7). Δυο δεκαετίες αργότερα, το 1965, η διαδικασία αυτή είχε φτάσει στην προσωρινά τελευταία της φάση, στη διάλεξη περί του ερωτήματος «Τι είναι πολιτική πραγματικότητα;». Αυτή η μελέτη, επεκταθείσα κατά το πολλαπλάσιο του αρχικού της μεγέθους, αποτέλεσε το καταληκτικό μέρος του έργου Anamnesis, με τον τίτλο «Η τάξη της συνειδήσεως». Αυτή ήταν, όπως παρατήρησε ο Voegelin, «μια περιληπτική προσωρινά ικανοποιητική επαναδιατύπωση της φιλοσοφίας της συνειδήσεως»10. Μέσα στον θεματικό της κύκλο αναδύθηκαν κατά τα επόμενα χρόνια και άλλες μεμονωμένες μελέτες-μεταξύ των οποίων «Immortality: Experience and Symbol» (1967); «Equivalences of Experience and Symbolization in History» (1970); «Gospel and Culture» (1971).
Με τον τρόπο αυτό έχουν χοντρικά σκιαγραφηθεί οι μεγάλες αντικειμενικές συνάφειες, μέσα στις οποίες βρίσκεται το δοκίμιο «Immortality: Experience and Symbolization»11. Ο τίτλος του κειμένου-ο αναγνώστης θα το διαπιστώσει γρήγορα-είναι κάπως παραπλανητικός, καθώς αναφέρεται μόνο στο θέμα της περίπτωσης που εξετάζει, και η οποία αποτελεί τη βάση του κειμένου: τη διαφώτιση της πρωταρχικής σημασίας του συμβόλου της αθανασίας, όπως και του εμπειρικού της υποκειμένου (υποστρώματος)-με τα λόγια του Voegelin: την αναγωγή του «συμβολισμού της αθανασίας μέχρι την απαρχή του μέσα στην εμπειρία…πως η ζωή είναι παραπάνω από μια απλώς θνητή ζωή».
Ο Voegelin προσεγγίζει τη θεματική αυτή με μια σειρά μακρών συλλογισμών, όπου φωτίζει το δύσκολο περιβάλλον ενός κοσμικού πολιτισμού, μέσα στον οποίο βρίσκεται ο φιλόσοφος, ο οποίος έχει θέσει ως σκοπό του, να καθαρίσει τις πνευματικές πηγές, τις οποίες σκέπασαν σύμβολα-σκουπίδια πολλών αιώνων. Είναι πάντως ολοφάνερο, πως οι συλλογισμοί αυτοί, διαποτισμένοι με καυστική πολεμική και ειρωνεία εναντίον της αποκρυσταλλωμένης θεολογίας και μεταφυσικής, κυρίως εναντίον ενός περιβάλλοντος που κυριαρχείται από ιδεολογίες διαφόρων αποχρώσεων, φέρουν αυτοβιογραφικά χαρακτηριστικά. Δεν επιβεβαιώνουν απλώς την εικόνα μιας βαριάς πνευματικής κρίσης του δυτικού κόσμου, την οποία ο Voegelin σκιαγράφησε πολλά χρόνια πριν στα έργα του «Πολιτικές Θρησκείες» (1938), στο μνημειώδες «History of Political Ideas» (1940-1954), κυρίως όμως στο «New Science of Politics». Αλλά, ολοκληρώνουν και επικαιροποιούν, και με τον τρόπο αυτό προκαταλαμβάνουν πολλά από αυτά που ο Voegelin θα επεξεργασθεί στο σύγγραμμα «Σκοτασμός της πραγματικότητας» (Realitätsfinsternis)12. Το ότι αυτή η μέσα στην φιλοσοφία της ιστορίας τοποθετημένη κριτική Νεωτερικότητας-καλύτερα: της δυτικής Νεωτερικότητας-έχει καταστεί κεντρικό θέμα του «Order and History», το δείχνουν οι παρατηρήσεις με τις οποίες ο Voegelin κλείνει τον τέταρτο τόμο:
«Στην εποχή μας καταρρέουν οι κληρονομημένοι συμβολισμοί μιας οικουμενικής ανθρωπότητας, καθώς η παραμορφωτική μεταμόρφωση σε δόγμα έχει στο επίπεδο της κοινωνίας γίνει ισχυρότερη από τις διαπιστώσεις που βασίζονται στην εμπειρία, τις οποίες (τα σύμβολα) θα έπρεπε πρωταρχικά να προστατεύουν. Η αποστροφή από τα σύμβολα, που έχασαν το νόημα τους, και η στροφή στις εμπειρίες, που συνιστούν νόημα, είναι τόσο γενική, και μπορεί να αναγνωρισθεί ως το πρόβλημα της παρούσας εποχής, ώστε να είναι περιττές ιδιαίτερες επισημάνσεις. Το μεγάλο εμπόδιο που βρίσκεται στο δρόμο αυτής της αποστροφής, είναι ένας συμπαγής ογκόλιθος συσσωρευμένων δευτερογενών και τριτογενών συμβόλων, τα οποία συσκοτίζουν την πραγματικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, κρατώντας την στο metaxy. Έχει καταστεί σκοπός του «Τάξη και Ιστορία», αυτό το εμπόδιο και η δομή του να αρθούν στη συνείδηση, και δια της απομάκρυνσης του να βοηθήσει την επιστροφή στην αλήθεια της πραγματικότητας, όπως αυτή αποκαλύπτεται στην ιστορία»13.
Ενώπιον αυτού του σκηνικού, η Immortality Lecture είναι και τα δυο: Είναι εργασία με σκοπό την απομάκρυνση των σκουπιδιών, των δευτερογενών και τριτογενών σύμβολων που κατάντησαν χωρίς νόημα και έγιναν ακατανόητα, είναι όμως και ένα επιπλέον βήμα προς την «επιστροφή στην αλήθεια της πραγματικότητας, όπως αυτή αποκαλύπτεται μέσα στην ιστορία». Το ότι ο Voegelin αναφέρεται επανειλημμένα στον T. S. Elliot-στο The Wasteland και το Four Quarters-είναι κάτι περισσότερο από μια απλή αναφορά στον μεγάλο Άγγλο ποιητή, ο οποίος πέθανε λίγες μέρες πριν την Ingersoll Lecture του Voegelin. Είναι μια ομολογία πίστεως προς στις πνευματικές παραδόσεις, μέσα στις οποίες βρίσκεται και προς τις οποίες αισθάνεται υπόχρεος14.
Όλα τα κείμενα του Voegelin αποτελούν για τους μεταφραστές τους μια πρόκληση, ως προς το αντικείμενο και τη γλώσσα τους. Αυτό ισχύει ιδιαιτέρως για τα δοκίμια των δεκαετιών του ’60 και ’70. Για τον λόγο αυτό είμαι πολύ ευγνώμων, που η κυρία Dora Fischer-Barnicol, η οποία έχει μεταφράσει στα γερμανικά μια σειρά κειμένων του ύστερου έργου του Voegelin, με φιλοσοφική ενσυναίσθηση, γλωσσικό αίσθημα και κομψότητα, ανέλαβε και την μετάφραση αυτού του δοκιμίου.
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ από Angelo Giubileo
Ο Πλούταρχος λέει ότι «αν η γνώση και η σκέψη της πραγματικότητας αποτύχουν, η αθανασία δεν θα είναι πλέον ζωή, αλλά χρόνος» (Ίσις και Όσιρις, 35 e). Και έτσι, σύμφωνα με τη ρήση του Πλούταρχου, η αθανασία δεν αφορά καθόλου μια μορφή υπέρβασης, αλλά την εμμένεια, hic et nunc (εδώ και τώρα).
Συνεχίζεται με το δοκίμιο του Voegelin, «Immortality: Experience and Symbol», Αθανασία: Εμπειρία και Σύμβολο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου