Μετά "Τήν παρακμή της Δύσης" χάνεται η παγκοσμιοποίηση;

Marcello Veneziani

Η καταγγελία για την παρακμή της Δύσης, η οποία έχει εξαγγελθεί εδώ και εκατό χρόνια, γεννήθηκε από ένα έργο με τον μεγαλειώδη και ψεύτικο τίτλο "Το ηλιοβασίλεμα της Δύσης". Μεγαλειώδη όχι μόνο για την επιτυχία που είχε, ούτε μόνο για τη χρονική στιγμή με την οποία ήρθε στο φως, μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο· αλλά για την κοσμοθεωρία, την ιστορική και δραματουργική δομή, τις αναλογίες και τις συγκρίσεις, την τεράστια μορφολογία των πολιτισμών που σχεδίασε ο συγγραφέας του, ο Όσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spengler).

Αλλά ήταν ένας ψεύτικος τίτλος, διότι η Δύση δεν εξασθένησε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο· η Ευρώπη ως ο ομφαλός του κόσμου εξασθένησε, οι κεντρικές αυτοκρατορίες εξασθένησαν, αλλά η Δύση όχι. Αντιθέτως, διαμορφώθηκε αυτό που αργότερα ονομάστηκε Αμερικανικός Αιώνας, που καθιερώθηκε από δύο πολέμους και έναν διάχυτο πολιτιστικό και εμπορικό, παρά στρατιωτικό, αποικισμό του πλανήτη. Ο 20ός αιώνας ήταν ο αιώνας της δυτικοποίησης του κόσμου, που συνέπεσε στη συνέχεια με την αμερικανοποίηση του πλανήτη. Με το τέλος του 20ού αιώνα, η παγκοσμιοποίηση πήρε τη θέση του εκδυτικισμού. Σήμερα, υπάρχει η αντίληψη ότι η παγκοσμιοποίηση καταρρέει: δηλαδή, συνεχίζεται στο επίπεδο της τεχνολογίας, ραγίζει στο επίπεδο της αγοράς μεταξύ συγκρουόμενων οικονομιών και υποχωρεί στο πολιτικοστρατιωτικό επίπεδο σε έναν πολυπολικό ψυχρό πόλεμο, μεταξύ διαφόρων δυνάμεων και διαφόρων ανίσχυρων.

Ήταν το 1914 όταν ο Όσβαλντ Σπένγκλερ ολοκλήρωσε το Ηλιοβασίλεμα της Δύσης (Παρακμή της Δύσης)· στη συνέχεια ο τίτλος αυτός έγινε το επίγραμμα της μεταπολεμικής περιόδου και το υπόβαθρο του kultur pessimismus ή της σκέψης της κρίσης. Το έργο είδε το φως της δημοσιότητας στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και γνώρισε θρίαμβο σε πωλήσεις και σχολιασμό. Κυκλοφόρησε με καθυστέρηση λόγω του πολέμου, γεγονός που επέτρεψε στον Σπένγκλερ να ρετουσάρει το κείμενο. Για το μέλλον, ο Σπένγκλερ προέβλεψε την τελική σύγκρουση μεταξύ της δικτατορίας του χρήματος, της τεχνολογίας και της οικονομίας και του πολιτισμού του αίματος, της εργασίας και του σοσιαλισμού. Στο τέλος, προέβλεψε, το σπαθί θα θριαμβεύσει επί του χρήματος, διότι μια δύναμη μπορεί να ανατραπεί μόνο από μια δύναμη. Η προφητεία ήταν σωστή βραχυπρόθεσμα: λίγο αργότερα ο κομμουνισμός, ο φασισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός ήρθαν στην εξουσία. Ο Σπένγκλερ είχε δει μακριά· αλλά όχι πολύ μακριά. Η εξέγερση του αίματος εναντίον του χρυσού, της εργασίας εναντίον του κεφαλαίου, χάθηκε στη Δύση από πολέμους, τραγωδίες και αποτυχίες. Μετά τη σύγκρουση μεταξύ πολιτικής και οικονομίας, το χρήμα παρέμεινε αδιαμφισβήτητο, παρέμεινε να κυριαρχεί αδιαμφισβήτητα. Πίσω όμως από το χρήμα, σημείωνε ο Σπένγκλερ, βρίσκεται η τεχνική, η οποία πρώτα υπηρετεί τον φαουστικό άνθρωπο αλλά στη συνέχεια τον υποτάσσει. Η κυριαρχία της τεχνολογίας, προέβλεψε ο Σπένγκλερ, "θα εκθρονίσει ακόμη και τον Θεό". Στον άνθρωπο και την τεχνολογία ο Σπένγκλερ αφιέρωσε ένα διεισδυτικό δοκίμιο, παράλληλο και αποκλίνον από τον Εργάτη του Ερνστ Γιούνγκερ, που είδε το φως της δημοσιότητας λίγο αργότερα, και από τους προβληματισμούς του Χάιντεγκερ για την τεχνολογία. Ο Σπένγκλερ ήταν προφητικός όταν διαισθανόταν μια τελική σύγκρουση μεταξύ του δικτατορικού χρηματοπιστωτικού συστήματος και του Καισαρισμού της πολιτικής βούλησης, αλλά δεν έκρυβε τον θαυμασμό του για τον τεχνο-χρηματοπιστωτικό Καισαρισμό και τους στρατιώτες του: μηχανικούς, εφευρέτες, επιχειρηματίες, χρηματοδότες. Κατά την άποψή του, οι φιλόσοφοι είναι ασήμαντοι σε σύγκριση με τους μάνατζερ και τους άρχοντες της οικονομίας· "κάθε γραμμή που δεν έχει γραφτεί για να υπηρετήσει τη δράση μου φαίνεται περιττή". Έφτασε στο σημείο να πει ότι προτιμά "ένα ρωμαϊκό υδραγωγείο από όλους τους ναούς και τα αγάλματα της Ρώμης".

Η ιστορία για τον Σπένγκλερ είναι ένας αστερισμός συμπαγών κόσμων που ονομάζονται πολιτισμοί, ο καθένας από τους οποίους υπακούει στο δικό του σύστημα αξιών και στη δική του μοίρα, σε έναν σιδερένιο ντετερμινισμό· αλλά κάθε σύστημα καταλήγει στόν σχετικισμό σέ σχέση με τα άλλα και με τους χρόνους· και έχει μια παραβολή: την αυγή, την κορυφή και το ηλιοβασίλεμα. Ένας πολιτισμός είναι απόλυτος μέσα του, αλλά δεν είναι αιώνιος. Έτσι η αίσθηση του πεπρωμένου αντιστρέφεται (μετατρέπεται στο αντίθετό της) σε ιστορικό σχετικισμό και κοινωνικό δαρβινισμό, η ηθική της πίστης αντιστρέφεται σε τιτανισμό, ο αντι-ορθολογιστικός βιταλισμός γίνεται καθαρός ακτιβισμός, ο Καισαρισμός που διαχωρίζεται από την ιερή αυτοκρατορία γίνεται μόνο θέληση για εξουσία.

Όπως και με τους μαρξιστές, για τον Σπένγκλερ η θεωρία βρίσκεται στην υπηρεσία της πράξης, η σκέψη στην υπηρεσία της ιστορίας. Η κοινή μήτρα βρίσκεται στον Φάουστ του Γκαίτε: Εν αρχή ήταν η δράση. Στον Μαρξ ο επαναστατικός υποκειμενισμός διαμορφώνεται στο όνομα του Προμηθέα, στον Σπένγκλερ ο ηρωικός υποκειμενισμός στο όνομα του Φάουστ και του πολιτισμού του. Αλλά όταν η εξέγερση του αίματος εναντίον του χρυσού πήρε σάρκα και οστά στη Γερμανία με τον εθνικοσοσιαλισμό ο Σπένγκλερ πήρε αποστάσεις από τον Χίτλερ και το κόμμα του: "Θέλαμε να απαλλαγούμε από τα κόμματα, αλλά το χειρότερο παρέμεινε". Ο ρατσισμός γι' αυτόν είναι "μια ιδεολογία δυσαρέσκειας απέναντι στην εβραϊκή ανωτερότητα" και δηλώνει "πνευματική φτώχεια", διευκρίνισε το έργο του Ρόζενμπεργκ. Έχασε τη συνέχεια γιατί πέθανε το '36. Με τη σειρά του, ο Χίτλερ δεν δήλωνε οπαδός του Σπένγκλερ και απέρριπτε την ιδέα τής παρακμής της Δύσης. Το ναζιστικό καθεστώς, με εντολή του Γκέμπελς, αντιτάχθηκε στον φιλόσοφο. Αντίθετα, ο Σπένγκλερ έτυχε πολύ καλής υποδοχής στη φασιστική Ιταλία, απέναντι στην οποία είχε θετική γνώμη, την οποία εξέφρασε και σε θαυμαστικές αφιερώσεις στον Ντούτσε του. Ο Μουσολίνι διάβασε τον Σπένγκλερ, τον αξιολόγησε, μετέφρασε τα Αποφασιστικά Χρόνια και, όπως σημειώνει ο Ρέντζο Ντε Φελίτσε, έγινε όλο και περισσότερο Σπενγκλεριανός ακόμη και στην πολεμική με τη ναζιστική Γερμανία. Βρήκε στον Σπένγκλερ τον έπαινο των νέων λαών, του μεσογειακού πνεύματος και του Ρωμαίου.

Ο Σπένγκλερ υπενθύμιζε στους επικριτές του ότι η παρακμή δεν σήμαινε αποκάλυψη αλλά εκπλήρωση: η Δύση δύει εκπληρώνοντας τον εαυτό της, στην αγκαλιά της παγκοσμιοποίησης. Έκλεισε το έργο του με το πρόσημο της ηρωικής μοιρολατρίας (ducunt fata volentem, nolentem trahunt (Η μοίρα οδηγεί τους πρόθυμους και σέρνει τους απρόθυμους,) είναι τα καταληκτικά λόγια του Sunset). Αξιομνημόνευτη παραμένει η φιγούρα του φρουρού της Πομπηίας που ο Σπένγκλερ επικαλείται στο "Ο άνθρωπος και η τεχνική", ο οποίος πέθανε στην έκρηξη του Βεζούβιου επειδή δεν είχε απελευθερωθεί από την παράδοση. Ο Σπένγκλερ προσπάθησε να μεταφράσει τη σκέψη του Νίτσε και το όραμα του Γκαίτε σε ένα ιστορικό κλειδί· οδήγησε τον Ζαρατούστρα στη μάχη, φέρνοντας στην ιστορία τη Θέληση για Δύναμη και την Αιώνια Επιστροφή, τον Υπεράνθρωπο, τον Φάουστ και το Amor fati.
"Η πονηρή μαϊμού του Νίτσε", "ο ιδιοφυής τσαρλατάνος", "ο ερασιτέχνης", "ο μασκαράς", η "ύαινα", "ο προφήτης του κακού": υποτιμητικοί ορισμοί για τον Σπένγκλερ υπήρξαν από τον Τόμας Μαν, τον Μπενεντέτο Κρότσε, τον Ερνστ Κασίρερ, τον Γκιόργκι Λούκατς.

Ο Σπένγκλερ ήταν ένας τραγικός στοχαστής και αφιέρωσε ένα  δοκίμιο έντονης απαισιοδοξίας· μια ιστορική απαισιοδοξία που αποτελούσε προοίμιο της ηρωικής μοιρολατρίας. Ο Σπένγκλερ ήταν απαισιόδοξος στον χαρακτήρα πριν γίνει απαισιόδοξος στη σκέψη. Πίσω από την πρωσική σκληρότητα και τον έπαινο του ατσαλιού χτυπούσε μια ευαίσθητη καρδιά, επιρρεπής στα δάκρυα, με κακή υγεία, όπως αποκαλύπτει το αυτοβιογραφικό του γραπτό "Στον εαυτό μου". Ο Σπένγκλερ ήταν ένας μελαγχολικός μοναχικός άνθρωπος. Παρέμεινε προφήτης της παρακμής της Δύσης, τραγούδησε τη δόξα των δειλινών και την τιμή τής ήττας.

(Ένα εκτενέστερο δοκίμιο για τον Σπένγκλερ πρόκειται να δημοσιευθεί στον τόμο Συγκριτική Κοινωνιολογία Πολιτισμών από Διάφορους Συγγραφείς, επιμέλεια L. Allodi, εκδ. Rubettino)

https://www.marcelloveneziani.com/articoli/dopo-loccidente-tramonta-la-globalizzazione/