Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση (10)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 2 Μαρτίου 2022

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Συστηματικής – Δογματικής Θεολογίας 

Διπλωματική εργασία Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση.

Καθηγητής: Χρ. Σταμούλης 

Φοιτητής : Περικλής Αγγελόπουλος - Θεσσαλονίκη 2020

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

4. Η ανθρωπολογία του Ν. Νησιώτη

Η ανθρωπολογία του Ν. Νησιώτη εδράζεται στην γνωσιολογία και στο σκοπό της δημιουργίας του ανθρώπου από τον Θεό, που δεν είναι άλλος από την στενή σχέση αλληλοπεριχώρησης, μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Θέλοντας να διασφαλίσει ότι η ηθική σκέψη και πράξη κρηπιδώνεται στο πραγματικό, καθώς και το ότι η έμφυτη ιδέα του Θεού στον άνθρωπο, δεν είναι ένα είδωλο ή μια εικόνα της φαντασίας, θεμελιώνει την γνώση του Θεού στο το «τι» το «πως», και το «διατί», της γέννησης του ανθρώπου. Όταν τα ερωτήματα αυτά, τα οποία συνυφαίνονται με την απορία για την αλήθεια, τίθενται με τρόπο σοβαρό, συγκλονίζουν τις βεβαιότητες της ανθρώπινης ύπαρξης και θέτουν τον άνθρωπο ενώπιον της απόφασης είτε να παραμείνει στην περιοχή της αυτόνομης αποδεικτικής σκέψης είτε να υποδεχτεί τη Χάρη του Θεού στην μορφή του Σαρκωμένου Λόγου και της ενέργειας του Αγίου Πνεύματος που δωρίζει στον άνθρωπο την πληρότητα της γνώσης του Θεού176.[ΔΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΟΙΑΣ. ΠΕΡΙΕΡΓΩΣ ΣΤΗΝ ΝΕΑ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΘΕΣΗ ΟΥΤΕ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΟΥΤΕ Η ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ]

Εκκινώντας από την βιβλική αφήγηση της Γενέσεως και απαντώντας στα ερωτήματα αυτά, θα υποστηρίξει ότι ο άνθρωπος δημιουργείται εκ του μηδενός, από την προσωπική δημιουργική ενέργεια του Θεού, κατ΄εικόνα και ομοίωση Του. Ο Θεός δημιουργεί τον άνθρωπο από χώμα εμφυσώντας σε αυτόν το πνεύμα Του και ο άνθρωπος γίνεται «ψυχή ζώσα»[ΔΕΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ. ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΣΩ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΑΥΤΟΥ ΠΟΥ ΕΝΔΥΕΤΑΙ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ ΣΤΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ.]177. Ο άνθρωπος αποτελεί αξεδιάλυτη σύνθεση ύλης και πνεύματος και πλάθεται με σκοπό την κοινωνία με τον Πλάστη του[Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΔΙΠΛΟΣ]178. Ο Ν. Νησιώτης θεμελιώνει την ανθρωπολογία του στην οντολογία σημειώνοντας την δημιουργική ενέργεια του προσωπικού Θεού, που δημιουργεί τον άνθρωπο από αγάπη, εν ελευθερία. Η σχέση Θεού και ανθρώπου ξεκινά με την γέννηση του ανθρώπου και ολοκληρώνεται ως πράξη τελείωσης, μέσω του Αγίου Πνεύματος;;;, εντός της κάθε ξεχωριστής προσωπικής ύπαρξης. Η δημιουργία αποτελεί την κλήση του Θεού, ως προσώπου, στον άνθρωπο ως πρόσωπο, που αποδέχεται ή όχι το κάλεσμα στην μετοχή της σχέσης με τον Θεό. Ο Δημιουργός μεταφέρει στον άνθρωπο τα χαρακτηριστικά της δικής Του εικόνας και η αγάπη, η ελευθερία, η αυτοσυνειδησία αποτελούν τα οντολογικά χαρακτηριστικά της εικόνας του Θεού, που αποτυπώνονται στον άνθρωπο και προσδιορίζουν τον τρόπο που αυτός είναι179.

Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα, να επιχειρήσει να υπάρξει καθ΄ ομοίωση του Θεού, με τον τρόπο της αγάπης και την πρόσληψη του σαρκωμένου Λόγου, που ζωοποιεί την αρχική χοϊκή ύπαρξη ή να απαρνηθεί την κλήση που του απευθύνεται και να παραμείνει υποκείμενος στη φθορά και τον θάνατο της χοϊκής φύσης, αγνοώντας ουσιαστικά την ύπαρξη του Θεού. Το καθ΄ ομοίωση της δημιουργίας του ανθρώπου αναφέρεται ακριβώς στον εν δυνάμει της αριστοτελικής διάκρισης, καθώς ο άνθρωπος επιτυγχάνει να πραγματώσει τον σκοπό της ύπαρξης του ομοιάζοντας με την αρχετυπική του εικόνα.

Η αποκατάσταση της σχέσης με τον Δημιουργό, μέσω του Αγίου Πνεύματος, σηματοδοτεί την νέα κατά Χριστό ύπαρξη, που λαμβάνει το πνεύμα και ζωοποιείται, καθώς πράττει κατά την ομοίωση Αυτού. Η ηθική πράξη κατά τον τρόπο της εικόνας του Θεού έχει ως αποτέλεσμα την ομοίωση με τον Χριστό και συνακόλουθα την κοινωνία μαζί Του. Η κοινωνία αυτή σημαίνει τη γνώση και χορήγηση ζωής υπό του Θεού, που παραμένει ακατάληπτος. Η καθ΄ομοίωση πράξη αποκαθιστά τη αρχική σχέση με τον Θεό και επιτρέπει την σύλληψη του Θεού μέσω του πνεύματος, που οδηγεί στην μεταμόρφωση του ανθρώπου και υπερβαίνει την απλή νοησιαρχική προσέγγιση του μυστηρίου της Αγίας Τριάδας180.

Η μεταμόρφωση αυτή συμπεριλαμβάνει ολόκληρο τον άνθρωπο στην υλική και πνευματική του διάσταση. Το σώμα τίθεται ως βασική προϋπόθεση της δημιουργίας, καθώς αποτελεί τον φορέα του πνεύματος. Η ύλη υποδέχεται το πνεύμα και ο άνθρωπος συγκροτείται «εις ψυχήν ζώσα», σε μια αξεδιάλυτη ενότητα. Ο άνθρωπος δεν έχει απλώς σώμα, το οποίο υποδέχεται μια ιδέα, αλλά είναι σώμα, καθώς το πνεύμα του Θεού ζωοποιεί τη σάρκα. Το σώμα δεν είναι μια απλή βιολογική μονάδα, αλλά είναι το συγκεκριμένο υποκείμενο ως πρόσωπο, το οποίο αναλαμβάνει την καθολική ευθύνη να ενεργεί μέσω του σώματος του. Η σάρκα μαζί με την αγάπη και την ελευθερία αποτελούν τα οντολογικά χαρακτηριστικά του προσώπου, που οδεύει προς την κατεύθυνση ή όχι της ομοίωσης με τον Θεό. Η πνευματική ζωή είναι ζωή που πραγματοποιείται δια της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου, που υπάρχει σωματικά. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να στρέψει την προσοχή του προς την επίτευξη του καθ΄ομοίωση θέτοντας το σώμα στην υπηρεσία του πνεύματος ή να αρνηθεί το σκοπό αυτό και να θέσει το σώμα του στην αυτονομημένη ικανοποίηση των επιθυμιών του.

Το σώμα λοιπόν, αποτελεί ναό του Θεού και διαμέσου αυτού επιτυγχάνεται η στενή κοινωνία με τον Λόγο του Θεού που σαρκώνεται. Ο άνθρωπος κοινωνεί μετά του Θεού και ζωοποιείται, καθώς τρώγει την σάρκα και πίνει το αίμα του σαρκωμένου Λόγου, που είναι ο άρτος της ζωής και χαρίζει την αιώνια ζωή στον άνθρωπο που μένει ενωμένος μαζί Του όπως Αυτός μένει ενωμένος με τον Πατέρα181.

Η κοινωνία μεταξύ Θεού και ανθρώπου φανερώνεται και στην δίφυλη ύπαρξη του ανθρώπου. Ο άντρας και η γυναίκα, που προέρχεται από τον άντρα, βρίσκονται σε σωματική και πνευματική κοινωνία προσώπων, με σκοπό την συμπλήρωση, τη διαμόρφωση και την ολοκλήρωση της προσωπικής τους ύπαρξης. Η αγάπη μεταξύ άντρα και γυναίκας ακολουθεί το πρότυπο της σχέσης του Χριστού με την Εκκλησία. Η αγάπη του Χριστού για την Εκκλησία, αποτελεί την ουσία της Δημιουργίας και εκφράζεται και στην ένωση των ανθρώπων αποκαλύπτοντας περαιτέρω το σχέδιο της Δημιουργίας, ως κοινωνίας αγάπης με σαρκικό και πνευματικό πρόσημο. Η δημιουργία του ανθρώπου σε άντρα και γυναίκα υποδεικνύει την τελική ενότητα των δημιουργημάτων με τον Δημιουργό και την τελική μόρφωση του Ενός, από το οποίο απορρέουν τα πάντα. Η αλληλεπιχώριση μεταξύ των υποστάσεων, και η παράδοση του προσώπου σε άλλο πρόσωπο εν αγάπη, συνιστούν την κοινωνία των προσώπων και αντανακλούν την δημιουργική ενέργεια του Θεού με σκοπό την ένωση και την κοινωνία. Η αγάπη, η σάρξ και η κοινωνία μεταξύ των προσώπων αποτελούν τις κατηγορίες που ο καθηγητής χρησιμοποιεί για να μιλήσει για το «τι», το «πως» και το «γιατί», ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο182.

Η υλική διάσταση της ζωής δεν αποτελεί εμπόδιο στην πραγμάτωση της πνευματικής πορείας, καθώς η πορεία αυτή θεμελιώνεται στην απόφαση και την πράξη σύμφωνα με αυτήν. Για τον Ν. Νησιώτη η ηθική πράξη δεν αποτελεί κίνηση σωτηρίας για τον άνθρωπο, καθώς αυτός παραμένει αποκομμένος από το Θεό. Το αρχικό κακό, που είναι η αποκοπή του ανθρώπου από τον Δημιουργό του, δεν αποκαθίσταται με την εκ των προτέρων γνωστή ηθική προσταγή. Η αγωνία, η ενοχή, η απελπισία είναι το οντολογικό και οντικό αποτέλεσμα της διάσπασης της σχέσης με τον Θεό. Η γνώση του καλού και του κακού επιτείνει ακόμα περισσότερο το αίσθημα της απελπισίας, καθώς ο άνθρωπος αδυνατεί να πράξει το αγαθό που επιθυμεί. Η σωτηρία δεν προέρχεται από τις δυνάμεις του ανθρώπου, αλλά από την Θεία ενέργεια, που αίρει τις συνέπειες της παρακοής του ανθρώπου και αποκαθιστά την κοινωνία μαζί Του. Ο Θεός δεν αποτελεί το ύψιστο ηθικό αγαθό, εντός του οποίου δεν εμφανίζεται σύγκρουση μεταξύ καλού και κακού, αλλά είναι ο Κύριος που ενεργεί από αγάπη για τη σωτηρία του αμαρτωλού. Ο άνθρωπος αδυνατεί να σωθεί δια του ηθικού στοχασμού και της ιδέας του Αγαθού. Σώζεται από το γεγονός του θανάτου και της αμαρτίας, με την Θεία Χάρη που αποκαθιστά τη ζωή και την κοινωνία του πνεύματος183.

4.1 Η αλλοτρίωση ως τρόπος διαμόρφωσης της ταυτότητας

Με τις θέσεις αυτές ο Ν. Νησιώτης αίρει την αυτονομία του σύγχρονου υποκειμένου και διαμορφώνει μια ανθρωπολογία που εδράζεται στην κοινωνία των προσώπων και την άρση του διαχωρισμού μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Στο κείμενο του «Από την αυτοσυνειδησία μέσω ενσυνείδητης αλλοτρίωσης στην ταυτότητα» θα θεμελιώσει στη φαινομενολογία και την διϋποκειμενικότητα, την έννοια του προσώπου ως όντος, που υπάρχει καθαυτό, σε σχέση και αναφορά με τους άλλους και την υπέρβαση184. Η ταυτότητα, ως μέσο αναγνώρισης της μοναδικότητας και της ενότητας του ανθρώπου, αναφέρεται στο σύνολο των χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν το υποκείμενο, ως μοναδική ύπαρξη, σε διάκριση προς το Εσύ και προς τους άλλους, των συλλογικών μορφών ζωής, στις οποίες εντάσσεται το πρόσωπο. Η ταυτότητα, η οποία ορίζει αυτό που είναι ο άνθρωπος καθαυτό, διαμορφώνεται μέσω της αυτοσυνειδησίας και της αυτογνωσίας. Το περιεχόμενο της συνείδησης συγκροτείται από το βίωμα του εαυτού και την αυτοαντίληψη του υποκειμένου, ως ύπαρξης διακριτής από κάθε άλλη, ενώ ταυτόχρονα περιλαμβάνει τις έννοιες, τα πράγματα του περιβάλλοντος και τα ανθρώπινα πρόσωπα, προσδίδοντας τους το νόημα που αποκτούν για την ίδια την εσωτερική συνειδησιακή πραγματικότητα185.

Το περιεχόμενο λοιπόν, της συνείδησης διαμορφώνεται από την αντίληψη της εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας. Η συνείδηση είναι πάντοτε συνείδηση κάποιου πράγματος και λειτουργεί αναφερόμενη προς τα πράγματα της εξωτερικής εμπειρίας, τα οποία ενοποιεί μέσω της παραστατικής σκέψης καταργώντας τη διάκριση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου186.

Ο τρόπος αυτός λειτουργίας της συνείδησης διασφαλίζει την εμπρόθετη και αυτόνομη δράση του υποκειμένου, το οποίο ελεύθερο από τους εξωτερικούς καταναγκασμούς που αντικειμενοποιούν την ύπαρξη του, πραγματώνεται εν ελευθερία. Η αυτογνωσία δεν είναι αποτέλεσμα της στροφής στον εαυτό και του στοχασμού πάνω σε αυτόν, αλλά συμπεριλαμβάνει το περιεχόμενο της συνείδησης και την σχέση με τον Άλλο, ο οποίος αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την αυτοσυνειδησία. Υπερβαίνει έτσι, κάθε ορθολογιστική αυτονομημένη δυνατότητα για γνώση και σωτηρία του ανθρώπου δια των δικών του δυνάμεων, καθώς η γνώση του εαυτού θεμελιώνεται στην σχέση με τον Άλλον. Στο βλέμμα του Άλλου διαμορφώνεται η αίσθηση του εαυτού. Στην προοπτική αυτή ο Άλλος δεν αποτελεί εμπόδιο στην ελευθερία μου αλλά απαραίτητο όρο για την ύπαρξη μου, η οποία υπερβαίνει το Μηδέν δημιουργώντας σχέσεις αλληλεπιχώρησης και αγάπης. Ο εαυτός διαμορφώνεται κοινωνικά μέσα στο χρόνο συμπεριλαμβάνοντας, το παρελθόν, βιώνοντας το παρόν και εκτεινόμενος προς το μέλλον. Ο άνθρωπος έτσι υπάρχει ως ένα καθ΄ οδόν είναι, μια ανοικτή δυνατότητα που μεταμορφώνεται διαρκώς. Με τον τρόπο αυτό η τομή στο χρόνο σηματοδοτεί και το άνοιγμα στον κλειστό κύκλο της ζωής δίνοντας την προοπτική της αιωνιότητας στην ψυχή187.

Ο άνθρωπος λοιπόν, διαμορφώνεται ως διακριτή και μοναδική ύπαρξη, ενώ ταυτόχρονα η σχέση με τον Άλλον αποτελεί αναγκαίο όρο της αυτοκατάφασης και της αυτοσυνειδησίας. Η αγάπη ως ουσία του Είναι καθιστά τον Άλλο ως προϋπόθεση της αυτοκατάφασης, το Είναι γίνεται αντιληπτό ως Συνείναι και η ύπαρξη ως συνύπαρξη188. Ο άνθρωπος υπάρχει ως πρόσωπο, καθώς συναντά τα άλλα πρόσωπα με τα οποία βρίσκεται σε σχέση κοινωνίας μέσω μιας κίνησης αποξένωσης από τον εαυτό που να επιτρέπει την επικοινωνία με τους άλλους. Η έννοια της αλλοτρίωσης που χρησιμοποιεί ο Ν. Νησιώτης μπορεί να λάβει δύο μορφές: μια αρνητική και μια θετική. Η αρνητική διάσταση της αλλοτρίωσης σημαίνει την ασυνείδητη κίνηση προς τον κόσμο των πραγμάτων και των ανθρώπων που χαρακτηρίζεται από την επιθυμία να λησμονήσει ο άνθρωπος την ύπαρξη του. Η εξωτερική σχέση με τα όντα, αποκρύπτει την πραγματική φύση των ανθρώπινων σχέσεων, αποξενώνει από τον εαυτό και τους άλλους και μετατρέπει τα αντικείμενα σε μια αντίθετη δύναμη που επιτίθεται στον υποκείμενο, το οποίο χάνει τη συνειδητότητα του. Στον σημερινό τεχνολογικό πολιτισμό η παραγωγή και κατανάλωση των βιομηχανικών προϊόντων προκαλεί την αποπροσωποποίηση των σχέσεων και αφήνει τον άνθρωπο ανέστιο, στην κλειστή ταυτότητα του καταναλωτή κατασκευασμένων προϊόντων υψηλής τεχνολογίας189.

Ωστόσο, στη θετική διάσταση της αλλοτρίωσης το Πνεύμα, που θεμελιώνεται στην αυτοσυνειδησία, αποξενώνεται από τον εαυτό του, προκειμένου να κινηθεί προς τον κόσμο των πραγμάτων και να αυτοπραγματωθεί μέσω της μετοχή στο σύνολο της πολιτισμικής και πολιτιστικής πραγματικότητας. Η κίνηση αυτή που προκαλείται ως αναγνώριση της ατομικότητας και ταυτόχρονα θεμελιώνεται στην διϋποκειμενικότητα, που αποτελεί τον όρο της αυτοσυνειδησίας. Πρόκειται για μια ανοικτή διεργασία κίνησης προς τον εαυτό και τον Άλλο, που αποτελεί συνθήκη της αυτογνωσίας του υποκειμένου. Η ταυτότητα έτσι, συγκροτείται ως εξαντικειμενίκευση του υποκειμένου, που οδηγεί στον αυτοκαθορισμό. Πρόκειται για τη συνειδητή κένωση του εαυτού για την προσωπική συνάντηση με τον Άλλο, η οποία ταυτόχρονα επιτρέπει τη δημιουργία μιας νέας θεώρησης για τον εαυτό του.

Η κίνηση αυτή ομοιάζει με την κίνηση Χριστού που εκκένωσε τον εαυτό Του για να συνυπάρξει με το ανθρώπινο Είναι στη μορφή ενός δούλου. Η συνειδητή αλλοτρίωση για χάρη ενός άλλου, είναι το μοναδικό είδος συνύπαρξης στο πρότυπο της Θεανδρικής κοινωνίας. Η Ανάσταση του Χριστού που σηματοδοτεί την υπέρβαση του γεγονότος του θανάτου που αποτελεί το έσχατο όριο της αλλοτρίωσης. Το γεγονός του θανάτου υποδεικνύει τον άνθρωπο ως ένα Είναι χρονικό που αποτελεί μια σύνθεση απείρου και πεπερασμένου, ζωής και εκμηδενισμού, ελευθερίας και αναγκαιότητας με υπαρξιακό τρόπο. Ο θάνατος λοιπόν, αποτελεί διαμορφωτή της ταυτότητας, καθώς η ζωή βιώνεται στην προοπτική του τέλους ως της έσχατης αποξένωσης από το ον ή της υπέρβασης αυτού δια της μετοχής στη ζωή του Θεού190.

Το ερώτημα της ταυτότητας τίθεται σε σχέση με το ερώτημα για τη γνώση και την αλήθεια. Ο Ν. Νησιώτης θεμελιώνει την γνώση όχι στη σύμπτωση αντικειμένου και έννοιας, αλλά στην υπαρξιακή φανέρωση της αλήθειας191. Η ταυτότητα δεν διαμορφώνεται ορθολογικά αλλά αποτελεί μια δυναμική διεργασία που βιώνει το υποκείμενο σε σχέση με τον εαυτό, τους άλλους και την υπέρβαση. Η ταυτότητα έτσι, γίνεται νοητή ως μια διαδικασία ανοικτή, που μέσω της αυτοσυνειδησίας περιλαμβάνει όλο το περιεχόμενο της συνείδησης με στόχο την ενθύμηση του εαυτού και την υπέρβαση της αρνητικής αλλοτρίωσης. Η γνήσια ταυτότητα βρίσκεται πάντα καθ΄ οδόν192. Η ταυτότητα είναι η ενότητα του προσώπου που συμπεριλαμβάνει την κίνηση για την τελείωση και ολοκλήρωση του εαυτού σε σχέση και αναφορά με τους άλλους και τον Θεό. Ο Λόγος ως αποκαλυμμένη πραγματικότητα του Θεϊκού συνδέει τα άτομα σε μια κοινότητα προσώπων με κύριο οντολογικό χαρακτηριστικό την αγάπη. Ο Θεός αγάπη εστίν, και η αγάπη αποτελεί χαρακτηριστικό της ταυτότητας που διαμορφώνεται σε ένα συνεχές γίγνεσθαι. Η ταυτότητα είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι που χαρακτηρίζεται από την ενότητα, ως πρόθεση συνένωσης αντιθετικών μεταξύ τους στοιχείων193.

Ωστόσο, η ενότητα αυτή δεν επιτυγχάνεται μέσα από τη δημιουργία ενός απόλυτου εγώ, ουσιαστικά ταυτισμένου με τον εαυτό του, το οποίο προσπαθεί να κυριαρχήσει έναντι των άλλων υποκειμένων, δηλώνοντας την ανωτερότητα του, αλλά μέσα στην συνάντηση ίσων, ελεύθερων διαφορετικών υποκειμένων που έχουν κληθεί να συνυπάρξουν αναγνωρίζοντας στη διαφορετικότητα τη δυνατότητα της ενότητας. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να σημειώσουμε ότι ο Ν. Νησιώτης επισημαίνει τον κίνδυνο από τη ναρκισσιστική δημιουργία του περίκλειστου Εγώ, που οδηγεί σε πάσης φύσεως δογματισμούς, και είναι υπεύθυνο για τον φανατισμό και την αξίωση της κατοχής της απόλυτης αλήθειας, που αδυνατεί να δεχτεί τον Άλλο, τον διαφορετικό, τον ανοίκειο. Η στάση αυτή είναι μια στάση που επιτείνεται στον μαζικό πολιτισμό της εποχής μας, που προωθείται η ομοιομορφία και η απρόσωπη μαζική ταυτότητα.

Η ιδέα της περίκλειστης ταυτότητας αδυνατεί να συμπεριλάβει το περιεχόμενο της βιωμένης εμπειρίας, καθώς ταυτίζεται ουσιαστικά με ένα είδωλο είτε του εαυτού είτε του Απολύτου και αναζητά την ταυτότητα στην ορθολογικά και εμπειρικά θεμελιωμένη πραγματικότητα του εαυτού. Αδυνατεί έτσι, να συναντήσει τον άλλον που εμφανίζεται στο άμεσο περιβάλλον, με τη σωματική και ψυχική του παρουσία και αφήνει τα ίχνη του στη συνείδηση του υποκειμένου. Η πρωτογενής αυτή εμπειρία της παρουσίας του άλλου στη συνείδηση του όντος, αποτελεί και το θεμέλιο για την δημιουργία μιας πνευματικής κοινότητας η οποία συγκροτείται πάνω στη βάση πάνω στη βάση της παρουσίας της ετερότητας και ταυτόχρονα της δημιουργίας ενός εμείς που χαρακτηρίζει την ύπαρξη ως συνύπαρξη194.

Με τις θέσεις αυτές ο Ν. Νησιώτης θεμελιώνει μια ανθρωπολογία που εδράζεται στη διϋποκειμενικότητα και στην ανοικτή καθοδόν ταυτότητα, γεγονός που αίρει την αυτονομία του υποκειμένου της νεωτερικότητας ενώ ταυτόχρονα διανοίγει τη δυνατότητα του διαλόγου με της μετοχής στον οικουμενικό πολιτισμό. Ο διάλογος είναι ο τρόπος που είναι ο άνθρωπος, καθώς η ταυτότητα θεμελιώνεται στη σύνθεση της ετερότητας και της ενότητας. η διαφορά βρίσκεται και μέσα στον αναζητητή και προκύπτει από την σχέση του με το υπερβατικό.

Στο σημείο αυτό συνοψίζοντας την ανθρωπολογία του Ν. Νησιώτη θα λέγαμε ότι ο άνθρωπος είναι πρόσωπο, καθώς δημιουργείται εκ του μηδενός στο πρότυπο της αλληλεπιχωρητικής σχέσης αγάπης των προσώπων της Αγίας Τριάδας Η αγάπη, η ελευθερία, η μοναδικότητα, η αυτοσυνειδησία, η κοινωνία μεταξύ των προσώπων που αποτελούν τα οντολογικά χαρακτηριστικά του Θεού, εικονίζονται στον άνθρωπο, που δημιουργείται καθ΄εικόνα και ομοίωση του Θεού ως ψυχή ζώσα. Ο άνθρωπος είναι σύνθεση ύλης και πνεύματος σε μια αξεδιάλυτη ενότητα. Η απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό θα εισάγει τη φθορά και τον θάνατο, καθώς ο άνθρωπος ως δημιούργημα αδυνατεί να υπάρξει ξεχωριστά από την πηγή της ζωής. Η μετάνοια, η αγάπη, η αποδοχή της αλήθειας του Θεού, η ευχαριστία, η δοξολογία, η μετοχή στην ενέργεια του Θεού, αποτελούν τα χαρακτηριστικά της νέας κατά Χριστώ ζωής, η οποία λαμβάνει και μεταφέρει διαρκώς τη ζωή του Θεού και αποτελεί την κορυφαία στιγμή της ανθρώπινης σκέψης. Από τη σκοπιά αυτή η διαμόρφωση της ταυτότητας που επιτυγχάνεται μέσω μιας κίνησης αποξένωσης από τον εαυτό αποτελεί το κύριο ζητούμενο για τον άνθρωπο, που υπάρχει ως πρόσωπο καθώς κινείται για την συνάντηση των άλλων προσώπων που και αυτά κινούνται προς συνάντηση του.

Η ανθρωπολογική σκέψη του Ν. Νησιώτη αποκτά ιδιαίτερη σημασία στις μέρες μας. Στην αυγή του 21ου αιώνα το ερώτημα για τον Άλλο αναδεικνύεται σε κυρίαρχο ερώτημα. Οι μεγάλες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, η οικονομική κρίση, η μόλυνση του περιβάλλοντος, οι οικονομικές ανισότητες, η άνοδος του εθνικισμού και του φονταμενταλισμού, καθώς και το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη θέτουν μετ΄ επιτάσεως το ζήτημα του Άλλου. Ακόμα, θέτουν το ερώτημα για την Ορθόδοξη πρόταση για τον σύγχρονο κόσμο, την μαρτυρία της Εκκλησίας σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο καθώς και την απάντηση της θεολογίας και της Εκκλησίας στα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου.

Η εκκλησιολογία του Ν. Νησιώτη, που εδράζεται στην Χριστολογία την Πνευματολογία και την καθ΄οδόν ταυτότητα είναι μια δυναμική εκκλησιολογία με οικουμενική προοπτική που διαμορφώνεται με κύριο στοιχείο την ανοικτότητα, την συμπερίληψη, την ενότητα, και την οικουμενική προοπτική. Την εκκλησιολογία αυτή θα εξετάσουμε με σύντομο τρόπο στη συνέχεια της μελέτης μας, προκειμένου να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα της συνεισφοράς του στη σύγχρονη θεολογική σκέψη.

ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΟΥΤΕ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΠ. ΠΑΥΛΟΥ. ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΝΟΣ ΑΛΛΟΥ ΦΙΛΟΔΥΤΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΟΙ ΝΕΑΡΟΙ ΤΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΩΝ ΘΑΥΜΑΖΟΥΝ ΟΠΩΣ ΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ ΖΟΥΣΑΝ ΜΕ ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΜΙΑΣ ΙΔΕΑΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ.

Σημειώσεις

176. Νησιώτης, Προλεγόμενα εις την θεολογικήν γνωσιολογίαν. Το ακατάληπτον του Θεού και η δυνατότητα γνώσις αυτού. Μήνυμα, Αθήνα, 1986, σ.80.

177. Γεν.1, 26-27 και Γεν. 2,7.

178. Νησιώτης, Προλεγόμενα εις την θεολογικήν γνωσιολογίαν. Το ακατάληπτον του Θεού και η δυνατότητα γνώσις αυτού. Μήνυμα, Αθήνα, 1986, σ.70.

179. Στο ίδιο, σ.75.

180. Στο ίδιο, σ. 72-73.

181. Στο ίδιο, σ.74-76, και Ιωαν. 6,48-58, και Γαλ. 5, 16-26.

182. Στο ίδιο, σ.78.

183. Β Κορ. 13, 13. Και Ν. Νησιώτης, Προλεγόμενα εις την θεολογικήν γνωσιολογίαν. Το ακατάληπτον του Θεού και η δυνατότητα γνώσις αυτού. Μήνυμα, Αθήνα, 1986, σ.88.

184. Η φαινομενολογία διαμορφώθηκε ως ξεχωριστή φιλοσοφική μεθοδολογία στης αρχές του 20ου αιώνα από τον Έντμουντ Χούσερλ, (E. Husserl, 1859-1938). Η επιστροφή στα πράγματα, η αναφορικότητα, το βιώμα, η υποκειμενικότητα είναι οι έννοιες που χρησιμοποίησε ο Χουσέρλ, για να αναδείξει τη συνείδηση ως το μέσο πρόσληψης του κόσμου και το θεμέλιο της ελευθερίας και του αυτοκαθορισμού του σκεπτόμενου υποκειμένου και να αντισταθεί με τον τρόπο αυτό στον αφανισμό της προσωπικότητας και την κατάργηση της ιδιαιτερότητας που συντελούνταν στην καρδιά του ευρωπαϊκού πολιτισμού μέσα από την ποσοτικοποίηση και τη μετρήσιμη αποδοτικότητα κάθε επιστημονικής και ηθικής θεωρίας. Βαλλιάνος.Π. Φιλοσοφία στην Ευρώπη. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα.(19ος -20ος αιώνας). Τομ Γ. Πάτρα:, ΕΑΠ 2000, σ. 235.

Το υπερβατικό στην φαινομενολογία του Χούσερλ , αναφέρεται στην καταγωγή του εγώ, ως υποκείμενο για τον κόσμο, στην αναγωγή της θέασης του κόσμου, αλλά και ως πηγή ή προέλευση του νοήματος. Η υπέρβαση των δεδομένων της εμπειρίας συγκροτεί το υπερβατικό εγώ που θεάται της δομή του καθολικού είναι και του ίδιου το εγώ, ως καθολικής δυνατότητας. Η υπέρβαση συλλαμβάνει το Ον στην ολότητα του.

R.Sherer, Ο Husserl, η Φαινομενολογία και οι εξελίξεις της. Στο Η Φιλοσοφία Από τον Κάντ ως τον Χουσσέρλ. Ο εικοστός αιώνας. (Φρ. Σατελέ επιμ. Κ. Παπαγιώργης Μτφρ). Τομ. Β΄ Γνώση, 2006, σ. 337.

185. Βαλλιάνος.Π. (Φιλοσοφία στην Ευρώπη. Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα.(19ος -20ος αιώνας). Τομ Γ', Πάτρα, ΕΑΠ 2000, σ. 240.

186. Ν. Νησιώτης, «Από την αυτοσυνειδησία μέσω ενσυνείδητης αλλοτρίωσης στην ταυτότητα», Σύναξη, 59 (1996) 19-33,σ.26. Βλ. και Η αναφορικότητα είναι θεμελιώδης όρος της φαινομενολογίας του Χούσερλ. Ο όρος σημαίνει την εγγενή και γενικά ισχύουσα ιδιότητα που έχει η συνείδηση να είναι συνείδηση κάποιου πράγματος, Η συνείδηση είναι εμπρόθετη με την έννοια ότι κατευθύνεται προς κάποιο πράγμα και επομένως έχει την ιδιότητα να τείνει προς ένα αντικείμενο κατανοώντας το είναι του. R.Sherer, Ο Husserl, η Φαινομενολογία και οι εξελίξεις της. Στο Η Φιλοσοφία Από τον Κάντ ως τον Χουσσέρλ. Ο εικοστός αιώνας. (Φρ. Σατελέ επιμ. Κ. Παπαγιώργης Μτφρ). Τομ. Β΄ Γνώση, 2006, σ. 223.

187. Κολ. 3,14. «Σε ένα όμως πράγμα συγκεντρώνω την προσοχή μου: Ξεχνώ αυτά που είναι πίσω μου και κάνω ό,τι μπορώ για να φτάσω αυτά που βρίσκονται μπροστά μου…» Η ρήση του αποστόλου Παύλου σηματοδοτεί την νέα ταυτότητα που δημιουργεί η εν Χριστώ νέα κτίση, καθώς εκτείνεται στο μέλλον στα έσχατα και την τελική κρίση.

188. Ν. Νησιώτης, «Από την αυτοσυνειδησία μέσω ενσυνείδητης αλλοτρίωσης στην ταυτότητα», Σύναξη, 59, 1996,19-33, σ. 24.

189. Ν. Νησιώτης, « Από την αυτοσυνειδησία μέσω ενσυνείδητης αλλοτρίωσης στην ταυτότητα», Σύναξη, 59, 1996,19-33, σ. 25.

190. Στο ίδιο, σ. 26

191. Το ερώτημα για την αλήθεια ορίστηκε από τη φιλοσοφία με το αίτημα της συμφωνίας της έννοιας με το πράγμα και το αίτημα της συνοχής του λόγου, που ακολουθεί την αρχή της μη αντίφασης στην απόδοση κατηγορουμένων σε ένα υποκείμενο. Η σχέση με την αλήθεια μπορεί να καταλήγει στην απόλυτη βεβαιότητα και άρα στο δογματισμό ή στην ριζική αμφιβολία για την ικανότητα μας να διατυπώνουμε κρίσεις με καθολικό κύρος, γεγονός που οδηγεί στον σκεπτικισμό. Ωστόσο, ως μια τρίτη δυνατότητα προβάλλει η υπαρξιακή πρόσληψη της αλήθειας, η οποία προσεγγίζει την αλήθεια ανεξάρτητα από τα πράγματα, την ανακριτική λειτουργία του νου και την αποδεικτική διαδικασία των θεωρημάτων. Η αλήθεια ως έξοδος από τη λήθη συλλαμβάνεται υπαρξιακά, μέσα από τη συνειδητοποίηση του εαυτού και την επικοινωνία με τις άλλες υποστάσεις. Η αλήθεια είναι το αενάως ζητούμενο, ως φιλαλήθεια και συλλαμβάνεται από τη Σκέψη που μας οδηγεί στο Είναι. Η αλήθεια έτσι ταυτίζεται με το Αγαθό και την καλοσύνη. Το ψέμα δεν είναι το αντίθετο της, καθώς είναι ανακρίβεια, δίχως δική του οντολογική υπόσταση. Η Σκέψη συλλαμβάνει το ον στην ολότητα του και πραγματώνεται μέσα στις περιοχές της μυστικής ενόρασης, της ποίησης και της αποφατικής σύλληψης του κόσμου. Η αλήθεια διαμορφώνεται από τη μετοχή στο Είναι του Θεού, και η αλήθεια της σχέσης με το θεϊκό διαμορφώνει την οντολογία του ανθρώπου. Ο Κίργκεργκωρ αμφισβήτησε την αντικειμενική σύλληψη της αλήθειας και διακήρυξε ότι η αλήθεια βρίσκεται στην ανθρώπινη υποκειμενικότητα. Στο σημείο αυτό η σκέψη του Ν. Νησιώτη φαίνεται να συναντά της σκέψη του Κίργκεργκωρ και του Γιάσπερς Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική Πίστις. Μήνυμα,Αθήνα,1956, σ. 45-46 και Π. Κανελλόπουλος Μεταφυσικής προλεγόμενα. Ο άνθρωπος. Ο κόσμος. Ο Θεός. Εστία, Αθήνα, 2003, σ.378-390

192. Ν. Νησιώτης, «Από την αυτοσυνειδησία μέσω ενσυνείδητης αλλοτρίωσης στην ταυτότητα», Σύναξη, 59, 1996,19-33, σ. 29.

193. Στο ίδιο, σ. 30.

194. Στο ίδιο, σ.32.