Σκέψεις πάνω στο δοκίμιο του Βόλφγκανγκ Πάουλι για τον Κέπλερ.

Συνέχεια από: Παρασκευή 17 Ιουλίου 2020

Κέπλερ και Fludd.
Eva Wertenschlag – Birkhäuser

1. Το δοκίμιο τού Βόλφγκανγκ Πάουλι για τόν Κέπλερ.

Με την ανάπτυξη τών σύγχρονων φυσικών επιστημών επιτεύχθηκαν τεράστιες πρόοδοι στην αντίληψη τού εμπειρικού εξωτερικού κόσμου. Περιέπεσε όμως επιπλέον ολοένα και περισσότερο κάτι κεντρικό σε λήθη: η σπουδαιότητα της ψυχικής διάστασης και η δυνατότητα, να είσαι με τη βοήθεια των αρχετυπικών εικόνων σε ζωντανή σχέση μ’ αυτήν την άλλην πραγματικότητα, της «εσωτερικής φύσης». Στο δοκίμιό του "Η επίδραση αρχετυπικών ιδεών στη διαμόρφωση φυσικο-επιστημονικών θεωριών στον Κέπλερ" μάς οδηγεί ο Βόλφγκανγκ Πάουλι σε μερικές πνευματικο-ιστορικές ρίζες αυτής τής εξέλιξης. Μας εξοικειώνει με τον Ιωάννη Κέπλερ (Johannes Kepler) , στον οποίον αναγνώριζε έναν απ’ τους πρώτους σύγχρονους φυσικούς επιστήμονες, που εμπνέονταν μεν ακόμα απ’ τον κόσμο των αρχετύπων (αρχικών εικόνων), απέβλεπε όμως ταυτόχρονα προς την εμπειρία (Empirie). Και συναντάμε και τον αντίπαλο του Κέπλερ Robert Fludd (1574-1637), έναν αλχημιστή γιατρό και φιλόσοφο. Ο Fludd δεν είχε γοητευτή ακόμα τόσο ισχυρά απ’ τον εμπειρικό εξωτερικό κόσμο και ζούσε πολύ περισσότερο στην παρουσία των ψυχικών εικόνων, που τις αισθανόταν ως εξίσου πραγματικές. Η φιλονικεία, που άναψε ανάμεσα στους δυό σοφούς (λόγιους), οδήγησε τελικά σε μια ρήξη δυό πνευματικών κόσμων, μια ρήξη, που δεν έχει ακόμα μέχρι σήμερα ξεπεραστή. Ο Βόλφγκανγκ Πάουλι είχε γνώση όλης τής βαρύτητας αυτής τής διαίρεσης, αντιλήφθηκε ωστόσο την επείγουσα αναγκαιότητα, ότι πρέπει να βρούμε ξανά σήμερα μια νέα γέφυρα. Βρίσκουμε σ’ ένα γράμμα στον Markus Fierz την περιπαθή ομολογία τού Πάουλι:

«Τί θα μπορούσα να πω ακόμα σαφέστερα απ’ αυτό που περιέχεται στην έκθεσή μου για τον Κέπλερ; Έχει λοιπόν πράγματι μόνον υποδηλωθή εκεί; Μερικά τα γνωρίζω ήδη πολύν καιρό: 1) Ο Fludd ευθύνεται για την την αντίθετη προς τις φυσικές επιστήμες θέση. 2) Εγώ ο ίδιος δεν είμαι μόνον ο Κέπλερ, αλλά και ο Fludd … Αναζητείται μια πορεία σύνδεσης (ένωση των αντιθέτων) …» (σ.σ.: Γράμμα της 19ης Ιανουαρίου 1953).

Στην εισαγωγή στο δοκίμιο για τον Κέπλερ διατυπώνει ο Πάουλι τίς κοσμοθεωρητικές προϋποθέσεις του:
«Η πορεία τής εννόησης τής φύσης καθώς και η κατάσταση ευτυχίας, που αισθάνεται ο άνθρωπος εννοώντας, συνειδητοποιώντας δηλ. μια νέα γνώση, φαίνεται πως βασίζεται κατόπιν αυτού σε μιαν αναλογία, μιαν αλληλοκάλυψη προϋπαρχουσών εσωτερικών εικόνων τής ανθρώπινης ψυχής με εξωτερικά αντικείμενα και τη συμπεριφορά τους».
«Μου φαίνεται τα μάλιστα ικανοποιητικό, να εισάγουμε σ’ αυτήν τη θέση το αξίωμα μιας διαφεύγουσας απ’ την ελεύθερη βούλησή μας τάξης τού Κόσμου, που είναι διαφορετική (διακρίνεται) απ’ τον κόσμο τών φαινομένων… η σχέση (η επικάλυψη) μεταξύ αισθητηριακής αντίληψης και τής ιδέας μένει μια συνέπεια τού γεγονότος, ότι τόσο η ψυχή τού γνωρίζοντος όσο και το γνωσθέν στην αντίληψη υποτάσσονται σε μιαν αντικειμενικά εσκεμμένη τάξη».
Ο Πάουλι εκφράζει μ’ αυτά τα λόγια την αντίληψη – που μοιράζεται με τον Γιουνγκ - , ότι οι γνώσεις για τη φύση ανάγονται τελικά σε αρχέτυπα.. Αρχετυπικές πρωτο-διαισθήσεις βρίσκονται πίσω απ’ την έρευνα και τη διαμόρφωση θεωριών και σχηματίζουν τη γέφυρα προς τις αισθητηριακές αντιλήψεις. Οι αθέατοι εντέλει πυρήνες των αρχετύπων θα μπορούσαν να είναι επιπλέον γενικώς κατά τη διαπίστωση του Πάουλι οι διευθετητές ψυχής και ύλης. Ο Πάουλι διακρίνεται μ’ αυτήν τη βασική στάση από μη διαισθανόμενους τίποτα φυσικούς επιστήμονες, για τους οποίους η γνώση είναι μόνον ένα προϊόν συνειδητής έντασης (προσπάθειας) ή οι οποίοι δεν γνωρίζουν ή παραμελούν ως ασήμαντο τον ισχυρό ρόλο των ασυνειδήτων προϋποθέσεων.
Ο Πάουλι οικοδομεί πάνω σε δικές του εμπειρίες ως επιστήμων, ακόμα κι όταν δεν το αναφέρη στην έκθεσή του. Η προσωπική του κρίση (Krise) τον οδήγησε, να παρατηρήση την αντικειμενικο-ψυχική διάσταση και να τη συμπεριλάβη στην κοσμοθεωρία του και στην ζωή του. Βρέθηκε έτσι στη μετάβαση απ’ το «Τρία» στο «Τέσσερα». Το αρχέτυπο αυτό προσδιόρισε εμφανώς το θέμα ζωής του Πάουλι και εγκαταστάθηκε αυθόρμητα απ’ το ασυνείδητο. Το αρχέτυπο εμφανίζεται στο βάθος τής επιστημονικής του ανακάλυψης, εξίσου όμως και της προσωπικής του ζωής. Είναι μάλιστα και ο πυρήνας τής αναζήτησης του Πάουλι για μιαν επέκταση τής μέχρι τούδε αντίληψης της φύσης, στην οποίαν παριστούν η ψυχή και η ύλη δυό ομοιογενείς (ισάξιες) όψεις τού Είναι. Μια ολιστική περιγραφή της φύσης συνδυάζονταν πάντα για τον Πάουλι με την τετραδικότητα. Η μετάβαση απ’ το Τρία στο Τέσσερα περιλαμβάνει έτσι έναν νέο μύθο, που θα μπορούσε να μεταβάλη την πολιτιστική μας συνείδηση και στον οποίον εργάστηκε ο Πάουλι στη διάρκεια της ζωής του.

2. Ιωάννης Κέπλερ (Johannes Kepler)

Με τη βοήθεια τών συγγραμμάτων του εξετάζει ο Πάουλι, πώς αιτιολογείται και διαμορφώνεται μέσω ενός κεντρικού αρχετύπου η επιστημονική θεωρητική σύνθεση στον Ιωάννη Κέπλερ. Γράφει σχετικά λοιπόν ο Πάουλι:
«Είναι σαφές απ’ αυτό το παράδειγμα, ότι η συμβολική εικόνα προηγείται στον Κέπλερ της συνειδητής διατύπωσης ενός φυσικού νόμου. Είναι οι συμβολικές εικόνες και αρχετυπικές ιδέες αυτό που τον προτρέπει στην αναζήτηση για φυσικούς νόμους».
Τί είδους είναι η αρχετυπική εικόνα στον Κέπλερ; Συγκεντρωμένο σε λίγες προτάσεις: Ο Κέπλερ βλέπει στην Τριάδα την πηγή όλων των σχηματισμών (μορφών) στη φύση και στον άνθρωπο. Την Τριάδα τη φαντάζεται ως σφαίρα:
«Το ομοίωμα του τρισυπόστατου Θεού υπάρχει στη σφαίρα, του Πατέρα δηλαδή στο κέντρο, του Υιού στην επιφάνεια και του Αγίου Πνεύματος στη συμμετρία του συσχετισμού μεταξύ σημείου και επιφάνειας».
Είναι όλα πλασμένα σύμφωνα προς αυτό το αρχέτυπο, κατά τη μεσαιωνική αντίληψη τής signatura rerum (βασιλικής υπογραφής). Στην πρώτη θέση το ηλιακό σύστημα, μετά όμως όλα τα πράγματα της δημιουργίας και μαζί φυσικά και η ψυχή. Την ψυχή, τόσο του ήλιου και των πλανητών όσο και του ανθρώπου, τη διανοείται σε σχήμα σημείου και κυκλική. Καθώς έχει εγχαράξει η ψυχή του ανθρώπου ως ομοίωμα του Θεού αυτές τις γεωμετρικές αρμονίες, μπορεί να γνωρίση εν γένει ο άνθρωπος τους νόμους της φύσης. Γράφει έτσι ο Κέπλερ:
«Η γεωμετρία υπάρχει πριν απ’ τη δημιουργία των πραγμάτων, εξίσου αιώνια όπως το πνεύμα του Θεού: είναι ο ίδιος ο Θεός … και του έχει χορηγήσει τα αρχέτυπα για τη δημιουργία του κόσμου, και έχει διαπεραιωθή με το ομοίωμα του Θεού στον άνθρωπο, και δεν έχει αναληφθή πρώτα με τα μάτια στο εσωτερικό (στην ψυχή)».
Γίνεται σαφές, ότι ο Κέπλερ, που θα μπορούσε να διατυπώνη όπως ένας σύγχρονος φυσικός επιστήμονας μέσω μετρήσεως και παρατηρήσεως ακόμα σήμερα ισχύοντες αστρονομικούς νόμους, εμπνέονταν ταυτόχρονα από ένα ισχυρό αρχέτυπο. Συγκινησιακές (συναρπαστικές) εσωτερικές εικόνες και εμπειρικά ευρήματα συνέρρεαν. Συμπεραίνει ο Πάουλι: «Επειδή θεάται (θεωρεί) τον ήλιο και τους πλανήτες μ’ αυτήν την αρχετυπική εικόνα στο βάθος, πιστεύει με θρησκευτικό πάθος στο ηλιοκεντρικό σύστημα». Είναι μια «ηλιοκεντρική πίστη». Υποθέτει ο Πάουλι, «ότι η μαντάλα του Κέπλερ συμβολίζει μια διάθεση ή ψυχική στάση, που υπερβαίνοντας κατά πολύ σε σημασία το πρόσωπο (Person) του Κέπλερ, παράγει (γεννά) εκείνην τη φυσική επιστήμη, που ονομάζουμε σήμερα: η κλασσική».
Μιλά εδώ απ’ τη σύγχρονη ψυχολογική οπτική γωνία ο Πάουλι και κοιτώντας απ’ τη χρονική απόσταση προς τα πίσω. Είναι γνωστό απ’ τη διερεύνηση του Γιουνγκ για τον τρόπο επίδρασης των αρχετύπων, ότι οι μυθοπλαστικές δυνάμεις επενεργούν βαθύτατα γοητευτικά και συγκινησιακά στο συλλογικό ασυνείδητο, προπάντων, εφ’ όσον δεν έχουν αναγνωρισθή απ’ τη συνείδηση. Υπερασπίζονται και μεταβιβάζονται έτσι περαιτέρω επιστημονικές γνώσεις, που πίσω τους βρίσκονται θρησκευτικές φαντασίες, ωσάν δόγματα. Και είναι αυτά τα θρησκευτικά αρχέτυπα, που διαμορφώνουν, ακόμα κι αν μένουν εντελώς ανεπίγνωστα, την κοσμοθεωρία μιας εποχής. Μου φαίνεται έτσι ιδιαιτέρως σημαντική η υπόθεση του Πάουλι, ότι πίσω απ’ τις βασικές πεποιθήσεις της κλασσικής φυσικής επιστήμης, που διαμορφώνουν παρ’ όλες τις νεώτερες γνώσεις πάντα ακόμα τη συλλογική μας κοσμοθεωρία και αντίληψη της φύσης, βρίσκεται το τριαδικό αρχέτυπο.
Ο Πάουλι διαπιστώνει κριτικά, ότι η λαμβανόμενη ως βάση εικόνα του Θεού στον Κέπλερ – η σφαίρα – είναι μια στατική εικόνα. Έτσι όπως έχει περιγραφή η σφαίρα, είναι μια εικόνα για μιαν αιωνίως όμοια παρερχόμενη, νόμιμη (νομοτελειακή) κατάσταση. Μπορούμε να δούμε εδώ την πηγή για τη μεταγενέστερη μηχανιστική, προσδιοριστική κοσμοθεωρία. Το αρχέτυπο του Κέπλερ είναι επιπλέον ως τριαδικό η ασυνείδητη προϋπόθεση για το τρισδιάστατο του χώρου και για την αρχή της αιτιότητας.
Η Μαρί-Λουίζ φον Φραντς (Marie-Louise von Franz), που έγραψε την ίδιαν εποχή, όταν ερευνούσε ο Πάουλι για τον Κέπλερ, ένα δοκίμιο για τον Ρενέ Ντεκάρτ (Renė Descartes), φτάνει σε όμοια συμπεράσματα. Γράφει:
«Μπορούμε να υποθέσουμε (να αποδεχτούμε), ότι έχει παραλάβει (ο Ντεκάρτ) την “ιδέα τού privatio boni – ιδιωτικού ή εσωτερικού καλού” απ’ τον Αυγουστίνο και τη συνέτηξε τρόπον τινά με τις δηλώσεις του (τα λεγόμενά του) για τον Θεό ως “intelligentia pura – καθαρή διάνοια”, που είναι απολύτως αληθής και δεν μπορεί να εξαπατήση. Απ’ αυτήν την άποψη μένει έτσι προκατειλημμένος σε μια χριστιανική πρόληψη ο Ντεκάρτ – είναι, σαν να είχε χρησιμοποιηθή τώρα μεν το τριαδικό σύστημα στην ύλη και την κοσμική πραγματικότητα, χωρίς να είχε τέθεί όμως πάλι το πρόβλημα του Τετάρτου, της ολότητας».
«Η αποδοχή του ορισμού του κακού ως “privatio boni” (ιδιωτικό ή εσωτερικό καλό) και της ταύτισης της πράξης (επενέργειας) του Θεού με το λογικό, αιτιωδώς ευεξήγητο, γίγνεσθαι, τού καθιστά περαιτέρω αδύνατο, να διανοηθή μια μη αιτιώδη περιγραφή συμβάντων στη σφαίρα τής φυσικο-επιστημονικής του έρευνας».
Συναντάμε επομένως στην εποχή τών αρχών τής σύγχρονης φυσικο-επιστημονικής σκέψης το θεϊκά (numinos) επενεργόν αρχέτυπο – τη φωτεινή τριαδική εικόνα του Θεού - , που είναι το θεμέλιο για ένα μοντέλλο περιγραφής τής πραγματικότητας, που απαγκιστρώνει (εγκαταλείπει…) το μη αιτιώδες, άπαξ γινόμενο και ανυπολόγιστο. Το ελλείπον «Τέταρτο» - θα το συναντήσουμε στην κεντρική εικόνα του Robert Fludd – ευθύνεται (εγγυάται) για την ύλη ή τη φύση εν γένει. Στην αφανιζόμενη τότε αλχημεία ήταν αυτή μια θεά, μια πηγή της σοφίας, απ’ την οποία δημιουργούσε και αποκτούσε τη γνώση του ο φυσικός ερευνητής. Διέσωζε τον θησαυρό του «lumen naturae» (φωτός της φύσης), ενός φωτός, που ενυπήρχε όχι μόνο στον άνθρωπο, αλλά και στα ζώα και σε όλα τα πράγματα της δημιουργίας. Η περιοχή αυτή δεν βρήκε στην πνευματική στάση, που επιβλήθηκε στον Διαφωτισμό, καμμιάν κατάλληλη (πρόσφορη) θέση. Αν σκεφτούμε, πώς έγινε η αυξανόμενη κατόπιν, τερατωδώς κυρίαρχη (εξουσιαστική) πάνω στη φύση γνώση ένα σύνολο οργάνων (εργαλείων – Instrumentarium), με το οποίο μπορούμε να χειριστούμε σήμερα η φύση, αποκτά αυτή η διαπίστωση το νόημά της. Ειπωμένο απλουστευτικά: ο Πάουλι μάς οδηγεί με τις σκέψεις του Κέπλερ στις αρχετυπικές προϋποθέσεις, που ευνοούν (προάγουν, υποστηρίζουν) τη δημοφιλή μέχρι σήμερα πίστη στην υπολογισιμότητα της φύσης και τη δεσποτεία επάνω της.
Πόσο πολύ είναι αυτές οι πνευματικές προϋποθέσεις πρωτοπόρες για μιαν αντίληψη της φύσης ως ένα άψυχο αντικείμενο, γίνεται σαφές από εκφράσεις του Κέπλερ, που δεν αναφέρονται στο δοκίμιο. Εμφανίζονται στα μεταγενέστερα έργα του. Έγραφε σ’ ένα γράμμα στον Herwart von Hohenburg για το έργο του Astronomia nova (1609) ο Κέπλερ:
«Στόχος μου είναι να δείξω, πως η ουράνια δύναμη δεν είναι κανένα είδος θεϊκής, ζωντανής δύναμης, αλλά ένα είδος ωρολογιακού μηχανισμού (κι όποιος πιστεύει, ότι ένα ρολόι έχει μιαν ψυχή, αποδίδει την τιμή του κατασκευαστή στο έργο), καθόσον όλες οι πολλαπλές κινήσεις προκαλούνται από μιαν εντελώς απλή, μαγνητική και υλική δύναμη, ακριβώς όπως επιφέρονται (προξενούνται) όλες οι κινήσεις ενός ρολογιού από ένα απλό βάρος».

Στη δεύτερη έκδοση του έργου Mysterium Cosmographicum (1631) παρατηρούσε ο Κέπλερ:
«Αν βάλουμε στη θέση της λέξης “ψυχή” τη λέξη “δύναμη”, λαμβάνουμε ακριβώς την αρχή, που αποτελεί τη βάση της φυσικής μου τού ουρανού στην “Astronomia nova” μου … Γιατί πίστευα άλλοτε ακράδαντα, πως η κινητήρια δύναμη ενός πλανήτη είναι μια ψυχή … Όταν σκέφτηκα ωστόσο, πως η αιτία της κίνησης ελαττώνεται σε σχέση προς την απόσταση, ακριβώς όπως ελαττώνεται το ηλιακό φως σε σχέση προς την απόσταση απ’ τον ήλιο, έφτασα στο συμπέρασμα, πως αυτή η δύναμη θά ’πρεπε νά ’ναι κάτι το ουσιώδες …».
Γίνεται σαφές απ’ αυτά τα λόγια, πως η θεϊκή, έλλογη παγκόσμια ψυχή εξαφανίζεται και ωχριά (χλωμιάζει) έτσι η δυνατότητα του ανθρώπου, να μεθέξη βιωματικά και αισθηματικά σ’ αυτήν. Υπάρχει βέβαια ακόμα ο παραλληλισμός ανθρώπου, δημιουργίας και Θεού, η συνάρτηση είναι όμως πια μηχανική. Δεν βιώνεται πια το Ένα, Συνδέον και Ζωντανό. Θα μπορούσε να πη αιχμηρά κανείς, πως ο νόμος της βαρύτητας εκτοπίζει την anima mundi (ψυχή του κόσμου).
Κρυμμένη σε μιαν υποσημείωση, κάνει ο Πάουλι την πνευματικο-ιστορικά σημαντική παρατήρηση, ότι το αρχέτυπο του Κέπλερ είναι μια μαντάλα, η οποία υποδεικνύει μιαν ψυχική επικεντρίζουσα λειτουργία, που σκοπεύει στην εμπειρία του Ταυτού και της ένωσης των αντιθέτων:
«Τα επικεντρίζοντα συμβάντα χαρακτηρίζονται πάντα με τις συμβολικές εικόνες της μαντάλα και της περιστροφικής κίνησης. Αυτή ονομάζεται σε κινεζικά κείμενα πολύ παραστατικά “κυκλοφορία του φωτός”.
Σε μιαν απόπειρα, να εφαρμοστούν αυτά τα αποτελέσματα της αναλυτικής ψυχολογίας στην πνευματικο-ιστορική πορεία της γένεσης της κλασσικής μηχανικής στον 17ον αιώνα (που είναι στενώτατα συνδεδεμένη με την ηλιοκεντρική ιδέα), είναι ουσιαστικό να παρατηρήσουμε, ότι στους ερευνητές, που βοήθησαν να θεμελιωθή η κλασσική μηχανική, η ματιά κατευθύνονταν μόνον προς τα έξω. Είναι αναμενόμενο γι’ αυτό, ότι τα αναφερθέντα εσωτερικά επικεντρωτικά συμβάντα θα είχαν προβληθή με τις κατάλληλες εικόνες προς τα έξω. Μπορούμε πράγματι να διαπιστώσουμε ειδικά στις θεωρήσεις του Κέπλερ, ότι το πλανητικό σύστημα με τον ήλιο στο κέντρο έχει γίνει φορέας της εικόνας της μαντάλα, όπου η Γη συμπεριφέρεται προς τον Ήλιο όπως το Εγώ προς το περιεκτικό (εκτενές) “Ταυτό”. Φαίνεται, πως έλαβε μέσω αυτού η ηλιοκεντρική διδασκαλία πρόσθετα ποσά (επιδόματα) ισχυρού συγκινησιακού χαρακτήρα απ’ το ασυνείδητο στους ομολογητές της. Έχει ίσως συνεισφέρει η προβολή της αναφερθείσης συμβολικής εικόνας της εσωτερικής περιστροφικής κίνησης στην εξωτερική περιστροφή των ουρανίων σωμάτων, στο να αποδοθή σ’ αυτήν την εξωτερική περιστροφή ένας υπερβαίνων την εμπειρία απόλυτος χαρακτήρας. Συναινεί γι’ αυτό επίσης, ότι έχουν γίνει αποδεκτές στον Νεύτωνα οι ιδέες του απόλυτου χώρου και του απόλυτου χρόνου ακόμα και στις θεολογικές του απόψεις». (σ.σ.: Πλαγιογραμμίσεις δικές μου).
Αναφέρεται εδώ σ’ ένα κεντρικό πρόβλημα ο Πάουλι. Με την αναδυόμενη εξωσκοπική άποψη στη φυσική επιστήμη έχασε η εσωτερική εικόνα πολύ γρήγορα τη σημασία της ως μια ομοιογενής (ισάξια) με τον εξωτερικόν κόσμο πραγματικότητα. Αυτό δεν είναι όμως μόνον ένα πρόβλημα του 17ου αιώνα, αλλά κι ένα άκρως επίκαιρο. Αναφέρει ο Πάουλι σ’ ένα γράμμα στον Γιουνγκ ένα όνειρο, που έχει αυτήν ακριβώς την προβληματικότητα προς το θέμα και που ήταν μια σημαντική αιτία, να γράψη την εργασία για τον Κέπλερ. Παραθέτω εδώ ολόκληρο το όνειρο:
«Ο “Ξανθός” στέκεται δίπλα μου. Διαβάζω σ’ ένα παληό βιβλίο για τις ανακριτικές δίκες ενάντια στους οπαδούς της κοπερνίκειας διδασκαλίας (Γαλιλαίος, Τζιορντάνο Μπρούνο – Giordano Bruno) καθώς και για την τριαδική εικόνα του Κέπλερ.
Μιλάει τότε ο Ξανθός. “Έχουν καταγγελθή οι άντρες, των οποίων οι γυναίκες έχουν αντικειμενοποιήσει την περιστροφή”. Μ’ αυτά τα λόγια διεγείρομαι πολύ: Ο Ξανθός εξαφανίζεται και προς μεγίστη μου κατάπληξη γίνεται το ίδιο το βιβλίο ονειροπόληση: Βρίσκομαι σε μιαν αίθουσα δικαστηρίου με τους άλλους κατηγορούμενους. Θέλω να στείλω μιαν είδηση στη γυναίκα μου και γράφω πάνω σ’ ένα χαρτάκι: “Έλα γρήγορα προς τα εδώ, έχω κατηγορηθή”. Σκοτεινιάζει και δεν βρίσκω για πολύ κανέναν, που να μπορώ να του δώσω το χαρτάκι. Έρχεται όμως τελικά ένας νέγρος , που μου λέει φιλικά, θα πήγαινε το χαρτάκι στη γυναίκα μου. Λίγο μετά την αποχώρηση του νέγρου, έρχεται πράγματι η γυναίκα μου και μου λέει: “Έχεις ξεχάσει να μου πης καληνύχτα”. Γίνεται τώρα πάλι πιο φωτεινά και η κατάσταση είναι όμοια όπως στην αρχή (με τη διαφορά ωστόσο, ότι είναι τώρα η γυναίκα μου παρούσα): Ο “Ξανθός” στέκεται πάλι δίπλα μου και διαβάζω και πάλι στο παλιό βιβλίο. Μου μιλάει τότε λυπημένα ο Ξανθός (αναφερόμενος φανερά στο βιβλίο): “Οι δικαστές δεν γνωρίζουν, τί είναι περιστροφή ή στροφή, γι’ αυτό δεν μπορούν να καταλάβουν τους άντρες”. Με τον εμφαντικό τόνο ενός δασκάλου συνεχίζει: “Αλλά εσείς γνωρίζετε όμως, τί είναι περιστροφή!”. “Φυσικά” λέω αμέσως “το κύκλωμα και η κυκλοφορία του φωτός ανήκει βέβαια στις αρχές”. (Αυτό ήταν εμφανώς μια αναφορά στην ψυχολογία, η λέξη αυτή δεν ακούγεται όμως). Μιλά τότε ο Ξανθός: “Καταλαβαίνετε τώρα τους άντρες, των οποίων οι γυναίκες έχουν αντικειμενοποιήσει σ’ αυτούς την περιστροφή”. Φιλάω κατόπιν τη γυναίκα μου και της λέω: “Καληνύχτα! Είναι παντελώς τρομερό, αυτό που υποφέρουν αυτοί οι κακόμοιροι άνθρωποι, που κατηγορούνται εκεί!” . Γίνομαι πολύ λυπημένος και κλαίω. Όμως ο Ξανθός λέει χαμογελώντας: “Κρατάτε τώρα το πρώτο κλειδί στο χέρι”.
Ξυπνάω ύστερα απ’ αυτό πολύ συγκλονισμένος. Το όνειρο ήταν ένα βίωμα θεϊκού χαρακτήρα, που έχει επηρεάσει ουσιωδώς τη συνειδητή μου στάση. Με παρότρυνε, να αναλάβω ξανά την εργασία στον Κέπλερ. Είχε συμβή εμφανώς τότε (τον 17ον αιώνα) μια προβολή της συμβολικής τής μαντάλα και της περιστροφής προς τα έξω… Απ’ την ανώτερη άποψη της συνειδητοποίησης αναφέρεται η κατηγορία, στο ότι δεν γνώριζαν οι άντρες, πού είναι η γυναίκα τους ( = anima ) και τί ήταν ο δικός της ρόλος στη λειτουργία της γνώσης…».
Το όνειρο φαίνεται να οδηγή τον Παόυλι στη συνείδηση, ότι είναι κι αυτός ή η σημερινή φυσική επιστήμη προκατειλημμένοι ακόμα πάντα σ’ αυτό το πρόβλημα της ασυνείδητης προβολής της μαντάλα προς τα έξω. Και φαίνεται μάλιστα να εξαρτάται αυτό απ’ την ελάχιστα συνειδητή σχέση των ανδρών προς την ασυνείδητη ψυχή τους (τις γυναίκες). Μένει τότε ασυνείδητη η προβολή. Όμως ο ίδιος ο Πάουλι έχει εμφανώς μια σχέση προς την anima. Είναι η γέφυρα προς τις εσωτερικές εικόνες. Και γι’ αυτό μπορεί να καταλάβη ολόκληρη τη σπουδαιότητα της προβληματικής
Από ψυχολογική όψη είναι το συμβάν της προβολής ακούσιο – ασυνείδητα ψυχικά περιεχόμενα προβάλλονται διαρκώς προς τα έξω. Οι αρχετυπικές εικόνες είναι – όπως το διατυπώνει κι ο Πάουλι – η γέφυρα προς την αντίληψη του εξωτερικού κόσμου. Η προβολή είναι όμως εναρμονισμένη μόνον, εφόσον εκφράζει το αντικείμενο το ασυνείδητο περιεχόμενο – στην περίπτωση του Κέπλερ τη μαντάλα, το θεϊκό βίωμα. Μόλις όμως είναι γνωστό το αντικείμενο, δεν μπορεί να συμφωνή πια με το πολυστρωματικό ψυχικό περιεχόμενο. Στον Κέπλερ έγινε βέβαια το πλανητικό σύστημα μέσω των νέο-διατυπωμένων νόμων του όλο και περισσότερο κάτι γνωστό, υπολογίσιμο και μετρήσιμο. Για τον Κέπλερ ήταν εμφανώς ακόμα δυνατό, να διατηρήση τη σχέση με την εσωτερικήν εικόνα. Σύντομα όμως μετά τον Κέπλερ, απ’ την εποχή του Διαφωτισμού και των μεγάλων προόδων στις φυσικές επιστήμες κι ακόμη περισσότερο σήμερα, όπου υπάρχει τόση πολλή «αντικειμενική» γνώση για την ύλη, δεν είναι πια συμμερίσιμο, να βρης τον Θεό στο πλανητικό σύστημα. Η θρησκευτική εικόνα, το σύμβολο, είναι έκφραση για κάτι τελικά άγνωστο και είναι γι’ αυτό πολύ πιο εκτενής (περιεκτική) από κάθε ορθολογική περιγραφή. Στον Διαφωτισμό ξεκίνησε όμως κι ένα φαινόμενο, στο οποίο έχασαν οι μυθικές εικόνες – όπως π.χ. η σφαίρα – την αξία τους (το περιεχόμενό τους) ως αυτοδύναμη πραγματικότητα. Ο Κέπλερ μιλούσε ακόμα βασισμένος στον Πλάτωνα για τις ιδέες, που είναι προϋπάρχουσες στο πνεύμα του Θεού κι έχουν συν-δημιουργηθή στην ψυχή ως το ομοίωμα του Θεού. Το περιεχόμενο (η αξία) αυτών των ιδεών δεν εννοούνταν πια, δεν έχει λοιπόν καμμιά θέση σε μιαν όλο και περισσότερο εξωσκοπική, ορθολογική σκέψη. Δεν είναι εκπληκτικό (προς έκπληξη), ότι στις μεταγενέστερες εκδόσεις των κεπλερικών έργων, μετά τον θάνατο του Κέπλερ, οι λεπτομερείς αναπτύξεις για τη σφαιρική εικόνα δεν τυπώνονταν πια. Η συνάφεια δεν γινόταν σύντομα πια αντιληπτή.
Όταν ένα προβληθέν περιεχόμενο – π.χ. η μαντάλα – δεν μπορεί ν’ αγκιστρωθή πια στέρεα έξω, τότε θά’ πρεπε ν’ αρχίση απ’ την όψη της σημερινής ψυχολογίας η λειτουργία της απόσυρσης της προβολής. Το περιεχόμενο επιστρέφει στην ψυχή, αναγνωριζόμενο ως έκφραση για ένα εσωτερικό βίωμα. Ακριβώς αυτή η μετάβαση δεν μπορούσε τότε να συμβή και δεν εννοείται βέβαια γενικά ακόμα και σήμερα. Ο Κέπλερ έζησε στην εποχή, όταν η anima mundi εξαφανίστηκε απ’ την κοσμοθεωρία. Ο Πάουλι το ερμήνευσε αυτό σωστά ως την απώλεια μιας αντίληψης για το αντικειμενικά ψυχικό, για βαθειά στρώματα της ψυχής (Psyche), που υπερβαίνουν το ατομικό. «… στον 17ον αιώνα έγινε η ψυχή υποκειμενική», έγραφε ο Πάουλι σ’ ένα γράμμα στη Μαρί-Λουίζε φον Φραντς. Η μαντάλα είναι ένα αρχετυπικό περιεχόμενο και εγγυάται για το βίωμα του Θεού, για μια θεραπευτική πηγή στην ψυχή, που δεν συμπίπτει με το υποκειμενικό Εγώ (Ego). Αυτό το περιεχόμενο δεν μπορεί να αποδοθή στην περιορισμένη στο υποκείμενο ψυχή. Γεννιέται αλλιώς ο κίνδυνος, να πούμε ψυχολογώντας, πως αυτό δεν υπήρξε βέβαια «παρά» μια προβολή ενός τετριμμένου προσωπικού περιεχομένου. Αποργανώνονται έτσι ορθολογικά και απομαγεύονται φαινομενικά οι εμπειρίες, που είχαν συνδεθή με τις παλιές εικονικές ιδέες. Ο αποκρυβόμενος ζωντανός πυρήνας, ο ισχυρός ψυχικός παράγοντας, που δεν αποσβέννυται έτσι, δεν εννοείται. Προκαλεί ωστόσο – όταν δεν επιτυγχάνη η απόσυρση της προβολής κι όταν δεν γίνεται διάκριση μεταξύ προσωπικού και συλλογικού ασυνειδήτου – μιαν κατοχή του Εγώ με το αρχέτυπο. Ο άνθρωπος μένει ασυνείδητα ταυτισμένος με μια θρησκευτική φαντασία (σ.σ.: Λέει στο «Ο Παράκελσος ως πνευματικό φαινόμενο» ο Γιουνγκ: «Το Ταυτό, που με περιβάλλει, περιβάλλει και πολλά άλλα: γιατί εκείνο το ασυνείδητο, «conceptum in animo nostro» - η αντίληψη στην ψυχή μας, δεν μου ανήκει και δεν είναι χαρακτηριστικό μου, αλλά είναι παντού. Είναι κατά παράδοξον τρόπο πεμπτουσία του ατόμου κι ωστόσο ταυτόχρονα ένα περιληπτικό όνομα»).

(Συνεχίζεται)

Aμέθυστος