Ο Κάφκα το κοράκι, η κατσαρίδα και οι γοργόνες

του Marcello Veneziani

Ο Φραντς Κάφκα δεν συγχώρεσε ποτέ τον εαυτό του που υπήρχε και καταδίωξε τον εαυτό του με το γράψιμο, ένιωθε ριγμένος στον κόσμο, σαν συνειδητό και αβοήθητο έντομο, συντριμμένο από τη ζωή, από τη δύναμη και από την παράλογη δύναμη του τίποτα. Ωστόσο, δεν ήθελε να εξοργίσει τους άλλους, ρίχνοντας τούς εφιάλτες του στους αναγνώστες. κανόνισε να κάψει τα αδημοσίευτα έργα του. Κάψτε τα "χωρίς εξαίρεση", είπε στον Max Brod , "και το συντομότερο δυνατό". Αλλά ο φίλος του αποφάσισε να προδώσει την εντολή: «Φίλος του Πλάτωνα, αλλά περισσότερο φίλος της αλήθειας» θα έλεγε ο Αριστοτέλης. Ενώ η έμπιστη Ντόρα του, που αγαπούσε τον άνθρωπο περισσότερο από το έργο του, τον βοήθησε να κάψει μερικά χειρόγραφα, ο Μαξ Μπροντ ήταν περισσότερο φίλος της λογοτεχνίας και ίσως της ανθρωπότητας, όταν σκέφτηκε να σώσει το έργο του Κάφκα από το να ακυρωθεί από τον συγγραφέα του. Μπορεί να παραβιαστεί η διαθήκη του συγγραφέα; Θα ήθελα να πω όχι, αν είμαι στη θέση του συγγραφέα. Αλλά όπως ένας πατέρας δεν μπορεί να καταπιέσει τον γιο του, έτσι και ένας συγγραφέας δεν μπορεί να κάψει το έργο του, που μόλις συνέλαβε, ζει τη ζωή του και ανήκει στον εαυτό του, στον κόσμο και όχι σε κανέναν συγκεκριμένα, ακόμα κι αν ήταν ο πατέρας του, η μητέρα του, ή ο συγγραφέας του. Το έργο υπερβαίνει τον συγγραφέα. Και τότε η ευρηματικότητα, το ταλέντο, η ιδιοφυΐα, δεν ανήκουν σε κανέναν συγκεκριμένα, ούτε καν στον ίδιο τον συγγραφέα, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, ή ίσως στο συμπαντικό νου.
Φέτος είναι τα εκατό χρόνια του Κάφκα και η πιο κατάλληλη μέρα για να τον θυμηθώ, μου φαίνεται η Μεγάλη Παρασκευή, αλλά χωρίς λύτρωση ή ανάσταση. Πέθανε στα σαράντα του, όπως είχε προβλέψει. Το αδιαμφισβήτητο μεγαλείο του συγγραφέα, στην κορυφή του εικοστού αιώνα, δεν μας εμποδίζει να πούμε ότι διαβάζουμε τον Κάφκα με μια βαθιά αίσθηση ανησυχίας, σαν να απειλούμαστε από τη σελίδα του. Ομολογώ ότι διάβασα τον Κάφκα ως αγόρι σαν να είχα ένα χέρι μπροστά στα μάτια μου για να μην δω τη ζωή που περιγράφει, αλλά ανάμεσα στο ένα δάχτυλο και το άλλο άφησα μια χαραμάδα για να κατασκοπεύσω την ιστορία του. Διάβασα τον Κάφκα και φανταζόμουν ατελείωτους τοίχους, γιγάντιες σκιές, σκοτεινούς διαδρόμους, σκοτεινές ετυμηγορίες ενάντια στις οποίες είναι μάταιο να επαναστατείς, τη δυστυχία του να ζεις, χωρίς διαφυγή.
Η δίκη, το Κάστρο, η Αμερική (ανησυχητικά επίκαιρο) και πάνω απ' όλα η Μεταμόρφωση, με το ξεκίνημά της μεταξύ των πιο ισχυρών στη λογοτεχνία όλων των εποχών - «Ένα πρωί ο Γκρεγκόριο Σάμσα, ξυπνώντας από ανήσυχα όνειρα, βρέθηκε αλλαγμένος σε ένα τερατώδες έντομο» – είναι ασυναγώνιστες κορυφές της μηδενιστικής λογοτεχνίας. Προκαλούν μια ασταμάτητη αγωνία, μια σκοτεινή σύγχυση, μια καταστροφική μοιρολατρία που κυβερνάται από δαίμονες. Είναι ο ίδιος ο Κάφκα που μας λέει ότι το γράψιμο είναι «μια γλυκιά και υπέροχη ανταμοιβή για την υπηρέτηση του διαβόλου», μια «κάθοδος σε σκοτεινές δυνάμεις», η απελευθέρωση άθλιων πνευμάτων. Και προσθέτει ότι «το διαβολικό του στοιχείο μου φαίνεται πολύ ξεκάθαρο. Είναι ματαιοδοξία και απληστία για απολαύσεις». «Μα τι άλλο μπορώ να κάνω εκτός από το να γράφω;» Ο Κάφκα παραδέχεται, ομολογώντας ότι δεν έχει λογοτεχνικά ενδιαφέροντα αλλά ότι είναι φτιαγμένος από λογοτεχνία, «δεν είμαι τίποτα άλλο και δεν μπορώ να είμαι τίποτα άλλο».
Για να εξηγήσω εν συντομία το όραμά του για τον κόσμο χρησιμοποιώ έναν από τους αφορισμούς του: «Αυτή η ζωή μας φαίνεται ανυπόφορη, μια άλλη ακατόρθωτη». Ή για να το θέσω με άλλα λόγια, ζούμε ένα ατελείωτο απόγευμα Κυριακής περιμένοντας μια μεγάλη Δευτέρα. «αλλά η Κυριακή δεν τελειώνει ποτέ».
Ο Κάφκα προκαλεί στους αναγνώστες του, σημείωσε ο Roberto Calasso, «αποπροσανατολισμό, σύγχυση, έκπληξη». Και αυτό το αίσθημα τού να είσαι ολοκληρωτικά στο έλεος της δύναμης και του πεπρωμένου, που στη συνέχεια συμπίπτουν. Aβοήθητος και σαστισμένος από τις ετυμηγορίες τους χωρίς ίχνος δικαιοσύνης, πόσο μάλλον ανθρωπιάς, που συλλαμβάνονται στο σημάδι του παραλόγου, ένα αληθινό παγκόσμιο κλειδί ερμηνείας που εξηγεί το ανεξήγητο όλων των πραγμάτων με ένα είδος ανάποδης θεολογίας.
Πήγα να επισκεφτώ τον τάφο του στο εβραϊκό νεκροταφείο της Πράγας: στην ίδια ταφόπλακα κάτω από την επιγραφή του υπάρχουν οι επιγραφές των γονιών του, με τους οποίους είχε μια δύσκολη σχέση. Και πιο κάτω, σε μια μικρή ξεχωριστή πλάκα, οι αδερφές, που πέθαναν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Όταν ο Ντίνο Μπουζάτι πήγε να επισκεφτεί τον τάφο του Κάφκα, με τον οποίο είχε εμμονή, επειδή όλα τα γραπτά του ανήκαν στην έμπνευση του Κάφκα, βρήκε ένα κοράκι στην κορυφή της ταφόπλακας που μαδούσε τα φτερά του. Δεν ξέρουμε αν είναι αλήθεια ή μάλλον επινόηση, όπως υποψιάζεται ο Μάουρο Κοβάτσιτς στον πρόσφατο Κάφκα του, χωρίς να αναφέρει τον Μπουζάτι. Ας θυμηθούμε ότι στα τσέχικα Kafka ή kavka στην πραγματικότητα σημαίνει κοράκι. Το έμβλημα ενός κορακιού εμφανιζόταν στο επιστολόχαρτο του μαγαζιού του πατέρα του. Nomen omen, ο Φραντς ήταν πιστός σε αυτό το σύμβολο και έκανε κύκλους στα γραπτά του σαν κοράκι, αναγγέλλοντας απαίσιους οιωνούς: το μαύρο του κορακιού είναι το χρώμα της πρόζας του, της προφητείας του, των ματιών του, των μαλλιών του και των σκούρων φρυδιών του. Άλλα ζώα επαναλαμβάνονται στα οράματα και τις εμμονές του, και είναι ζώα του σκότους: τα ποντίκια, ο τυφλοπόντικας, η κατσαρίδα.
Κι όμως μερικές φορές αποκαλύπτεται ότι είναι πολύ τρυφερός. Για να παρηγορήσει ένα κοριτσάκι που είχε χάσει την κούκλα της, ο Κάφκα της λέει ότι το πλάσμα της είναι απλώς σε ένα ταξίδι. «Το ξέρω γιατί μου έστειλε ένα γράμμα» και υπόσχεται να τής το φέρει την επόμενη μέρα. Για τρεις εβδομάδες θα συνεχίσει να γράφει γράμματα από την κούκλα στο κοριτσάκι. Αυτές οι επιστολές προς έναν μόνο αναγνώστη για να τη βοηθήσουν να μετριάσει την απώλεια καταδεικνύουν ότι ο Κάφκα μερικές φορές ξέφευγε από τους δαίμονες της γραφής ή τουλάχιστον θυμόταν την αγγελική προέλευση των ίδιων των δαιμόνων και αφιερώθηκε στην ανακούφιση του κακού, αν και με απατηλό τρόπο, στα πλάσματα τά πιο ανυπεράσπιστα. Έτσι μερικές φορές εμφανίζεται ακόμη και ευδιάθετος σε κάποιες ερωτικές σχέσεις.
Ο Κάφκα αναγνώρισε την υπεροχή του κακού έναντι του καλού, στο επίπεδο της γνώσης: «Το κακό γνωρίζει το καλό, αλλά το καλό δεν γνωρίζει το κακό». Η κακή ασυμμετρία της ζωής. Τα δύο θανάσιμα αμαρτήματα του ανθρώπου, για αυτόν, είναι η ανυπομονησία και η αδράνεια. Όλα τα άλλα κατάγονται από αυτά. Λόγω ανυπομονησίας εκδιώχθηκαν από τον παράδεισο, λόγω αδράνειας δεν μπορούν να επιστρέψουν εκεί. Η καφκική σκέψη χαρακτηρίζεται από την αδυναμία της επιστροφής,  μέχρι τού σημείου της φιλοδοξίας να φτάσει στο σημείο χωρίς επιστροφή. Αφού παραδέχτηκε ότι νοσταλγούσε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον και ότι βρέθηκε στην κατάσταση ενός ετοιμοθάνατου σε ένα κάθετο φέρετρο, ο Κάφκα ομολογεί ότι πέρασε τη ζωή του υπερασπιζόμενος τον εαυτό του από την επιθυμία/παρόρμηση να τήν τελειώσει.
Κι όμως, μια λάμψη φωτός μπορεί να αντληθεί από τον Κάφκα αντίστροφα: όταν λέει, στο τρίτο του σημειωματάριο, ότι οι σειρήνες έχουν ένα ακόμη πιο τρομερό όπλο από το τραγούδι και αυτό είναι η σιωπή τους. Από τό τραγούδι τους ίσως μπορούμε να σωθούμε, από τη σιωπή τους όχι: το ξόρκι είναι επικίνδυνο αλλά η σιωπηλή απογοήτευση πονάει περισσότερο. Οι άνδρες μπορούν να επιβιώσουν από τις βλαβερές συνέπειες των ψευδαισθήσεων, αλλά δεν επιβιώνουν από το τέλος των μύθων και των ονείρων. Ακόμα και τα κοράκια ξέρουν τον δρόμο των τραγουδιών που οδηγεί στους ουρανούς.

Kafka il corvo, lo scarafaggio e le sirene - Marcello Veneziani (www-marcelloveneziani-com.translate.goog)