Το Μοντέρνο Πνεύμα της Ασίας (8) - Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ.

Συνέχεια από Τρίτη 25 Φεβρουαρίου 2014 

The Modern Spirit of Asia (8) - The Spiritual and the Secular in China and India 
Η απομυθοποίηση της ενώσεως των θρησκειών καί τής θρησκειολογίας

Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία

Κεφάλαιο 2ζ 
Η κινέζικη πνευματικότητα

Η εικόνα που είχε η Δύση για την Κίνα ήταν αρχικά το αντίθετο σχεδόν της αντίληψης της για την Ινδία. Στα πρώιμα χρόνια του Διαφωτισμού υπήρχε ένα ενδιαφέρον για την Κίνα, το οποίο οφειλόταν στους Ιησουίτες. Ειδικά ο Leibniz (1646-1716) ήταν εντυπωσιασμένος από το πόσο παράλληλη ήταν φιλοσοφία του προς αυτά που οι Ιησουίτες είχαν μαζέψει περί της λογικής δομής της κινέζικης σκέψης³⁰. Μετά την εκδίωξη των Ιησουιτών από την Κίνα, το 1721 από τον αυτοκράτορα Kangxi, οι πληροφορίες περί κινέζικης φιλοσοφίας και θρησκείας ήταν σπάνιες στην Ευρώπη. Επομένως, μια μερική εξήγηση για την μεγάλη διαφορά στην αντίληψη για την Ινδία και την Κίνα, δίνει το γεγονός πως η Κίνα δεν υπήρξε ποτέ αποικία. Η γνώση λοιπόν που πρόσφεραν οι αποικιοκράτες δεν ήταν διαθέσιμη για την Κίνα. Ακόμα και στην εποχή της αυτοκρατορίας, όταν οι δυτικές δυνάμεις ήταν κυρίαρχες στην Κίνα, καμιά από τις δυτικές δυνάμεις δεν είχε δημιουργήσει εκείνο το είδος γνώσης το οποίο ήταν αναγκαίο για μια αποικιοκρατική διακυβέρνηση, όπως έγινε με την Ινδία. Η αυτοκρατορική διπλωματία και εμπόριο ήταν οι κατηγορίες κάτω από τις οποίες είχε ενταχθεί η γνώση για την Κίνα, και η οποία είχε εφαρμοσθεί στους πολέμους του οπίου και μετά.

Πριν από τους πολέμους του οπίου, η γνώση για την Κίνα ήταν περίπου αυτά που μάζεψαν ι Ιησουίτες. Οι Ιησουίτες, που ήταν οι αρχηγοί της αντί-μεταρρύθμισης, έφεραν την Κίνα στην Δύση κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα. Η εικόνα που είχαν για την Κίνα εμπεριείχε την λογική, την επιστήμη και υψηλή ηθικότητα-με άλλα λόγια μια κονφουκιανή παραλλαγή του Χριστιανισμού των Ιησουιτών. Όπως και στην περίπτωση της πρόσληψης της Ινδίας από τον γερμανικό ιδεαλισμό, έχουμε στην Ευρώπη μια εσωτερική συζήτηση περί της φύσης του Χριστιανισμού, η οποία είναι κρίσιμη για την κατασκευή της αντίληψης περί κινέζικου πολιτισμού στην Δύση. Το ελκυστικό στοιχείο για τους Ιησουίτες δεν ήταν οι διαφορές προς τον Χριστιανισμό, αλλά αυτό που θεώρησαν ως όμοια λογική, η οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την οικουμενική «προσαρμογή». Αυτή η εικόνα της λογικότητας είχε εντυπωσιάσει τους στοχαστές της πρώιμης εποχής του Διαφωτισμού, όπως τον Leibniz, και συνεχίζει να έχει επιρροή μέχρι τις μέρες μας. Πολύ αργότερα, προς τέλος του 19^ου αιώνα, οι ταοϊστικές θεωρίες περί σώματος και οι μορφές της κινέζικης τέχνης, όπως απεικόνιση τοπίων και η καλλιγραφία, είχαν εισέλθει στην ευρωπαϊκή συνείδηση, και ερμηνεύθηκαν ως «πνευματικές». Ιδιαιτέρως η Ενότητα του Είναι, όπως παρουσιάζεται στην αλληλεξάρτηση του yin και yang, αρσενικού και θηλυκού, γης και ήλιου, ήταν «μια πνευματική θεώρηση» που είχε αιχμαλωτίσει την φαντασία των Δυτικών. Η πνευματικότητα αυτή δεν θεωρήθηκε αναγκαίως ως αντίθετη προς την κονφουκιανή ηθική, αλλά ως προερχόμενη από μια κάποια συγκράτηση, ένα είδος ησυχίας (όπως «να κάθεσαι ήσυχος»), που ταιριάζει στην ουσία της κινέζικης πολιτικής και ηθικής τάξης. Πήρε ένα αιώνα παραπάνω, μέχρι την εποχή μας, μέχρι να βρεθούν οι προσπάθειες κατασκευής μιας αντίληψης περί της πνευματικότητας του κονφουκιανισμού, που να αντικατοπτρίζει δυτικές έννοιες, και να μην συμπίπτει με την Κίνα, αλλά να έχει παγκόσμια, ουμανιστική έλξη³¹.

Και για άλλους λόγους, που αφορούν εσωτερικά ζητήματα της Κίνας, η πνευματικότητα δεν κατέχει κεντρική θέση στην μετάφραση των παραδόσεων της Κίνας, όπως έγινε με τις παραδόσεις της Ινδίας. Μετά τις καταστροφικές επαναστάσεις, Taiping και Boxer, κατά τον 19^ο αιώνα, οι Κινέζοι εθνικιστές αποφάσισαν πως οι παραδόσεις πρέπει να κατηγορηθούν για την οπισθοδρομικότητα της κινέζικης κοινωνίας, και πως για να προοδεύσει, η Κίνα πρέπει να υιοθετήσει τον υλισμό της Δύσης, ο οποίος βασίζεται στην επιστήμη και την εκκοσμίκευση. Στην μοντέρνα κινέζικη λογοτεχνία του πρώτου μέρους του 20^ου αιώνα, επικρατεί μια ισχυρή αίσθηση πως η κοινωνία της Κίνας δεν ήταν και τόσο προικισμένη με πνευματική κληρονομία, αλλά πως χειμάζεται από πνευματική ασθένεια³². Πέραν αυτού όμως, υπήρξαν σημαντικά ρεύματα σκέψης που προσπάθησαν να επαναφέρουν  μερικές από τις πνευματικές πηγές του παρελθόντος, ιδιαιτέρως αυτές του Βουδισμού και Κονφουκιανισμού. Ο Liang Qichao, που είχε φιλοξενήσει τον Tagore την δεκαετία του 1920, έβλεπε κριτικά την αποκλειστική έμφαση που δινόταν στην επιστήμη και την νοησιαρχία στην Δύση, τονίζοντας πως η Ανατολή ήταν πνευματική, και πως η επιστήμη πρέπει να έχει ηθικά θεμέλια και σκοπούς. Στο θεμελιώδες έργο του περί κινέζικης ιστοριογραφίας , είχε αντικαταστήσει βαθμιαία την εξελικτική ιστορία και την αλυσίδα των αιτίων, με την βουδιστική έννοια της «αλληλεξάρτησης»(yinyuanjiebao)³³. Και ενώ ο Liang είχε απορρίψει τον Κονφουκιανισμό ως μοντέλο, άλλοι προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια μοντέρνα κατανόηση της ιστορίας ως σημείο του έθνους, αναφερόμενοι στην κοινωνική ηθική του Κονφούκιο ως «το πνεύμα του έθνους»(minzujingshen). Αυτή η μορφή ου νέο-Κονφουκιανισμού, ως ένα είδος πνευματικού εθνικισμού, απέτυχε να ριζώσει στην Κίνα, αφού ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αποδεσμεύσει κανείς τον Κονφουκιανισμό από το πλέον νεκρό αυτοκρατορικό σύστημα, και να τον μετατρέψει σε μια λαϊκή θρησκεία του μοντέρνου έθνους κράτους³⁴.

Βρίσκουμε έτσι στην Κίνα, σε μερικούς κύκλους το ίδιο είδος διανοητικής ζύμωσης όπως και στην Ινδία (Brahmo Samaj για παράδειγμα), δηλαδή μια προσπάθεια κατανόησης και σύνδεσης με την δυτική σκέψη, χωρίς απώλεια επαφής με τις γηγενείς διανοητικές παραδόσεις. Η μεγάλη διαφορά είναι ότι δεν κατάφεραν να κυριαρχήσουν στον εθνικισμό στον βαθμό που το κατόρθωσαν οι κύκλοι γύρω από τους Gandhi και Tagore. Πέραν από τους λίγο πολύ «κοσμικούς» διανοητές όπως Liang Qichao, Yan Fu, Hu Shih, που είναι αντικείμενο της μαζικής διανοητικής ιστοριογραφίας, συναντούμε νέους πνευματικούς ηγέτες στους κύκλους των Βουδιστών και Ταοϊστών, που μόλις πρόσφατα κίνησαν το ενδιαφέρον των ακαδημαϊκών³⁵.

Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής
 

Max Muller

Ο Ινδουισμός, ο Βουδισμός, ο Κονφουκιανισμός και ο Ταοϊσμός, θεωρούνται σήμερα θρησκείες της Ινδίας και της Κίνας. Ενώ φυσικά υφίστανται ως μείζονες παραδόσεις για πάρα πολύ καιρό, δεν ήταν «ισμοί» ή «θρησκείες» με την σύγχρονη έννοια. Ως τέτοιες επινοήθηκαν ή κατασκευάστηκαν  κατά τον 19^ο αιώνα¹. Ενώ αυτό το δεδομένο είναι γενικά αποδεκτό στις θρησκειολογικές σπουδές, οι συνέπειες του δεν τονίζονται πάντοτε ξεκάθαρα. Η θρησκεία κατασκευάζεται, επινοείται ή οικοδομείται; Και αν η θρησκεία οικοδομείται, έχει καμιά διαφορά από άλλες κατηγορίες της κοινωνικής σκέψης, όπως η κοινωνία ή η οικονομία; Αυτά τα ερωτήματα απασχολούν την σύγχρονα γενιά μελετητών της θρησκείας, οι οποίοι δεν κατέχουν πια την επιστημολογική αυτοπεποίθηση των προηγούμενων γενεών². 

James Legge

Το κεφάλαιο αυτό έχει σκοπό να εξετάσει την επίδραση που είχε στην ινδική και κινέζικη θρησκεία η δυτική επιστήμη του 19^ου αιώνα. Η επιστήμη αυτή ονομάστηκε «ανατολικές σπουδές» (oriental studies) κατά την περίοδο αυτή, και ο όρος «ανατολιστής» (orientalist) αναφέρεται απλώς σε άνθρωπο που μελέτησε τους πολιτισμούς της Ανατολής. Το έργο του Edward Said, πάνω στο θέμα που ο ίδιος ονόμασε «orientalism», έφερε στο προσκήνιο την σύνδεση της αυτοκρατορικής ισχύος με την διαμόρφωση γνώσης. Στην ερμηνεία που έδωσε ο Said στον οριενταλισμό, εστιάστηκε στην δυτική πρόσληψη της αραβικής Μέσης Ανατολής. Δεν έδωσε προσοχή στους τρόπους με τους οποίους η αντίληψη των οριενταλιστών είχε κατασκευασθεί δια της αλληλεπίδρασης Αράβων και Δυτικών διανοουμένων. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές είναι φυσικά πολύ σημαντικές, και ο οριενταλισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς αυτές. Είναι σαφές πως οι μεγαλύτεροι ειδικοί στην θρησκεία της Ινδίας και της Κίνας, όπως οι Müller και Legge, αλλά και οι Ολλανδοί συνάδελφοι τους, τους οποίους θα παρουσιάσουμε στο παρόν κεφάλαιο, δημιούργησαν μια νέα έννοια, της «παγκόσμιας θρησκείας», την οποία και εφάρμοσαν στις μεταφράσεις ενός ολόκληρου φάσματος παραδόσεων της Ινδίας και της Κίνας. Η προσπάθεια αυτή δεν βρήκε αντίσταση μόνο στους κύκλους των Χριστιανών ιεραποστόλων, αφού δημιουργούσε έτσι μια ψευδή εξίσωση του Χριστιανισμού με τις άλλες θρησκείες. Αντέδρασαν και Κινέζοι διανοούμενοι, οι οποίοι αρνήθηκαν πως ο Κονφουκιανισμός είναι θρησκεία. Αυτή η αρένα των αλληλεπιδράσεων έχει μετατρέψει τις παραδόσεις της Ινδίας και της Κίνας σε μοντέρνες θρησκείες της Ανατολής. Εφόσον οι αλληλεπιδράσεις αυτές έλαβαν χώρα στα ιμπεριαλιστικά και αντί-ιμπεριαλιστικά κινήματα, η ταυτόχρονη συζήτηση στους κύκλους τών ειδικών αλλά και μορφωμένων μη ειδικών πολιτών, ήταν σημαντική για την δημιουργία ενός θρησκευτικού κοινού. Ο οριενταλισμός είχε ενισχύσει τα διανοητικά προγράμματα μεταρρύθμισης (βραχμανικού και κονφουκιανού χαρακτήρος) στην Ινδία και την Κίνα. Η ευρωπαϊκή αντίληψη περί εξέλιξης και νοησιαρχίας, αλλά και της κοινωνικής ηθικής, είχαν συνδεθεί μέσα στις νέες ερμηνείες του Ινδουισμού, Βουδισμού, Ταοϊσμού και Κονφουκιανισμού. Η μοντέρνα προσπάθεια να αποκτήσουν χαρακτήρα ηθικής οι τοπικές παραδόσεις, ήταν μέρος της προσπάθειας να δημιουργηθούν θρησκείες, οι οποίες θα ήταν ταυτόχρονα παγκοσμίως σεβαστές(world religions),  αλλά θα ήταν και εθνικές θρησκείες. Αυτό μπορούσε να επιτευχθεί μόνο εξαιτίας των ερμηνειών που έδωσαν οι οριενταλιστές στις παραδόσεις αυτές. Αυτές οι νεόκοπες θρησκείες θα έπρεπε να εκπληρούν ταυτόχρονα δυο συνθήκες: να μοιάζουν με τον Χριστιανισμό αλλά και να αντιτίθενται στην Χριστιανική προσπάθεια προσηλυτισμού.

Λαϊκός οριενταλισμός: το παγκόσμιο συμβούλιο των θρησκειών του 1893

Ταυτόχρονα και σε συμφωνία με την ακαδημαϊκή παραγωγή περί ινδικών και κινέζικων παραδόσεων, βρίσκουμε και ένα αυξανόμενο κοινό που ενδιαφέρεται για την γενική πνευματικότητα, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ένα βασικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, είναι το Παγκόσμιο Συμβούλιο των Θρησκειών, το οποίο έλαβε χώρα επ’ ευκαιρία της έκθεσης του 1893 στο Σικάγο. Το γεγονός αυτό είχε σκοπό τον εορτασμό των εξής: της ανοικοδόμησης του Σικάγου, μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1871, των 400 χρόνων της «ανακάλυψης» του δυτικού ημισφαιρίου από τον Κολόμβο, και της υπεροχής της ιουδαιο-χριστιανικής παράδοσης (ένα νέο κράμα Προτεσταντισμού, Καθολικισμού και Ιουδαϊσμού, το οποίο μπόρεσε να προκύψει μόνο μέσω της σύγκρισης με τις παραδόσεις της νότιας και ανατολικής Ασίας)²⁷. Οι αντιπρόσωποι των δέκα μεγάλων παραδόσεων (Κονφουκιανισμός, Ταοϊσμός, Σιντοϊσμός, Ινδουισμός, Βουδισμός, Τζαϊνισμός, Ζωροαστρισμός, Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός και Ισλάμ) συναντήθηκαν για 17 μέρες, για να συζητήσουν περί των θρησκειών τους, ενώπιον ενός κοινού, με έντονη την παρουσία του τύπου. Παρά το ενοποιητικό και φιλελεύθερο χριστιανικό πρόγραμμα, του παγκόσμιου συμβουλίου, τα μέσα έδωσαν προσοχή στην σχετικά μικρή αντιπροσωπία από την Ασία (20 αντιπρόσωποι των 7 παραδόσεων). Ιδιαίτερα οι αντιπρόσωποι από την νότια Ασία, όπως ο Swami Vivekananda και ο Anagarika Dhammapala έγιναν διάσημοι σε μια νύχτα. Χάριν στην ρητορική τους δεινότητα χρησιμοποίησαν το παγκόσμιο συμβούλιο ως εξέδρα, για να διαδώσουν το αντί-ιμπεριαλιστικό, πνευματικό τους μήνυμα, το οποίο εξήρε την πνευματικότητα των ασιατικών παραδόσεων, κατηγορώντας των Χριστιανισμό για προσηλυτιστική βία. Η επιτυχία τους στα αμερικάνικα μέσα ενημέρωσης είχε τόση απήχηση, ώστε διαδόθηκε στο κοινό που ήταν στην πατρίδα τους, και τους ετοίμασε τον δρόμο για τα μεταρρυθμιστικά και εθνικιστικά τους προγράμματα. 

Ο τόνος αυτής της εθνικιστικής πνευματικότητας διαγράφεται σαφώς στην εναρκτήρια ομιλία του Swami Vivekananda, του κύριου αντιπροσώπου του Ινδουισμού και σημαντικού στοχαστή, που συναντήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο:

«Αδελφές και αδελφοί της Αμερικής,

Γεμίζει την καρδία μου με άρρητη χαρά το να ανταποκριθώ στο θερμό και καρδιακό καλωσόρισμα που μας προσφέρατε. Σας ευχαριστώ εν ονόματι της αρχαιότερης μοναχικής τάξης στον κόσμο. Σας ευχαριστώ εν ονόματι της μητέρας των θρησκειών. Σας ευχαριστώ εν ονόματι των εκατομμυρίων και εκατομμυρίων Ινδουιστών όλων των τάξεων και αιρέσεων. 

Ευχαριστώ επίσης μερικούς από τους ομιλητές, που αναφερόμενοι στους εκπροσώπους από την Ανατολή, σας είπαν πως αυτοί οι άνδρες  από τα μακρινά έθνη δικαιολογημένα τιμώνται ως φέροντες την ιδέα της ανοχής σε διάφορες χώρες. Είμαι περήφανος που ανήκω σε μια θρησκεία που δίδαξε στον κόσμο τόσο την ανοχή όσο και την γενική (παγκόσμια) αποδοχή. Δεν πιστεύουμε μόνο στην παγκόσμια αποδοχή, αλλά αποδεχόμαστε όλες τις θρησκείες ως αληθείς. Είμαι περήφανος που ανήκω σε έθνος που έδωσε προστασία στους κατατρεγμένους και τους πρόσφυγες  από όλες τις θρησκείες και έθνη της γης. Είμαι περήφανος που σας λέω, πως συγκεντρώσαμε στους κόλπους μας  το καθαρότερο υπόλοιπο των Ισραηλιτών, που ήρθαν στην νότια Ινδία, και βρήκαν καταφύγιο σε μας, την χρονιά που ο ιερός ναός τους καταστράφηκε από την ρωμαϊκή τυραννία. Είμαι περήφανος που ανήκω στην θρησκεία που προστάτεψε και ακόμα θρέφει τα απομεινάρια του μεγάλου έθνους των ζωροαστριστών. Θα σας παραθέσω μερικές γραμμές από ένα ύμνο, που θυμάμαι πως επαναλαμβάνω εξ απαλών ονύχων, και που επαναλαμβάνεται καθημερινά από εκατομμύρια ανθρώπινα όντα: «καθώς τα διάφορα ρεύματα, που έχουν την πηγή τους σε διαφορετικά μέρη, όλα φέρνουν τον νερό τους στην θάλασσα, πηγές με διαφορετικές τάσεις, όσο διαφορετικές και να φαίνονται, στραβές ή ίσιες, όλες οδηγούν σε Σένα.»

Η παρούσα συνάντηση, μια από τις πιο μεγαλόπρεπες που έλαβε ποτέ χώρα, είναι από μόνη της μια δήλωση προς τον κόσμο, της θαυμάσιας διδασκαλίας που κηρύσσει η Γκίτα: «όποιος έρθει σε μένα, μέσω οποιασδήποτε μορφής, τον φτάνω. Όλοι οι άνδρες που αγωνίζονται σε δρόμους που τέλος οδηγούν σε μένα.» Αποσχιστικότητα, στενοκεφαλιά, και ο τρομακτικός της απόγονος, ο φανατισμός, για καιρό κατέχουν αυτήν την όμορφη γη. Γέμισαν την γη με βία, την πότισαν με αίμα, συχνά ανθρώπινο αίμα, κατέστρεψαν πολιτισμούς, και οδήγησαν έθνη σε απόγνωση. Αν δεν υπήρχαν αυτοί οι φοβεροί δαίμονες, η ανθρώπινη κοινωνία θα ήταν πολύ ανώτερη από ότι είναι τώρα. Όμως ήρθε η ώρα τους. Ελπίζω πως η καμπάνα που ήχησε σήμερα το πρωί, προς τιμήν της συνάντησης, να είναι η καμπάνα που σημαίνει τον θάνατο του φανατισμού, όλων τω διώξεων με το σπαθί ή την πένα, και όλων των μη ευγενών αισθημάτων μεταξύ των προσώπων που έχουν τον ίδιο σκοπό²⁸.»

Το πιο κτυπητό στην ομιλία αυτή είναι η δήλωση πως ο Ινδουισμός είναι μια θρησκεία που διδάσκει την παγκόσμια ανοχή. Προφανώς δεν αναφέρεται στον αυξανόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των Ινδουιστών και Μουσουλμάνων, κάτω από την αποικιοκρατία. Αναφέρεται αντίθετα σε μικρές μειονότητες των Ιουδαίων και Πάρσι, ως παραδείγματα ινδουιστικής ανοχής. Ο Vivekananda ήταν η μεγάλη επιτυχία του παγκόσμιου συμβουλίου, όπως και η περιοδεία διαλέξεων του στις ΗΠΑ μετά την συνάντηση. Μπορούμε να πούμε πως συσκεύασε την ινδική γιόγκα ως «πνευματικότητα» για το ακροατήριο στην Δύση. Αυτή την συσκευασία την πήρε στην Ινδία, και άλλαξε ριζικά τις παραδοσιακές αντιλήψεις περί «πνευματικής άσκησης». 

ΠΣΕ. Ο ΒΑΛΤΟΣ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΤΟΥ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ.