Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση (18)

 Συνέχεια από: Τρίτη 15 Μαρτίου 2022

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Συστηματικής – Δογματικής Θεολογίας 

Διπλωματική εργασία Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση.

Καθηγητής: Χρ. Σταμούλης 

Φοιτητής : Περικλής Αγγελόπουλος - Θεσσαλονίκη 2020

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

6. Η Εκκλησία

Η εκκλησιολογία του Χρ. Γιανναρά αποτελεί οργανική συνέχεια της χριστολογίας του. Ο καθηγητής απομακρυνόμενος από την ηθική διάσταση του εκκλησιαστικού γεγονότος θα τονίσει τον υπαρξιακό και οντολογικό του χαρακτήρα. Ανατρέχοντας στην παράδοση της αρχέγονης Εκκλησίας επιχειρεί να αντλήσει το νόημα της ύπαρξης της. Η Εκκλησία αποτελεί τη σύναξη των κεκλημένων, αυτών που αποδέχονται την κλήση του Χριστού και πραγματοποιούν το πέρασμα από το θάνατο στη ζωή. Η Εκκλησία δεν είναι ένας θεσμός, μια ιεραρχική οργάνωση, ούτε μια καινούργια θρησκεία ή ηθική διδασκαλία, αλλά είναι το σώμα του Χριστού που εκφράζει την προσωπική και συλλογική ενότητα μαζί του και μεταξύ των μελών του. Αποτελεί και συγκροτείται από το γεγονός της αποδοχής από τον άνθρωπο της ερωτικής κλήσης του Θεού.

Η Εκκλησία ειδωμένη σε συνέχεια του λαού Ισραήλ που και αυτός υπήρξε λαός «κεκλημένων» από τον ζώντα Θεό, είναι ένα λαός, ο Νέος Ισραήλ, που έχει ως αποστολή να φανερώσει την νέα Διαθήκη και να κηρύξει τα καλά νέα της σωτηρίας του Θεού. Η ζωή στην Εκκλησία οργανώνεται γύρω από το Δείπνο της Ευχαριστίας. Η Ευχαριστία δεν αποτελεί την έκφραση μιας θεωρητικής σύλληψης ή αναγκαιότητας, αλλά εξωτερικεύει στο πρότυπο του λαού Ισραήλ, την ευχαριστία προς τον Θεό για το δώρο της σωτηρίας και της μετοχής στην όντως ζωή.

Στην Ιουδαϊκή παράδοση ο λαός Ισραήλ γιορτάζει το Πάσχα τη σωτηρία από τους Αιγύπτιους και το πέρασμα της Ερυθράς Θάλασσας με την Ευχαριστία. Ο πρεσβύτερος, στο γεύμα του Πάσχα, ευχαριστούσε πρώτος το Θεό υψώνοντας το ποτήρι με το κρασί και στη συνέχεια τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας έπιναν συμμετέχοντας στην Ευχαριστία. Με τον ίδιο τρόπο ο Χριστός καλεί τους μαθητές γύρω από το τραπέζι της Ευχαριστίας για να σημάνει τη νέα δυνατότητα περάσματος από το θάνατο στη ζωή για όλη την ανθρωπότητα. Η βρώση και η πόση του σώματος του Χριστού σημαίνει την οντολογική μεταβολή ολόκληρης της ύπαρξης του ανθρώπου, που χριστοποιείται, καθώς λαμβάνει τη σάρκα και το αίμα του Χριστού. Όπως μια πράξη βρώσης και πόσης οδήγησε στην απώλεια της σχέσης με τον Θεό, μια αντίστοιχη ενέργεια σηματοδοτεί τη μεταβολή του τρόπου ύπαρξης, την παραίτηση από τον τρόπο του κτιστού και την μετοχή στη αγαπητική σχέση αλληλεπιχώρησης με τον Θεό και τους ανθρώπους298.

Η μετοχή αυτή στο είναι του Χριστού καταργεί κάθε προσπάθεια για ηθική βελτίωση ή ηθική πειθαρχία καθώς αναφέρεται στην ζωοποιό σχέση με το Θεό και την πραγματοποίηση της ζωής ως ευχαριστίας, καθώς τα πάντα λαμβάνονται ως δώρο από τον Θεό, επιστρέφονται σε Αυτόν, και η ζωή πραγματοποιείται ως κοινωνία, σε σχέση και αναφορά προς το άκτιστο299. Η μεταποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης αφορά το σώμα, τη ψυχή και το πνεύμα του ανθρώπου που δέχεται την επίσκεψη του Αγίου Πνεύματος και αναγεννάται πνευματικά. Η έλευση του Αγίου Πνεύματος μετά την Ανάληψη του Χριστού ολοκληρώνει το έργο του, ενεργώντας στη ζωή των μαθητών και της Εκκλησίας ανακαινίζοντας καθημερινά την ύπαρξη τους. Η ομιλία γλωσσών, η θεολογική σοφία, οι θεραπείες των ασθενειών, αποτελούν χαρίσματα του Πνεύματος που συνοδεύουν την έλευση του στη ζωή των πιστών και του σώματος της Εκκλησίας. Η ανακαίνιση αυτή της ζωής δεν αποτελεί ένα βίωμα μυστικιστικό αλλά ένα γεγονός υπαρκτικό, με απόλυτα κοινωνική φύση που απελευθερώνει τις δυνάμεις της ζωής. Ο άνθρωπος αποκτά τη δυνατότητα να υπάρχει, απορρίπτοντας τα έργα του φυσικού ανθρώπου, και ενδυόμενος τον νέο κατά Χριστό να αυξάνει στη γνώση του Θεού και να ανακαινίζεται σύμφωνα με την εικόνα του300.

Η ανακαίνιση αυτή της ζωής πραγματοποιείται εντός της Εκκλησίας διαμέσου των μυστηρίων. Η Ευχαριστία, το Βάπτισμα, το Χρίσμα σηματοδοτούν την αναγέννηση και την αποκατάσταση της ζωής ως κοινωνίας και πληρότητας εν Χριστώ. Ακολούθως, η Μετάνοια, η Εξομολόγηση, η Ιερωσύνη, ο Γάμος, το Ευχέλαιο φανερώνουν την ένταξη του πιστού στη ζωή του εκκλησιαστικού σώματος. Τα μυστήρια δεν αποτελούν μέσο καταξίωσης, μετάδοσης ευλογίας ή κάποιας υπερφυσικής δύναμης, αλλά δηλώνουν την αναγέννηση της ύπαρξης, και την ένταξη στη ζωή της Εκκλησίας301.

Τον ίδιο ρόλο επιτελεί και η οργανωτική μορφή της Εκκλησίας, δηλαδή τη φανέρωση της ως το Δείπνο της Ευχαριστίας. Από τις απαρχές της συγκρότησης της Εκκλησίας ως σώματος του Χριστού, η Εκκλησία οργανώνεται γύρω από το Δείπνο της Ευχαριστίας και από το οποίο απορρέουν τα λειτουργικά χαρίσματα και η οργανωτική της δομή. Οι Επίσκοποι, ή πρεσβύτεροι φέρουν το ξεχωριστό χάρισμα της τέλεσης της Ευχαριστίας που από την εποχή των Αποστόλων μεταδίδεται δια της επιθέσεως των χειρών σε αυτόν που εκλέγεται να διακονεί τα μυστήρια της Εκκλησίας. Ο Επίσκοπος ή πρεσβύτερος πλαισιώνεται από ένα συμβούλιο πρεσβυτέρων με πνευματικά και διοικητικά καθήκοντα. Η αύξηση του αριθμού των πιστών στην πρώτη Εκκλησία, συνέβαλλε στην αύξηση του αριθμού των συνάξεων και στη χειροτόνηση πρεσβυτέρων, οι οποίοι υπάγονταν σε ένα τοπικό Επίσκοπο που είχε την ευθύνη των συνάξεων της περιοχής του. Ο Επίσκοπος έτσι, δεν είναι φορέας εξουσίας ή νομικών δικαιωμάτων αλλά με τη δωρεά του Πνεύματος τελεί τα μυστήρια, ενοποιώντας το σώμα της Εκκλησίας που πραγματοποιεί τη ζωή με τον τρόπο της αγάπης, ως ενότητα και ελευθερία. Ο Επίσκοπος δεν είναι κάποιου είδους μεσολαβητής που εξευμενίζει το θείο, ούτε μια μορφή εξουσίας και επιβολής της δογματικής αλήθειας, αλλά ο πνευματικός πατέρας που γεννά τα τέκνα του μεταφέροντας τα από τη αυτονομημένη ζωή, στη ενότητα της κοινωνίας με τον Θεό και τα μέλη της Εκκλησίας.

Με τον ίδιο τρόπο, οι διάκονοι αναλαμβάνουν να φανερώσουν την αγάπη του Θεού για τον κόσμο, φροντίζοντας τα μέλη της κοινότητας που βρίσκονται σε ανάγκη. Το φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας αποτελεί συνέχεια της Ευχαριστίας και πραγμάτωση της ζωής σύμφωνα με τον τρόπο της αγάπης και όχι ηθικιστική φιλανθρωπία ή ωφελιμιστικός αλτρουϊσμός302.

Θα λέγαμε ότι σύμφωνα με τον Χρ. Γιανναρά, το σύνολο της θεσμικής οργάνωσης της Εκκλησίας όπως φανερώνεται στις Επισκοπές, τις Μητροπόλεις, τα Πατριαρχεία και τις Συνόδους, εξέφρασε την αλήθεια της Εκκλησίας και την εμπειρία του συνολικού σώματος του Χριστού. Η Εκκλησία οργανώθηκε με άξονα την Ευχαριστία και τελικό υπερασπιστή το λαό που αποτελεί και τον θεματοφύλακα της εμπειρίας της ζωής εν Χριστώ. Με τον τρόπο που αρνήθηκε να ταυτίσει την έννοια με το πράγμα και την αλήθεια με τον ορισμό της, με τον ίδιο τρόπο η Εκκλησία αρνήθηκε να μεταβληθεί σε ένα θεσμικό σύστημα με εξουσιαστική δομή, φορέα μιας αλάθητης δογματικής αλήθειας303. Ο καθηγητής θα τονίσει ότι η στάση αυτή βρίσκεται στον αντίποδα του Δυτικού πολιτισμού και της Δυτικής χριστιανοσύνης, που υιοθέτησε την νοησιαρχική σύλληψη της αλήθειας και οργάνωσε τη ζωή γύρω από τις έννοιες της αυθεντίας, της αντικειμενικής αλήθειας, και συνακόλουθα της δημιουργίας θεσμών με εξουσιαστικό και αυταρχικό χαρακτήρα304.

Ωστόσο, το γεγονός ότι η Εκκλησία καθιερώθηκε ως επίσημη θρησκεία από τα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και η σύνδεση της με πολιτικά, εθνικά και οικονομικά κέντρα αλλοίωσαν το μήνυμα της σωτηρίας από τη φθορά και τον θάνατο και την μετέτρεψαν σε θεσμό εξουσιαστικό, αυταρχικό με δομή και ιεραρχία που εξυπηρέτησε φιλοδοξίες προσωπικές και συλλογικές305.

Ωστόσο, η αλήθεια της Εκκλησίας δεν απεικονίζεται στις ηθικές αρετές των μελών της και της ηγεσίας της, ούτε στην αποτυχία της να προσλάβει και να μεταμορφώσει το σύνολο του πολιτισμού. Η αλήθεια της Εκκλησίας βρίσκεται στον τρόπο της αγάπης, στην αποδοχή της αποτυχίας, της αδυναμίας και τον σεβασμό στην ελευθερία του προσώπου. Σε ένα πολιτισμό των επιτευγμάτων, της αποτελεσματικότητας, της επιτυχίας, της τελειότητας και της εικόνας, η Εκκλησία κομίζει και βιώνει το μήνυμα της αγάπης και της αποδοχής της αδυναμίας, καθώς αυτή μας οδηγεί στο υπαρξιακό εκείνο άλμα της παραίτησης από κάθε αίσθηση δύναμης του κτιστού για να μπορέσουμε να βιώσουμε την εγκατάλειψη στα χέρια του άκτιστου. Η μαρτυρία των αγίων, των ασκητών των λαϊκών που αγωνίζονται φανερώνει ότι η ζωή δεν εξαντλείται στην ατομική επιβίωση αλλά συναντάται στην ολοκληρωτική απάρνηση του κτιστού θελήματος για την πραγματοποίηση της ερωτικής σχέσης με το πρόσωπο του Θεού εν Χριστώ Ιησού.

Η θέση αυτή που επιβιώνει σε μέρος του λαού και του κλήρου αποτελεί το μπόλι εκείνο, που μπολιάζει την Εκκλησία αλλά και τον πολιτισμό ολόκληρο με την ασκητική της αγάπης και αντιπαραβάλλει ένα άλλο πολιτισμικό παράδειγμα, που στοχεύει στην αναζήτηση της αλήθειας, και την υπέρβαση του θανάτου δια της μετοχής στο Είναι του Θεού.

7. Σύνοψη

Ο Χρ. Γιανναράς επιχειρεί να απαντήσει στο οντολογικό ερώτημα χρησιμοποιώντας την έννοια του προσώπου. Με αφετηρία την θεολογική σκέψη της πρώτης και μέσης χριστιανικής περιόδου διαλέγεται με την φαινομενολογία και τον υπαρξισμό, προκειμένου να απαντήσει με τρόπο επίκαιρο και ολιστικό στο οντολογικό ερώτημα. Η απάντηση στο ερώτημα της ύπαρξης δεν αποτελεί μια δραστηριότητα άσχετη με την καθημερινή μας ζωή, αλλά αντίθετα αποτελεί το θεμέλιο για το σύνολο της πολιτισμικής ζωής306. Η έννοια του προσώπου και του έρωτος είναι οι δύο κύριες κατηγορίες που χρησιμοποιεί ο καθηγητής για να απαντήσει στο ερώτημα για τη φύση της πραγματικότητας και την αλήθεια του όντος.

Το πρόσωπο υπάρχει ως ύπαρξη εκ-στατική, αναφερόμενη προς τα άλλα πρόσωπα και τον κόσμο των πραγμάτων. Η υπόσταση και οι ενέργειες της, διακρίνονται από τη φύση ή ουσία και το πρόσωπο υπάρχει ως ατομική ύπαρξη σε σχέση και αναφορά προς τις άλλες υποστάσεις και τα πράγματα. Η πραγματικότητα του προσώπου εκφράζει τον άρρητο πυρήνα της ύπαρξης, που προηγείται από την συνειδησιακή λειτουργία, και διαφοροποιεί το πρόσωπο από τις ενέργειες του. Το πρόσωπο υπάρχει ως φορέας της ζωής στο βαθμό που ανταποκρίνεται στο κάλεσμα του Θεού για μετοχή τη δική Του ζωή μια και ο Θεός είναι η πηγή της ζωής.

Ο Θεός υπάρχει πρωταρχικά ως πρόσωπο. Ως ύπαρξη ελεύθερη από κάθε αναγκαιότητα των προσδιορισμών της. Ο άνθρωπος δημιουργημένος κατ΄εικόνα και ομοίωση του Θεού, υπάρχει ως πρόσωπο, με δυνατότητα υπέρβασης των περιορισμών της φύσης ή ουσίας, ως ετερότητα σε σχέση και αναφορά προς άλλο πρόσωπο. Το ιδιάζον χαρακτηριστικό του προσώπου είναι η σχέση με ένα άλλο πρόσωπο. Η απώλεια της σχέσης με το Θεό που ξεκίνησε από την πτώση επέφερε στον άνθρωπο το αίσθημα της αποξένωσης, της αλλοτρίωσης, το χωρισμό και την ενοχή καθώς ο πρώτος άνθρωπος έχασε την πληρότητα που προέρχονταν από τη σχέση του με το Θεό και προσπάθησε να ζήσει τη ζωή με τις δικές του πεπερασμένες δυνάμεις. Η προσπάθεια, να πραγματώσει το σκοπό της ύπαρξης του μόνος του, σηματοδότησε την υπαρκτική πτώση όχι μόνο του ανθρώπου αλλά και ολόκληρης της φύσης που και αυτή έχει υποταχθεί στη φθορά και την ματαιότητα.(Ρωμ. 8, 20). Η τραγωδία αυτή αποκαλύπτει τη σημαντική θέση του ανθρώπου στον κόσμο και παράλληλα αναδεικνύει τα όρια της ελευθερίας του προσώπου και τονίζει τις συνέπειες της για το σύνολο της κτίσης.

Η ενσάρκωση του Χριστού αποκαθιστά δια της υπαγωγής του ανθρωπίνου θελήματος στο θείο, τις συνέπειες της αρχικής ανυπακοής του Αδάμ, και επαναφέρει τη δυνατότητα της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό. Η Εκκλησία αποτελεί τον τόπο της φανέρωσης της αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο και αποτελεί την σύναξη γύρω από το Δείπνο της Ευχαριστίας, όσων αποδέχονται αυτή την ερωτική κλήση. Η Εκκλησία είναι ο τόπος όπου η ζωή πραγματώνεται σύμφωνα με την αλήθεια.

Ο Χρ. Γιανναράς στο έργο του θα τονίσει ότι ο Χριστιανισμός είναι ένα γεγονός υπαρξιακό, οντολογικό, καθολικό που σχετίζεται με την αλήθεια της ύπαρξης και αγγίζει όλες τις πτυχές της ζωής του ανθρώπου και διαμορφώνει το σύνολο του πολιτισμού. Εκκινώντας από την γνωσιολογία θα υποστηρίξει ότι η διαφορετική αντίληψη για το πρόσωπο διαμόρφωσε δύο διακριτά πολιτισμικά παραδείγματα στη Δύση και την Ανατολή.

Στην Ανατολή, το πρόσωπο έγινε αντιληπτό ως ετερότητα σε σχέση και η υιοθέτηση κοινωνικών κριτηρίων για την επαλήθευση της γνώσης και η άρνηση να ταυτιστεί η αλήθεια με τον ορισμό της, συνέβαλλε στη δημιουργία ενός πολιτισμού που έθετε ως προτεραιότητα την αναζήτηση της αλήθειας και οργανώθηκε γύρω από την κοινοτική ζωή.

Αντίθετα στη Δύση, η κατανόηση του ανθρώπου ως «ατομικής ουσίας της ελλόγου φύσεως», οδήγησε σε ένα πολιτισμό που θεμελιώθηκε στην ιδέα του αυτόνομου υποκειμένου, το οποίο είναι ικανό να γνωρίσει το Θεό, με τις δικές του δυνάμεις. Η αλήθεια στην προοπτική αυτή θεωρήθηκε ως η ταύτιση της έννοιας με το πράγμα και η ορθολογική και αποδεικτική σκέψη θεωρήθηκαν οι προϋποθέσεις της γνώσης της αλήθειας. Η ορθολογική οργάνωση της ζωής, η αποτελεσματικότητα, η αποδοτικότητα, η ανάδειξη του σκεπτόμενου υποκειμένου σε μέτρο των πάντων, η εκκοσμίκευση της ζωής και εν τέλει ο μηδενισμός όλων των αξιών όπως εμφανίστηκε στη διάρκεια του 19ου αιώνα έχουν τις ρίζες τους στην οντολογική αυτή θεώρηση του προσώπου.

Σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, που ο Δυτικός πολιτισμός έχει διαδοθεί και επικρατήσει σε όλο τον πλανήτη επιβάλλοντας τα οργανωτικά, ιδεολογικά, πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά πρότυπα του, το ερώτημα για την ορθόδοξη θεολογία τίθεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Το ερώτημα συνδέεται με το πρόταγμα του βίου που έχει να αντιπροτείνει η εκκλησιαστική συνείδηση, και που να αφορά έναν άλλο τρόπο της ύπαρξης, στον αντίποδα ίσως του Δυτικού πολιτισμού, που αποφεύγοντας το δογματισμό και τον ολοκληρωτισμό να συμβάλλει στη σωτηρία του ανθρώπου. Η έννοια του προσώπου και η οντολογία γύρω από αυτή ίσως να αποτελεί μια τέτοια πρόταση ζωής.

Σημειώσεις

298. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 188

Να σημειώσουμε ακόμα, ότι ο ανθρωπολόγος Μ.Μως, ερευνώντας την έννοια του προσώπου ως κατηγορία σκέψης του ανθρώπινου νου, παραπέμπει σε μελέτη του στην οποία ανάγει την κατηγορία της ουσίας στην έννοια της τροφής. Mauss,Μ, «Κατηγορία του προσώπου» στο Μ. Mauss, Κοινωνιολογία και Ανθρωπολογία, μτφ. Θ. Παραδέλλης, Εικοστός Πρώτος, Αθήνα, 2004, σ. 141

299. Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι ο καθηγητής επισημαίνει ότι οι διαφορετικές προσεγγίσεις της Καθολικής, και της Προτεσταντικής Εκκλησίας, οι οποίες είτε αποδέχονται την μεταβολή της ουσίας του άρτου και οίνου, όπως συμβαίνει στην πρώτη, είτε αναφέρονται στο συμβολισμό και την ανάμνηση του γεγονότος όπως συμβαίνει στη δεύτερη, οφείλεται στην αδυναμία τους να συλλάβουν την έννοια του προσώπου και την προτεραιότητα της ύπαρξης έναντι της ουσίας. Οδηγούνται έτσι, σε ένα ατομοκεντρικό θρησκευτικό γεγονός που απέχει από την πραγματική ζωή του ανθρώπου και καταντά το πνευματικό γεγονός ένα άσαρκο ιδεολόγημα, που εξαντλείται στη συναισθηματική έξαρση και τις προσπάθειες για την ηθική βελτίωση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 196-198.

300. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 192-193. Και Κολ., γ΄9-10

301. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 199-202.

302. Στο ίδιο, σ.208

303. Στο ίδιο, σ. 213.

304. Στο ίδιο,σ.215

305 Να σημειώσουμε ότι ο Χρ. Γιανναράς, στην επιφυλλίδα της Καθημερινής επισημαίνει με τρόπο δηκτικό τις συνέπειες της μετατροπής της Εκκλησίας σε κρατούσα θρησκεία. Την μετατροπή αυτή τη θεωρεί σύμπτωμα της υιοθέτησης δυτικών προτύπων και υπεύθυνη για τις την απουσία της πνευματικότητας, την εξουσιαστικότητα της δομής, το χαμηλό πνευματικό και εκπαιδευτικό επίπεδο των Μητροπολιτών, την απουσία εν τέλει την εκκλησιαστικότητας. https://www.kathimerini.gr/1040678/opinion/epikairothta/politikh/vdelygma-se-topo-agio Διαθέσιμο στο διαδύκτιο στις 12-9-2019.

306. Στο ζήτημα αυτό ο Χρ. Σταμούλης ενώ αρχικά τονίζει ότι ο Χρ. Γιανναράς είναι ο κατ΄εξοχήν εκπρόσωπος της σύνθεσης πολιτισμού και θεολογίας, στη συνέχεια θεωρεί η οντολογία του Χρ. Γιανναρά είναι ανιστορική και δεν λαμβάνει υπόψη της την ιστορική και πολιτισμική συνάφεια, παρά βέβαια της λεκτικές διαβεβαιώσεις για το αντίθετο. Ανατρέχοντας στην ανθρωπολογία του Χρ. Γιανναρά, ο καθηγητής θα υποστηρίξει ότι ο Χρ. Γιανναράς οδηγείται σε δίπολα που δεν επιτρέπουν την σύνθεση. Σύμφωνα με τον Χρ. Σταμούλη, η διάκριση μεταξύ προσώπου και φύσεως δεν επιτρέπει τη σύνθεση απείρου και πεπερασμένου, και οδηγεί τη σκέψη του καθηγητή στην απόρριψη της ιδέας της μεταμόρφωσης που θα προϋπόθετε την πρόσληψη της φύσης, και συνακόλουθα της σύνθεσης μεταξύ της βιολογικής και πνευματικής ύπαρξης του ανθρώπου. Χρ. Σταμούλης, Θεολογία και πολιτισμός στη θεολογική γενιά του 60. , στο Καλαϊτζίδης Π.,Παπαθανασίου Θ.Ν., Αμπατζίδης, Θ., (Επιμ) Αναταράξεις στη μεταπολεμική θεολογία: η "θεολογία του ΄60" : Θεολογικό συνέδριο Βόλος, Κυριακή 6-8 Μαΐου 2005 /Ίνδικτος, Αθήνα 2009,σ.665-677.