Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση (14)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 7 Μαρτίου 2022

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Συστηματικής – Δογματικής Θεολογίας 

Διπλωματική εργασία Η οντολογία του προσώπου στη νεότερη θεολογική σκέψη: Ν. Νησιώτης, Χρ. Γιανναράς, Ι. Ζηζιούλας. Μια κριτική αποτίμηση.

Καθηγητής: Χρ. Σταμούλης 

Φοιτητής : Περικλής Αγγελόπουλος - Θεσσαλονίκη 2020

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

2. Ο Τριαδικός Θεός

Ο Χρ. Γιανναράς παραμένοντας στο έδαφος της αποφατικής θεολογίας και της κοινωνικής, εμπειρικής επαλήθευσης της γνώσης, ξεκινά την μελέτη του τονίζοντας ότι τον Θεό της Εκκλησίας τον γνωρίζουμε ως πρόσωπο στην ιστορική του φανέρωση. Ο Θεός από τις απαρχές της Ιουδαϊκής ιστορίας, αλλά και στην εμπειρία της Εκκλησίας, φανερώνεται ως Τριάδα Υποστάσεων, ως Τρία Πρόσωπα με απόλυτη υπαρκτική ετερότητα, αλλά και ενότητα Ουσίας, Θέλησης και Ενέργειας254.[ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ. ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΕΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΑΙΔΙΟΣ ΤΡΙΑΣ. ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ ΗΔΗ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΥΠΑΡΧΟΥΣΑ, ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΡΙΑΔΑ. ΑΛΛΟ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΑΛΛΟ ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ. ΤΑ ΑΚΟΙΝΩΝΗΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΚΟΙΝΗ ΟΥΣΙΑ. ΟΠΩΣ ΤΑ ΜΕΛΗ ΜΙΑΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ. ΣΑΝ ΝΑ ΛΕΜΕ ΟΤΙ ΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΑΓΑΘΟ ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΦΑΝΕΡΩΣΗ ΣΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ]

Ο Θεός της ιουδαϊκής παράδοσης είναι αυτός ο οποίος υπάρχει ως πρόσωπο το οποίο αποκαλύπτεται πρωταρχικά, ως αυτός ο οποίος υπάρχει. «Εγώ ειμί ο ών (Εξοδος. 3, 13-14), απαντάει ο Θεός στον Μωυσή όταν αυτός τον ρωτάει το όνομα του. Και ο Μωυσής αναγγέλλει στο λαό ότι τον στέλνει ο Γιαχβέ, (ο εγώ ειμί ) και ζητάει να λατρέψουν τον «αυτός εστίν» (Εξοδος. 6,3-6). Ο Θεός εμφανίζεται ως ύπαρξη ζωντανή, πρόσωπο με το οποίο μπορούμε να συναντηθούμε και να σταθούμε απέναντι του πρόσωπο με πρόσωπο. «Και ότε ήτο ο Άβραμ ενεννήκοντα εννέα ετών, εφάνη ο Κύριος και είπε προς αυτόν, Εγώ είμαι ο Θεός ο Παντοκράτωρ …» (Γέν. Ιζ΄., 1-3).[Ο ΜΩΥΣΗΣ ΤΑ ΟΠΙΣΘΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΙΔΕ. ΑΛΛΑ ΚΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΕΙΠΕ ΟΠΙΣΩ ΜΟΥ ΕΛΘΕΙΝ, ΕΓΩ ΕΙΜΙ Η ΟΔΟΣ... ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΤΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ ΤΩΝ ΞΥΛΟΥΡΓΩΝ.]

Η πραγματικότητα του Ενός Θεού που φανερώνεται σε Τρία Πρόσωπα, πρωταρχικά συναντάται στη Γένεση και την αφήγηση της δημιουργίας του ανθρώπου. «Και είπεν ο Θεός, Ας κάμωμεν άνθρωπον κατ΄εικόνα ημών, καθ΄ομοίωσιν ημών» (Γέν. Α΄26). Ακολούθως, ο Θεός φανερώνεται στον Αβραάμ με τη μορφή των τριών ανδρών. «Και εφάνη είς αυτόν ο Κύριος …και υψώσας τους οφθαλμούς αυτού είδε και ιδού, τρεις άντρες ιστάμενοι έμπροσθεν αυτού…». (Γεν. ιη΄1-3)255.

Στην αφήγηση των Ευαγγελίων ο Χριστός μιλάει για τον Πατέρα Θεό και το Άγιο Πνεύμα τονίζοντας αφενός μεν την ετερότητα και την μοναδικότητα των προσώπων αφετέρου δε την ενότητα και την κοινότητα της Θέλησης, της Ουσίας και των Ενεργειών των προσώπων της Άγιας Τριάδας. «Όταν έλθει ο Παράκλητος τον οποίον εγώ θέλω πέμψει προς εσάς παρά του Πατρός, το Πνεύμα της αληθείας το οποίον εκπορεύεται παρά του Πατρός, εκείνος θέλει μαρτυρήσει περί εμού…»(Ιωάν. Ιε΄26), και «δια να είναι πάντες εν, καθώς εσύ Πάτερ είσαι εν εμοί και εγώ εν εσοί, να είναι και αυτοί εν ημίν εν…» (Ιωάν. Ιζ΄21).[ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ;]

Τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας ενεργούν σύμφωνα με τις ξεχωριστές ιδιότητες που συνιστούν την διαφορετικότητα του καθενός αλλά ταυτόχρονα, με την κοινή τους ενέργεια υποδεικνύουν και την αδιάρρηκτη ενότητα της φύσης τους256. Ο Πατήρ είναι ο γεννήτορας και επομένως η πηγή και η αιτία της ύπαρξης του Υιού και Λόγου ο οποίος αποτελεί την φανέρωση του Θεού στον κόσμο και πραγματώνει το έργο της σωτηρίας του ανθρώπου και της κτίσης, και υπαρκτική πηγή του Αγίου Πνεύματος που ενεργεί για την ολοκλήρωση του δημιουργικού και απολυτρωτικού έργου του Χριστού και εκπορεύεται από τον Πατέρα257.[ Η ΦΥΣΗ ΔΕΝ ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ,ΑΛΛΟ Η ΕΝΟΤΗΣ ΑΛΛΟ ΤΟ ΟΜΟΟΥΣΙΟ]

Η Εκκλησία προκειμένου να εξηγήσει την αλήθεια αυτή και να απαντήσει στις διάφορες ερμηνείες που την διαστρέβλωναν χρησιμοποίησε την γλώσσα της φιλοσοφίας διακρίνοντας τις έννοιες της φύσης ή ουσίας και προσώπου, φύσεως ή ουσίας και ενεργειών.

Οι Πατέρες χρησιμοποίησαν τις έννοιες της ουσίας και της υπόστασης που ταύτισαν;;; με την έννοια του προσώπου για να περιγράψουν την πραγματικότητα του Ενός Θεού που φανερώνεται με Τρία Πρόσωπα και υπάρχει ελεύθερος από κάθε προκαθορισμό των ιδιωμάτων της ουσίας ή φύσης258. [ΟΥΤΕ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΟΣ; ΚΑΠΟΥ ΧΑΝΟΜΑΣΤΕ. ΘΑ ΘΕΛΑΜΕ ΠΟΛΥ ΝΑ ΜΑΘΟΥΜΕ ΠΟΙΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΑΥΤΙΣΕ ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΑΣΗ. ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΜΕ ΣΙΓΟΥΡΙΑ ΜΟΝΟ ΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟ]

Το πρόσωπο υπάρχει πρωταρχικά ως αυτοσυνειδησία και ετερότητα ελεύθερο από κάθε προκαθορισμό της ουσίας. Στην περίπτωση του Θεού ο Πατήρ υπάρχει ως πηγή και αιτία του Είναι, ως πρόσωπο ελεύθερο από κάθε αναγκαιότητα, καθώς είναι αυτός η ζωοποιός αρχή που υποστασιάζει το είναι του γεννώντας τον Υιό και εκπορεύοντας το Πνεύμα. Ο Θεός ως πρόσωπο προηγείται της ουσίας την οποία υποστασιάζει με την ύπαρξη του. Ο Χρ. Γιανναράς ανατρέχοντας στο παράδειγμα που χρησιμοποιεί και ο Ζ. Π. Σαρτρ, θα υποστηρίξει ότι ο Θεός δεν είναι αποτέλεσμα της ουσίας που προϋπάρχει της ύπαρξης αλλά η ύπαρξη του προηγείται της ουσίας του259.[ΧΩΡΙΣ ΠΑΤΕΡΑ ΜΗΤΕΡΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΜΟΝΗ ΤΗΣ Η ΥΠΑΡΞΗ ΓΕΝΝΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΜΟΙΟΥΣ ΤΗΣ]

Ο Πατήρ είναι άκτιστος, [ΠΑΤΗΡ ΧΩΡΙΣ ΥΙΟ ΕΙΝΑΙ ΠΑΤΗΡ;] και η ύπαρξη του κάνει πραγματικότητα το είναι δημιουργώντας τον κόσμο εκ του μηδενός και δίνοντας μορφή στην άβυσσο260. Ο Θεός υπάρχει ζωοποιός, άχρονος, ελεύθερος από κάθε φθορά, με ενότητα φύσεως και ουσίας που εντός της δεν υπάρχει διχασμός, αποτυχία και θάνατος. Η κατανόηση αυτή δεν προκύπτει ως αποτέλεσμα έλλογου συλλογισμού καθώς την ουσία του Θεού δεν μπορούμε να την προσεγγίσουμε με τις νοητικές μας κατηγορίες, αλλά φανερώνεται στον τρόπο της ύπαρξης του Θεού που είναι ο τρόπος της αγάπης. «Ο Θεός είναι αγάπη» (Ιωαν. Α΄. δ΄, 16).

Η ουσία υποστασιάζεται από το πρόσωπο του Πατέρα ο οποίος υπάρχει έξω από κάθε αναγκαιότητα, ως γεγονός ελευθερίας και δυνατότητα μιας σχέσης που δίνει υπόσταση στο είναι, στη θεότητα μέσα από την ύπαρξη του Πατέρα τη γέννηση του Υιού και την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος. Έτσι, ο Θεός υπάρχει ως αγάπη και ελευθερία από κάθε προκαθορισμό και αναγκαιότητα. Υπάρχει σε σχέση, καθώς η μια ουσία μοιράζεται σε τρείς υποστάσεις δηλαδή, κοινωνείται σε τρία πρόσωπα τα οποία υπάρχουν ελεύθερα με τον τρόπο της αγάπης, με την κένωση του εαυτού, την αλληλεπιχώρηση μεταξύ τους, σε μια κίνηση που διασφαλίζει την ενότητα ανάμεσα τους.

Τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας υπάρχουν ως υποστάσεις αυτόνομες, εν αληθεία και αγάπη με κοινή θέληση και ενέργεια. Στη σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας το πρόσωπο κάνει πραγματικότητα το είναι και για πρώτη φορά το πρόσωπο δεν θεωρείται ως κάτι δεδομένο ούτε υποταγμένο σε ένα προκαθορισμένο τρόπο ύπαρξης. Το πρόσωπο δεν καθορίζεται από τις ιδιότητες του, δηλαδή από την ουσία του αλλά το πρόσωπο καθορίζει την ουσία. Έτσι ο Θεός υπάρχει ελεύθερος, άκτιστος όχι διότι του το επιβάλλει η ουσία του αλλά διότι είναι όντως Πρόσωπο. Εγώ υπαρκτικής αυτοσυνειδησίας και ετερότητας. Δεν τείνει προς ένα τέλος –σκοπό– άλλα είναι άπειρος, απεριόριστος, εγγύτητα δίχως τέλος. Ο Θεός είναι αγάπη και άρα το είναι δεν μπορεί να χωριστεί από την αγάπη. Αν δεν λειτουργήσει ως αγάπη τότε η ύπαρξη δε συνιστά ζωή. Ο σκοπός και το τέλος της ζωής είναι η αγάπη261. 

Η πραγματικότητα του Τριαδικού Θεού αποτελεί την απάντηση της Εκκλησίας στο ζήτημα της προέλευσης, της δημιουργίας και της σωτηρίας του ανθρώπου. Τις συνέπειες της πραγματικότητας αυτής για τον άνθρωπο αλλά και ιδιαίτερα τον άνθρωπο της ύστερης νεωτερικότητας θα μελετήσουμε στη συνέχεια, αναφερόμενοι στην κτίση, τον άνθρωπο, τον Χριστό και την Εκκλησία.

ΜΙΛΑΜΕ ΓΙΑ ΑΛΛΟΝ ΘΕΟ. ΤΟΝ ΘΕΟ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ.

Σημειώσεις

254. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 39.
255. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 40.
256. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 56.
257. Στο ίδιο, σ. 57.

258. Στο ίδιο, σ.49

259. Ζ. Π. Σάρτρ, Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός.(Κ. Σταματίου, Μτφρ.) Αρσενίδης, Αθήνα, 2011, σ. 18. Ο Χρ. Γιανναράς και ο Ζ. Π. Σάρτρ χρησιμοποιούν το παράδειγμα του χαρτοκόπτη για να τονίσουν ότι η ύπαρξη των όντων προηγείται της ουσίας τους. Σύμφωνα με το παράδειγμα το σύνολο των ιδιοτήτων του χαρτοκόπτη καθώς και ο σκοπός της ύπαρξης του συλλαμβάνεται στο νου του δημιουργού του. Ο Γάλλος στοχαστής στην περίπτωση του ανθρώπου θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ελλείψει της δημιουργικής αρχής, ο άνθρωπος υπάρχει πρωταρχικά και στη συνέχεια καθορίζει αυτό που θα γίνει στο μέλλον σύμφωνα με το σχέδιο της ζωής του. Ο Χρ. Γιανναράς χρησιμοποιεί το ίδιο παράδειγμα για να καταδείξει ότι ο Θεός προηγείται της ουσίας καθώς είναι Αυτός που αποτελεί την αρχή των όντων. Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι ο καθηγητής θεωρεί ότι η ύπαρξη και η ουσία είναι αξεδιάλυτα δεμένες μεταξύ τους καθώς η ουσία δεν υπάρχει δίχως τα πρόσωπα, καθώς είναι αυτά που της δίνουν πραγματική υπόσταση. Χρ. Γιανναράς, Αλφαβητάρι της Πίστης. Δόμος, Αθήνα, 1994, σ. 49.

260. Γεν.1, 1-31.

261. Στο ίδιο, σ. 62