Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση (12)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 4 Μαρτίου 2022

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Συστηματικής – Δογματικής Θεολογίας 

Διπλωματική εργασία Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση.

Καθηγητής: Χρ. Σταμούλης 

Φοιτητής : Περικλής Αγγελόπουλος - Θεσσαλονίκη 2020

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

6. Σύνοψη

Ο Ν. Νησιώτης διαμορφώνει την χριστολογική οντολογία προσφέροντας το οντολογικό θεμέλιο της ύπαρξης στον σύγχρονο άνθρωπο και καθιστώντας την θεολογική του σκέψη εξαιρετικά επίκαιρη. Η τριαδολογία, η κτισιολογία, η ανθρωπολογία και η εκκλησιολογία του αποκτούν επίκαιρο χαρακτήρα σήμερα, καθώς είναι σε θέση να προσφέρουν υπαρξιακό νόημα στον σύγχρονο άνθρωπο.[ΕΑΝ ΑΠΟΚΤΗΣΕΙ ΝΟΗΜΑ ΠΡΟΣ ΤΙ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΚΑΙ Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΗ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ ΕΙΝΑΙ Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΝΟΗΜΑΤΩΝ, ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΤΡΕΠΤΟΤΗΤΟΣ ΕΦΟΣΟΝ Η ΡΟΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΑΙΤΕΙ ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΗ ΑΛΛΑΓΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ;]

Η απάντηση στο ερώτημα για την αρχή του κόσμου και το αίτιο της δημιουργίας βρίσκονται στο πρόσωπο του Χριστού, που αποτελεί και την ενοποιητική αρχή του κόσμου και απαντά στο ερώτημα για το σκοπό και τον νόημα της ιστορίας. Ο Χριστός που αποτελεί τον Λόγο της Δημιουργίας υπήρχε προ καταβολής του κόσμου και ο κόσμος δημιουργήθηκε από την δημιουργική Του ενέργεια. Ο Χριστός ενεργεί μέσα στη δημιουργία καθώς ο ίδιος εισήλθε στην ιστορία με την ενσάρκωση Του. Το έργο Του ολοκληρώνει το Άγιο Πνεύμα, που οδηγεί τους ανθρώπους στη κοινωνία με τον Πατέρα. Η Ανάσταση του Χριστού σηματοδοτεί την νίκη επί του θανάτου και διανοίγει την εσχατολογική προοπτική με την δεύτερη έλευση του Χριστού στον οποίον συγκεφαλαιώνονται τα πάντα. Η ενότητα και η κοινωνία του Θεού με τα δημιουργήματα Του αποτελούν τον σκοπό της δημιουργίας. Ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο και τον άνθρωπο εξ αγάπης και ελευθερίας. Ο Θεός είναι πρόσωπο, που σημαίνει κίνηση προς συνάντηση ετέρου προσώπου. Στο πρότυπο της αλληλεπιχωρητικής σχέσης αγάπης των προσώπων της Αγίας Τριάδας ο Θεός δημιουργεί τον άνθρωπο. Η αγάπη, η ελευθερία, η μοναδικότητα, η αυτοσυνειδησία, η κοινωνία μεταξύ των προσώπων που αποτελούν τα οντολογικά χαρακτηριστικά του Θεού, εικονίζονται στον άνθρωπο, που δημιουργείται από καθ΄εικόνα και ομοίωση του Θεού. Η απομάκρυνση;;; του ανθρώπου από τον Θεό θα εισάγει τη φθορά και τον θάνατο, καθώς ο άνθρωπος ως δημιούργημα αδυνατεί να υπάρξει ξεχωριστά από την πηγή της ζωής. Η μετάνοια, η αγάπη, η αποδοχή της αλήθειας του Θεού, η ευχαριστία, η δοξολογία, η μετοχή στην ενέργεια του Θεού, αποτελούν τα χαρακτηριστικά της νέας κατά Χριστώ ζωής, η οποία λαμβάνει και μεταφέρει διαρκώς τη ζωή του Θεού και αποτελεί την κορυφαία στιγμή της ανθρώπινης σκέψης.

Από τη σκοπιά αυτή η διαμόρφωση της ταυτότητας αποτελεί το κύριο ζητούμενο για τον άνθρωπο. Την εποχή της αποδιάρθρωσης της ταυτότητας ο Ν. Νησιώτης αρνείται να ορίσει το Μηδέν ως το σημείο θεμελίωσης του Είναι, και τον Άλλο, ως τον περιορισμό της προσωπικής μας ελευθερίας. Ο Άλλος αποτελεί sine qua non συνθήκη της ύπαρξης μας, καθώς η συνείδηση μας συγκροτείται από το περιεχόμενο των παραστάσεων που δημιουργεί από την πρόσληψη του κόσμου με τις αισθήσεις, την σκέψη και τη βούληση. Ο εαυτός θεμελιώνεται στην αυτογνωσία και την αυτοσυνειδησία, η οποία όμως πραγματοποιείται μέσω μιας κίνησης συνειδητής αλλοτρίωσης, πάντοτε κίνηση προσώπου προς έτερο πρόσωπο.

Επιπλέον, η ιδέα του αυτόνομου υποκειμένου που σκέφτεται άρα υπάρχει, καταπίπτει και στη θέση της αναδεικνύεται το ελεύθερο υποκείμενο που υπάρχει σε σχέση και αναφορά προς τους άλλους. Η διϋποκειμενικότητα αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος υπάρχει. Η Εκκλησία έτσι, δεν αποτελεί ένα θείο καθίδρυμα, αλλά φορέα της ενέργειας του Θεού που συμπεριλαμβάνει ολόκληρη τη κτίση.

7. Η επίδραση του υπαρξισμού στη θεολογία του Ν. Νησιώτη.

Ο Ν. Νησιώτης, όπως έχουμε ήδη αναφέρει στην μελέτη μας, θεωρείται ο εισηγητής της φιλοσοφίας του υπαρξισμού την Ελλάδα. Στη διδακτορική του διατριβή με θέμα Υπαρξισμός και Χριστιανική Πίστις θα παρουσιάσει την υπαρξιστική σκέψη, την επίδραση της στο σύνολο του πολιτισμού και της θεολογικής παραγωγής και θα την κρίνει από Ορθόδοξη άποψη.

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε, ότι ο Ν. Νησιώτης, διατυπώνοντας την ανθρωπολογία του φαίνεται να δημιουργεί εκλεκτικές συγγένειες με τη σκέψη του Σ. Κίρκεγκωρ, του Κ. Γιάσπερς, και την ψυχαναλυτική θεωρία. Εκκινώντας από την γνωσιολογία, όπως και ο Δανός στοχαστής, αρνείται τη γνώση του Θεού στον ορθολογικά σκεπτόμενο άνθρωπο υποστηρίζοντας ότι γνώση σημαίνει μετοχή στο είναι του Θεού, ο οποίος δια των ενεργειών Του φωτίζει τον ανθρώπινο νου205. Συγγενεύοντας τον Κίρκεγκωρ, αποκλείει τη δυνατότητα της ηθικής βελτίωσης του ανθρώπου δια της ηθικής πράξης, που εδράζεται στον έλλογο στοχασμό και υποστηρίζει ότι η αποκατάσταση της σχέσης με τον Θεό επιτρέπει την μεταμόρφωση του ανθρώπου, δια του Αγίου Πνεύματος. Η αγάπη, η μετάνοια και η ελευθερία γίνονται οι κύριες οντολογικές κατηγορίες που χρησιμοποιεί και οι οποίες βρίσκονται κοντά με τη σκέψη του Δανού θρησκευτικού στοχαστή, καθώς η θέληση αναδεικνύεται ως η κύρια πηγή της απόφασης για αποδοχή της θείας πραγματικότητας206. Διαφοροποιείται ωστόσο, από τον Κίρκεγκωρ, καθώς το πρόσωπο, στη σκέψη του Ν. Νησιώτη είναι η κίνηση προς έτερο πρόσωπο, το οποίο κινείται και αυτό προς συνάντηση του Άλλου207.

Ακόμα, όπως και ο Κίρκεγκωρ, θα υποστηρίξει ότι η συνείδηση του καλού και του κακού, γεννά το αίσθημα της απελπισίας στον άνθρωπο που επιχειρεί να διασωθεί μέσω του μαζικού πολιτισμού. Η απώλεια της αθωότητας, η ενοχή και η απελπισία γίνονται οι κύριες κατηγορίες της σκέψης του, που και ο Ν. Νησιώτης εντάσσει στην οντολογία του208. Αρνούμενος επίσης, τη γνώση του Θεού δια της παρατήρησης της αισθητής πραγματικότητας, φαίνεται να δέχεται επιρροές από τη θέση του Κίρκεγκωρ, περί εξωτερικής και εσωτερικής θρησκευτικής εμπειρίας. Η θρησκευτικότητα , που αναφέρεται στην αναζήτηση της υπερβατικής αρχής δια της λογικής παρατηρήσεως, δεν επαρκεί για την γνώση του Θεού. Είναι ωστόσο δυνατόν να συμβάλλει στον βαθύτερο συλλογισμό για το νόημα και το σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης και της ηθικής πράξης. Αδυνατεί όμως να οδηγήσει στην κατανόηση του παράδοξου της πίστης.

Η πίστη αποτελεί μια διαλεκτική κίνηση της ανθρώπινης ύπαρξης που αγωνίζεται να υπερβεί την αμαρτία του κόσμου και να ζήσει σύμφωνα με την Ιδέα. Ο άνθρωπος υπάρχει ως πρόσωπο καθώς στρέφει την προσοχή του στην εσωτερικότητα και βιώνει την πνευματική και ηθική αναγέννηση του. Ο άνθρωπος τότε συναντά τον αληθινό του εαυτό και γίνεται πρόσωπο ως σύνθεση απείρου και περασμένου209. Η σκέψη του Ν. Νησιώτη φαίνεται να δέχεται την επίδραση των θέσεων αυτών του Κίρκεγκωρ, καθώς και ο ίδιος υποστηρίζει ότι η γνώση του καλού και του κακού δημιουργεί ένταση εντός του ανθρώπου που αγωνίζεται για την κατάκτηση της αρετής και της υπέρβασης της κακίας.

Ο άνθρωπος ωστόσο, αδυνατεί να υπερβεί το κακό που συναντά εντός του, και που στη θεολογική γλώσσα καλείται αμαρτία. Η πρωταρχική αμαρτία, ο χωρισμός του ανθρώπου από τον Θεό, υπερβαίνεται με την αποκατάσταση της σχέσης του Θεού με τον άνθρωπο. Τη θέση αυτή υποστηρίζει και ο Κίρκεγκωρ, καθώς τελικά ο άνθρωπος βρίσκει την σωτηρία στη προσωπική σχέση με το Θεϊκό210.

Ο Ν. Νησιώτης όπως και ο Δανός στοχαστής θεωρεί ότι ο σκοπός του ανθρώπου είναι η ένωση του με το Θεό. Η ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι σύνθεση πεπερασμένου και απείρου βρίσκεται σε συνάφεια με τη σκέψη του Κίρκεγκωρ, όπως επίσης, θεωρεί ότι η ύπαρξη και η ουσία υπάρχουν αξεδιάλυτα σε μια ενιαία σύνθεση, καθώς η ουσία δεν είναι μια απλή πραγμάτωση, αλλά τείνει προς την πραγμάτωση της, καθώς το ον υπάρχει «εν δυνάμει και ενεργεία».

Η έννοια του προσώπου έχει κοινές αναφορές με την έννοια του μοναδικού που χρησιμοποιεί ο Κίρκεγκωρ, αλλά και της υπόστασης που χρησιμοποιεί ο Κ. Γιάσπερς, προκειμένου να περιγράψει τον άνθρωπο που στρέφεται στην αυτοσυνειδησία για να πετύχει το ποιοτικό εκείνο άλμα, που θα του επιτρέψει να αποκτήσει μια νέα σχέση με τον εαυτό του. Η ύπαρξη δεν είναι η απλή παρουσία στον κόσμο, αλλά είναι μια δυνατότητα, που ο άνθρωπος έχει την ελευθερία, να πραγματώσει ή όχι. Η ύπαρξη δημιουργείται ως ένα διαρκές γίγνεσθαι το οποίο οδηγεί στην εξατομίκευση. Η ύπαρξη δεν πραγματώνεται σε διάκριση προς την ουσία, αλλά με την στροφή στον εαυτό και την ενδόμυχη σκέψη του εαυτού για τον εαυτό, ως μια κίνηση ανακάλυψης της εσωτερικότητας και της πραγμάτωσης της δυνατότητας, δια της εκλογής και της αναγωγής στην Υπέρβαση211.

Τέλος, στο ζήτημα της ύπαρξης και της ουσίας ή της διαφοράς φύσης και ελευθερίας ο Ν. Νησιώτης δεν φαίνεται να προχωρά σε διαχωρισμό. Το ον υπάρχει ως σύνθεση ύλης και μορφής, δηλαδή δεν υπάρχει υπόσταση δίχως ουσία και ουσία δίχως υπόσταση. Η οντολογία και η ανθρωπολογία του καθηγητή που βασίζεται στο γεγονός της ενσάρκωσης, συλλαμβάνει την ενότητα της φύσης με την ιστορία και της ψυχής με το σώμα, θεωρώντας τα πάντα αδιαίρετα και σε ενότητα πλήρη ως σύνθεση πρώτης και δεύτερης ουσίας212. Ακόμα, ο Ν. Νησιώτης στο ζήτημα της αλήθειας πλησιάζει την σκέψη του Κίρκεγκωρ, συλλαμβάνοντας την αλήθεια ως υπαρξιακή και υποκειμενική εμπειρία και ζωή σύμφωνα με την Ιδέα Το αληθώς υπάρχειν είναι αποτέλεσμα της επίγνωσης της λύτρωσης που προέρχεται από την θυσία στον Σταυρό213.

8. Η σημασία του έργου του Ν. Νησιώτη στην αυγή του 21ου αιώνα.

Η θεολογία του Ν. Νησιώτη είναι ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα καθώς, στον 21ο αιώνα με το τέλος των «μεγάλων αφηγήσεων», η οντολογία και η ανθρωπολογία αναδεικνύονται σε κύρια ζητούμενα. Το ζήτημα του Άλλου, της ταυτότητας, του εαυτού, όπως και του αυταρχισμού, του ολοκληρωτισμού και του φονταμενταλισμού αναδεικνύονται σε μείζονα ζητήματα. Ακόμα, την εποχή του «θανάτου του Θεού» και της αναζήτησης νοήματος τίθεται εκ νέου το ερώτημα, για την γνώση και την αλήθεια, που αποκτά ιδιαίτερη πρακτική σημασία.

Η Χριστολογική οντολογία του Ν. Νησιώτη είναι σε θέση να παρέχει το υπαρξιακό θεμέλιο στον άνθρωπο του 21ου αιώνα που δοκιμάζεται από την απώλεια του νοήματος και βιώνει την αγωνία της δημιουργίας του εαυτού. Η έννοια του προσώπου που ορίζει την ύπαρξη ως συνύπαρξη είναι δυνατόν να προσφέρει παρηγοριά στον άνθρωπο της ύστερης νεωτερικότητας που ταλανίζεται από την παρακμή των ιδανικών, τη φυγή των θεών, την κατάλυση των οργανικών μορφών ζωής και την αντικατάσταση των σχέσεων αγάπης και φροντίδας, με σχέσεις απλής επικοινωνίας και ικανοποίησης αμοιβαίων συμφερόντων214.

Η ανθρωπολογία του Ν. Νησιώτη, που εδράζεται στην έννοια του προσώπου υποδεικνύει ένα τρόπο του σκέπτεσθαι, καθώς τονίζει εμφατικά ότι η απάντηση στο ερώτημα της ταυτότητας περιλαμβάνει την απάντηση στο ερώτημα για τον Άλλο, και την αναζήτηση του βαθέως εαυτού μέσω της κίνησης της αλλοτρίωσης, που οδηγεί στην ανοικτή καθ΄οδόν ταυτότητα.

Επιπλέον, η ευρύτητα της θεολογίας του επιτρέπει τον διάλογο με τον σύγχρονο άνθρωπο και προωθεί την συζήτηση με τις επιστήμες, ικανοποιώντας το αίτημα για ενότητα, παρέχοντας το οντολογικό και υπαρξιακό θεμέλιο που νοηματοδοτεί την επιστημονική αναζήτηση.

Τέλος, η εκκλησιολογία του συμβάλλει στην ανοικτή και περιεκτική θεώρηση της οικουμένης που επιτρέπει το διάλογο και προάγει την ανεκτικότητα, τη επικοινωνία και το σεβασμό μεταξύ των Εκκλησιών, των θρησκειών, των εθνών και των κοινωνιών. Η περιεκτική αυτή στάση είναι ιδιαίτερα σημαντική στις αρχές του 21ου αιώνα που χαρακτηρίζεται από πλουραλισμό και πολυφωνία, καθώς είναι δυνατό να παρέχει μια ηθικά θετική βάση, η οποία εδράζεται στην μεταφυσική ενώ παραμένει συνδεδεμένη με τα ιστορικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Η προσέγγιση αυτή που θεμελιώνεται στην ελευθερία και την αγάπη, ως ουσίας του όντος και διατυπώνεται σε μια φιλοσοφική γλώσσα, προσφέρει ένα λόγο μεστό νοήματος στην εκκοσμικευμένη κοινωνία, και ενδεχομένως προσλαμβάνεται θετικά και από τους αγνωστικιστές και τους άθεους.

Με τον τρόπο του Ν. Νησιώτη, ο θεολογικός λόγος επιτυγχάνει να επικοινωνήσει με το νεωτερικό άνθρωπο μεταφέροντας το μήνυμα του ευαγγελίου σε όλες τις περιοχές της ανθρώπινης δράσης συμμετέχοντας στον διάλογο του σύγχρονου κόσμου για τα μεγάλα ζητήματα της βιοηθικής, της τεχνητής γονιμοποίησης, της σεξουαλικότητας, της προστασίας του περιβάλλοντος, των κοινωνικών ανισοτήτων, της φτώχειας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η θεώρηση αυτή βρίσκεται στον αντίποδα της κλειστής στάσης του φονταμενταλισμού, του ολοκληρωτισμού, του εθνικισμού και προκρίνει μια διεργασία εκδημοκρατισμού της κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής και πολιτισμικής ζωής. Κυρίως όμως, η θεολογία του Ν. Νησιώτη είναι σε θέση να κομίζει στο τωρινό άνθρωπο το μήνυμα της σωτηρίας από τη φθορά και το θάνατο, προσφέροντας νόημα και δείχνοντας προς αυτό το Ένα, που ο άνθρωπος χρειάζεται για να ζήσει.

ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΟΥ ΠΑΡΗΓΟΡΕΙ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΜΕ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΚΙΡΚΕΓΚΑΡΝΤ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΦΗΤΕΙΑ Η ΟΠΟΙΑ ΛΥΝΕΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΙΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΘΙΣΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΠΕΡΙΤΤΟ.ΕΠΙΤΡΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΝΑ ΑΝΑΠΑΥΘΕΙ ΜΕΤΑ ΤΑ ΤΟΣΑ ΒΑΣΑΝΑ ΠΟΥ ΠΕΡΑΣΕ. 

Ο ΥΠΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΜΗΤΡΑ ΠΟΥ ΓΕΝΝΑ ΣΗΜΕΡΑ ΤΟΝ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟ ΔΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ Η ΟΠΟΙΑ ΝΟΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙ ΠΑΣΑΝ ΣΑΡΚΑΝ. Ο ΚΥΡΙΟΣ ΤΟ ΕΔΩΣΕ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟ ΔΩΡΙΖΕΙ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ. 

ΣΥΝΕΧΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ.

     

 Το Άγιο Πνεύμα απο το ένα μέρος, είναι οπωσδήποτε το πνεύμα το οποίο ενεργεί, είναι ενεργό, ανάμεσα στον Χριστό και την Εκκλησία. Αλλά απο το άλλο μέρος Αυτό είναι το Άγιο Πνεύμα που

πέμπεται απο την ενότητα Χριστός Εκκλησία (όπως απο την αιώνια ενότητα τού Πατρός με τον Υιό) 

και επομένως είναι άνοιγμα το οποίο η ένωση αγάπης ανάμεσα στην Νύμφη και τον Νυμφίο δοκιμάζει πρός το νέο, πρός τον Υιό, πρός τον κόσμο τής δημιουργίας, και σήμερα ακριβώς προς τον "εκκοσμικευμένο"  μή-Χριστιανικό κόσμο.

ΜΙΑ ΔΑΙΜΟΝΙΚΗ ΕΝ ΟΛΙΓΟΙΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Η ΟΠΟΙΑ ΔΕΝ ΔΙΑΘΕΤΕΙ ΟΥΤΕ ΥΠΟΨΙΑ ΑΓΙΟΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ. ΑΛΛΑ ΜΕ ΜΙΑ ΣΚΕΨΗ ΦΟΡΤΩΜΕΝΗ ΑΓΑΠΗ.

Σημειώσεις

205. Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική Πίστις. Μήνυμα,Αθήνα,1956, σ. 46.

206. Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική Πίστις. Μήνυμα,Αθήνα,1956, σ. 72 και Νησιώτης ,Ν. Φιλοσοφία της Θρησκείας και Φιλοσοφική Θεολογία. Σκέψεις επί του προβλήματος της θέσεως της φιλοσοφίας εν τη συστηματική Θεολογία. Μήνυμα: Αθήνα, 1986, σ. 27.

207. Ν. Νησιώτης, Φιλοσοφία της Θρησκείας και Φιλοσοφική Θεολογία. Σκέψεις επί του προβλήματος της θέσεως της φιλοσοφίας εν τη συστηματική Θεολογία. Μήνυμα: Αθήνα, 1986, σ. 45.

208. Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική Πίστις. Μήνυμα,Αθήνα,1956, σ. 178

209. Μ. Μαρκάκης, Οι δύο όψεις της θρησκείας στη φιλοσοφία του Kierkegaard. Η «θρησκευτικότητα Α» και η «Θρησκευτικότητα Β». Στο Νικόλαος Νησιώτης. Θρησκεία, Φιλοσοφία και Αθλητισμός σε διάλογο, Αναμνηστικός τόμος. Αθήνα, 1994, σ.250.

210. Στο ίδιο, σ. 250.

211. Γ. Τζαβάρας, Υπαρξιακό και νοητικό γίγνεσθαι κατά τον Kierkegaard. Bookstars-Γιωγγαράς, Αθήνα, 2013, σ.10., Χρ. Μαλεβίτση, Εισαγωγή στο Κ. Γιάσπερς, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία. Δωδώνη, Αθήνα, 1968, σ.78.

212. Ν. Νησιώτης, «Ενσάρκωσις και ιστορική πραγματικότης». Στο Ν. Νησιώτη, Ορθοδοξία Παράδοση και Ανακαίνιση. Ευθύνη, Αθήνα, 2001, σ.37-38.

213. Ν. Νησιώτης, Υπαρξισμός και Χριστιανική Πίστις. Μήνυμα,Αθήνα,1956, σ. 183.

214. A. Ehrenberg, Η κούραση να είσαι ο εαυτός σου. Κατάθλιψη και κοινωνία. (Β. Δημουλά,μτφρ.) Εκδόσεις του εικοστού πρώτου. σ.18.