Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ.

 Συνέχεια από Σάββατο, 8 Φεβρουαρίου 2014

Το πνευματικό και το κοσμικό

Η απομυθοποίηση της ενώσεως των θρησκειών καί τής θρησκειολογίας

Κεφάλαιο 2δ

Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία

Peter van der Veer

Princeton University Press, 2014

Παγκόσμια μετάφραση

κατάλαβες; μπήκε κουνάβι στό κοτέτσι, κατάλαβες;

Κατά τον 19^ο το μοντέρνο σήμαινε εξέλιξη και πρόοδο. Οι πολιτικές φιλοσοφίες του 20^ου αιώνα -φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός, κομμουνισμός, φασισμός-εξαρτώνται από διάφορες μορφές προοδευτισμού, και όλες τους δικαιολογούν προγράμματα αποικισμού και ανάπτυξης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Η ιδέα της προόδου και της ρήξης με το παρελθόν, αλλά και η σύγκριση με σύγχρονες αλλά οπισθοδρομικές κοινωνίες, συνδέεται με τα ρομαντικά οράματα περί απώλειας και ετερότητας. Αυτό είναι το κρίσιμο στοιχείο για την κατανόηση της πνευματικότητας, εφόσον η Ανατολή έρχεται να αποτελέσει τον τόπο της πνευματικότητας η οποία έχει χαθεί από την Δύση. Όπως και άλλες αναπαραστάσεις του ανατολίτικου, έτσι και αυτή λειτουργεί με τρόπο που εξυπηρετεί την κατανόηση του εαυτού μας, αλλά είναι επίσης σημαντική και για αυτογνωσία αυτών που ζουν στην Ανατολή. Είναι επομένως αδύνατο να κάνουμε στοχασμούς περί της σύγχρονης ιστορίας της Ινδίας και της Κίνας, χωρίς αναφορά στα ευχάριστα και δυσάρεστα της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας. Με τον ίδιο τρόπο είναι αδύνατο να κατανοήσουμε βαθύτερα την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, χωρίς αναφορά στην αλληλεπίδραση της Ευρώπης με την Ινδία και την Κίνα.

Ο όρος «πνευματικότητα» είναι ένα είδος παγκόσμιας γέφυρας, που συνδέει διάφορα εννοιολογικά σύμπαντα, η επαφή των οποίων διαρκώς εντείνεται. Η σύνδεση είναι διαφορετική από την μετάφραση, εάν υποθέσουμε πως η μετάφραση έχει πάντοτε σκοπό την ορθότητα. Όπως ανέφερα, δεν υπάρχει μια αντίστοιχη έννοια για την «πνευματικότητα» στα σανσκριτικά ή τα Κινέζικα (υπάρχουν προφανώς λέξεις που σημαίνουν «πνεύμα»). Η έννοια όμως αυτή χρησιμοποιείται όλο και πιο συχνά για να συνδέσει παραδόσεις οι οποίες κατέληξαν να λέγονται Ινδουισμός ή Κομφουκιανισμός ή Ταοϊσμός, την στιγμή που καμιά από αυτές δεν ήταν «ισμός» πριν την συνάντηση τους με την αποικιοκρατία. Σύμφωνα με τις έρευνες του I. A. Richards περί μεταφράσεων της κινέζικης σκέψης, εισηγούμαι πως η αποδοχή ενός τόσο αόριστου όρου όπως η «πνευματικότητα» κατέστησε δυνατή μια ειρηνική επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών εννοιολογικών συμπάντων.

Διάφορες μορφές πνευματικότητας, που βρίσκονται πέραν και μερικές φορές είναι αντίθετες προς την κατεστημένη θρησκεία, επηρεάστηκαν από την πρόσφατη «ανακάλυψη» της ινδικής και κινέζικης παράδοσης. Το καλύτερο παράδειγμα είναι η θεοσοφική εταιρία, αλλά υπάρχουν πολλά άλλα. Πολλές φορές, τα κινήματα αυτά που εμπλέκονται με την ανατολική πνευματικότητα έχουν μια κριτική στάση προς την αποικιοκρατία, αν και σε ένα άλλο επίπεδο η ύπαρξη τους κατέστη δυνατή λόγω της αποικιοκρατίας. Και το πιο σημαντικό, προσλαμβάνονται και χρησιμοποιούνται δημιουργικά στην Ινδία και την Κίνα, προς παραγωγή νέων ερμηνειών της παράδοσης.

Η Ινδική πνευματικότητα

Κάποιον μάς θυμίζει ....

Από την εποχή του Schopenhauer (1788-1860) και μετά, η Δύση θεωρεί την Ινδία ως ένα πνευματικό έθνος. Ο Schopenhauer είχε ενθουσιαστεί βαθιά από τον μυστικισμό των Ουπανισάδων (ινδικά φιλοσοφικά κείμενα), και τις είχε χρησιμοποιήσει για να διατυπώσει την δική του εκδοχή του γερμανικού ιδεαλισμού. Ενώ ο Hegel (1770-1831) είχε μια αρνητική στάση προς τον ινδικό πολιτισμό, με την έννοια ότι η Ινδία ήταν καταδικασμένη στην οπισθοδρόμηση, ο Schopenhauer και άλλοι μεγάλοι Γερμανοί στοχαστές, όπως ο August Wilhelm Schlegel (1767-1845) και ο Schelling (1775-1854), εκτιμούσαν ιδιαιτέρως την μεταφυσική σκέψη της Ινδίας. Η ιδεαλιστική και ρομαντική παράδοση της Γερμανίας, που ήταν βασικές για την μεγάλη ανάπτυξη της Γερμανικής φιλολογίας, χρωστούσαν πολλά στην συνάντηση τους με την ινδική πνευματικότητα¹⁸. Θεμελιώδες στοιχείο που εξηγεί αυτό το ενδιαφέρον για «ανατολική σοφία», ήταν η αυξανόμενη πεποίθηση στην Γερμανία και αλλού στον δυτικό κόσμο, πως ο Χριστιανισμός έχει εκθρονιστεί από τον Διαφωτισμό, και δεν μπορεί πια να προσφέρει στην μοντέρνα πνευματικότητα.

Αυτή η θετική απόδοση πνευματικότητας στην ινδική κουλτούρα έπαιξε κρίσιμο ρόλο καθ’ όλη την διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας του ινδικού εθνικισμού. Προσλαμβάνοντας αυτή την στάση, οι εθνικιστές προσέλαβαν την προοπτική του ευρωπαϊκού ρομαντισμού, όπου ο ινδουιστικός πολιτισμός έχαιρε μεγάλης εκτίμησης για τις πνευματικές του ποιότητες. Ο ινδουιστικός πολιτισμός και ο Βουδισμός που προέκυψε από αυτόν, είναι τα κεντρικά στοιχεία αυτού που ο Raymond Schwab ονόμασε «ανατολική αναγέννηση»¹⁹.

Τα θρησκευτικά κινήματα στην Ινδία κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα διαμόρφωσαν στην Δύση την ενασχόληση με την «ανατολική πνευματικότητα»²⁰. Η μετάφραση των ινδουιστικών θεωρητικών παραδόσεων σε «πνευματικότητα» σήμανε μια ουσιαστική μεταμόρφωση των παραδόσεων αυτών. Την διαδικασία αυτή μπορούμε να την παρακολουθήσουμε εκ του σύνεγγυς, εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο ένας από τους πιο σημαντικούς μεταρρυθμιστές, ο Vivekananda (1863-1902), κατασκεύασε μια μοντέρνα, αποστειρωμένη παραλλαγή των θρησκευτικών ιδεών του γκουρού του, του Ramakrishna (εξασκούσε την τάντρα γιόγκα), που απευθυνόταν στην εκσυγχρονιζόμενη μεσαία τάξη της Καλκούτας. Ο Ramakrishna (1836-1886) ήταν ένας αγράμματος ιερέας στον ναό της θεάς Κάλι, από την οποία συχνά καταλαμβανόταν. Οι ιδέες του και οι πρακτικές του βασίζονταν σε εξειδικευμένη, ισχυρά ερωτική παράδοση της Τάντρα. Ο Ramakrishna ήταν ένας χαρισματικός εκτελεστής της παράδοσης αυτής που ήταν πλατιά διαδεδομένη στην βόρεια Ινδία, και ιδιαίτερα δημοφιλής στην Καλκούτα. Ακόμα και οι ηγέτες του Brahmo Samaj, κινήματος που προωθούσε ένα λογικό Ινδουισμό, τον είχαν ακολουθήσει. Ο Vivekananda που ήταν μέλος της εκδυτικοποιημένης ελίτ της Καλκούτας είχε λάβει διεξοδική δυτική μόρφωση και είχε προσχωρήσει στο Brahmo Samaj. Και αυτός είχε δεχθεί την επιρροή αυτού του χαρισματικού γκουρού και είχε αφιερώσει την ζωή του στην μετάφραση των των πεποιθήσεων και πρακτικών του γκουρού χαρακτηρίζοντας τα «ινδουιστική πνευματικότητα», και παρουσιάζοντας τα με τρόπο που μπορούσε να γίνει αποδεκτός από την Δύση αλλά και εκδυτικοποιημένο κοινό. Η δουλειά αυτή δεν ήταν εύκολη, αφού περιλάμβανε την απόκρυψη της εικόνας της θεάς Κάλι, με την γλώσσα έξω και το περιδέραιο από κρανία, που χορεύει πάνω στο πτώμα του θεού Shiva. Έπρεπε επίσης να κρύψει τα ταντρικά τελετουργικά του Ramakrishna, που ήταν ανήκουστα για την βικτωριανή ευαισθησία. Ταυτόχρονα όμως έμεινε πιστός στην Κάλι και τον Ramakrishna. Και ενώ μπορούμε να ερμηνεύσουμε την πλειονότητα των πεποιθήσεων και πρακτικών του Ramakrishna με όρους της ινδουιστικής παράδοσης, με τον Vivekananda εισερχόμαστε στο πεδίο της αποικιοκρατικής μετάφρασης. Η μετάφραση αυτή ήταν τόσο επιτυχημένη, ώστε και ο μεγάλος οριενταλιστής Friedrich Max Müller εμπνεύστηκε να γράψει ένα βιβλίο για τον Ramakrishna. Εκεί επανέλαβε την ερμηνεία του Vivekananda που είχε χαρακτηρίσει τον ασκητή εκείνον ως άγιο, ενώ ταυτόχρονα πρόσθεσε με τρόπο αφανή, για να δώσει ένα καλό μέτρο που ήταν ορθό, όσα θεωρούσε ως μη αυθεντική πρόσληψη των Ινδών δασκάλων από πλευράς της θεοσοφικής εταιρίας. Αναφέρει δηλαδή ότι: «δεν χρειάζεται να φοβόμαστε ότι οι Samnyasins της Ινδίας θα βρουν ακολούθους ή μιμητές στην Ευρώπη, ούτε θα ήταν επιθυμητό να το κάνουν, ούτε καν για τους σκοπούς της ψυχικής έρευνα ή τα πειράματα των φυσιοψυχολογικών εργαστηρίων»²¹.

Ένα σημαντικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τις μεταφράσεις των τοπικών παραδόσεων σε μια παγκόσμια πνευματικότητα, είναι το ότι αποτελούν ένα είδος απολογητικής εναντίον των επιθέσεων των Χριστιανών ιεραποστόλων. Το ενδιαφέρον είναι ότι η απολογητική αυτή χρησιμοποιεί συχνά τις δυτικές ερμηνείες των σανσκριτικών κειμένων, για να στηρίξει την αυθεντικότητα και τις βαθιές ιστορικές ρίζες. Τέτοιου είδους νέο-ινδουιστικά μεταρρυθμιστικά κινήματα βρίσκονται σε όλη την Ινδία. Για παράδειγμα, ο Nallasvami Pillai, διανοούμενος από την νότια Ινδία, χρησιμοποίησε τα έργα των Friedrich Max Müller και Monier Monier-Williams (1819-1899) για να στηρίξει τον ισχυρισμό του πως ο σαϊβισμός ήταν η πρωταρχική (εθνική) θρησκεία της Ινδίας²². Στα επιχειρήματα του βρίσκει κανείς μια ενδιαφέρουσα παραμόρφωση της δυάδας υπερβατικό-εμμενές (όπως βρίσκεται στην έννοια Axial Age), όταν ισχυρίζεται ότι ο Shiva είναι ταυτόχρονα υπερβατικός και εμμενής²³. Όπως τους Chen Yingning και Taixu στην Κίνα, ο Nallasvami προσπάθησε να διατυπώσει μια θρησκεία του Shiva (Saiva Siddhanta), η οποία θα μπορούσε να ανταγωνιστεί την δυτική μεταφυσική (αλλά και την Advaita Vedanta του Vivekananda) και η οποία θα ήταν μια παγκόσμια θρησκεία όπως τού Χριστιανισμού. Η σημασία του για την εγκαθίδρυση του δικτύου της Saiva Siddhanta στην νότια Ινδία ήταν μεγάλη, και το δίκτυο αυτό είναι σημαντικό ακόμα και στις μέρες μας.

Κεντρικό στοιχείο της παραγωγής της ανατολικής πνευματικότητας, τόσο στην Ινδία, όσο και στην Κίνα, ήταν η μετάφραση και η αποστείρωση (εξυγίανση), αλλά και η «embourgeoisement» (κατάλληλο για την αστική τάξη) των λαϊκών παραδόσεων. Το έργο αυτό το επιτελούν οι διανοούμενοι, και βρίσκει απήχηση στην αναδυόμενη μεσαία τάξη. Είναι μια αληθινή μετάφραση, με την έννοια ότι το «πρωτότυπο» θέτει όρια στην ελευθερία του μεταφραστή. Ένα από τα πιο ξεκάθαρα παραδείγματα, είναι η προσπάθεια των ηγετών της θεοσοφικής εταιρίας, Madame Blavatsky και Colonel Olcott, να συνδέσουν την θεοσοφία τους με το κύριο ινδουιστικό μεταρρυθμιστικό κίνημα, το Arya Samaj, που ίδρυσε ο Swami Dayanand. Η ιδέα των θεοσοφιστών, ότι ήταν δυνατόν να επικοινωνήσει κανείς με τα πνεύματα των κυρίων του σύμπαντος, βρήκε αρνητική ανταπόκριση στο Arya Samaj, αφού οι μεταρρυθμίσεις τους δεν τους έκαναν να αρνηθούν την παραδοσιακή πεποίθηση του Ινδουισμού, ότι δεν πρέπει να έχει κανείς επαφή με τα πνεύματα ή να τα επαναφέρει με την επικοινωνία. Το σημαντικότερο στοιχείο είναι ότι έχουμε μια σειρά εκμοντερνισμών και εκκοσμίκευσης των λαϊκών πεποιθήσεων στον δρόμο προς την συνάντηση τους με την αποικιοκρατία. Ένα από τα πιο σημαντικά μονοπάτια ήταν η μεταμόρφωση του υπάρχοντος θρησκευτικού λεξιλογίου σε παγκόσμιες έννοιες περί πνευματικότητας.

Μια από τις μεγαλύτερες μεταρρυθμίσεις που προωθούσε το Arya Samaj ήταν η απόρριψη της λατρείας των εικόνων. Και ενώ η αλλαγή αυτή ήταν μια απάντηση στην προτεσταντική κριτική περί «πρωτόγονης» ειδωλολατρίας, από την άλλη ήταν η συνέχεια μιας παλιάς διαμάχης (nirguna bhakti, η λατρεία του Θεού «χωρίς ποιότητες» -δηλαδή χωρίς εικόνα- ήταν πολύ δημοφιλής στην περιοχή Punjab, όπου δρούσε το Arya Samaj). Η μεταρρύθμιση αυτή έδωσε την ευκαιρία να ερμηνευθεί η απόρριψη της υλικής αναπαράστασης ως ανώτερη πνευματικότητα. Η πανεπιστημιακή έρευνα έχει επικεντρωθεί ορθώς στις κοινωνικές συνέπειες των μεταρρυθμίσεων (στην Ινδία έπαυσαν να καίνε τις χήρες και στην Κίνα σταμάτησαν το δέσιμο των ποδιών). Η έρευνα όμως έδωσε πολύ λίγη προσοχή στην δημιουργική κατανόηση και μετάφραση  της παράδοσης ως πνευματικότητας. Επειδή υπάρχει μια απευθείας σύνδεση με τον αναδυόμενο εθνικισμό, η πνευματικότητα είναι το κλειδί για την κατανόηση της ινδικής νεωτερικότητας.

Η κατασκευή της «πνευματικότητας» από τον Vivekananda είχε ισχυρή επίδραση στον ινδουιστικό εθνικισμό κάθε μορφής, αλλά και στην παγκόσμια κατανόηση της «πνευματικότητας». Δυο σημαντικές μορφές στην ιστορία της σύγχρονης Ινδίας έχουν επηρεαστεί βαθιά από τις ιδέες του Vivekananda περί πνευματικότητας: ο μεγάλος Ινδός πολιτικός ηγέτης Mohandas K. Gandhi και ο νομπελίστας ποιητής Rabindranath Tagore. Ο πρώτος είχε αναπτύξει την εθνικιστική πτυχή μέσα στην ιδέα της πνευματικότητας, ενώ ο δεύτερος την διεθνή πτυχή. Και οι δυο επέδειξαν σε πιο βαθμό συμπλέκονται το εθνικό και το διεθνές. 

Σχόλιο: "Και το πιο σημαντικό, προσλαμβάνονται και χρησιμοποιούνται δημιουργικά στην Ινδία και την Κίνα οι θρησκείες τους, προς παραγωγή νέων ερμηνειών της παράδοσης"

Μήπως αυτό δέν συμβαίνει καί σέ μάς, μέ τόν Αγουρίδη; Μέ τόν Γιανναρά, μέ τόν Ράμφο; Ο Γερμανικός ιδεαλισμός δέν διέλυσε ήδη τήν ορθοδοξία μέ τήν μεσολάβηση τών Ρώσων τής διασποράς;

Μέσα σ'αυτόν τόν λαβύρινθο θά βυθιστεί ο Βασιλειάδης καί ο Γιαγκάζογλου γιά νά διδάξουν τίς μεταφράσεις αυτές σάν Θρησκείες καί νά επιβάλλουν καί τήν Εκκλησία σάν μία μορφή πνευματικότητος, μεταφράζοντάς την. Γιά νά ενώσουν τίς θρησκείες τής Ευρώπης τελικώς, πού φύτρωσαν σάν άγρια κλαδιά στόν ξεραμένο κορμό τής Βατικάνειας αιρέσεως.