Συνέχεια από :Τρίτη 28 Ιουλίου 2020
Χανς Πρίμας
Μετάφραση Σταύρος Νικολαΐδης
Σημείωση
Το κείμενο αυτό του Χανς Πρίμας (Hans Primas) είναι απ’ τον συλλογικό τόμο «Ο διάλογος Πάουλι – Γιουνγκ και η σημασία του για τη μοντέρνα (σύγχρονη) επιστήμη» (Der Pauli - Jung –Dialog und seine Bedeutung für die moderne Wissenschaft) που εκδόθηκε το 1995 απ’ τις «εκδόσεις Σπρίνγκερ» (Springer –Verlag Berlin Heidelberg 1995) και περιέχει τις συμβολές διαφόρων επιστημόνων «στο πρόβλημα της αλληλεπίδρασης μεταξύ πνεύματος και ύλης, ένα απ’ τα κεντρικά προβλήματα της ευρωπαϊκής ιστορίας του πνεύματος», όπως αναφέρεται στον πρόλογο του τόμου. Το επιλέξαμε ξεκινώντας μια προσπάθεια μετάφρασης στα ελληνικά σημαντικών, κατά τη γνώμη μας, αποσπασμάτων απ’ την αλληλογραφία που αναπτύχθηκε απ’ το 1932 ως το 1958 ανάμεσα σε δυό κορυφαίους επιστήμονες του 20ου αιώνα: τον φυσικό Βόλφγκανγκ Πάουλι (1900-1958) και τον ψυχολόγο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (1875-1961). Ελπίζοντας πως αυτό θα προσφέρη και στη δική μας σκέψη και εμπειρία κάποια σημαντικά στοιχεία.
3. Μερικές παρατηρήσεις στην καρτεσιανή τομή.
Η νεώτερη φυσική επιστήμη εισήχθη με μιαν κριτική των προλήψεων (την «Επανάσταση τού τρόπου τού σκέπτεσθαι» τού Καντ), που συνέδεσε τη συνειδητά προξενηθείσα μέσω της ανθρώπινης πράξης εμπειρία (σ.σ.: για την οποίαν είχαν ήδη αποφανθή ο Ρότζερ Μπέικον (1214-1292), ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519), ο Φράνσις Μπέικον (1561-1626) κι ο Γαλιλαίος Γαλιλέι (1546-1642) ) με τη διάκριση του Ντεκάρτ σε r e s e x t e n s a και r e s c o g i t a n s. Με τη συνδεδεμένη μ’ αυτό, αναπόφευκτη παραπομπή πίσω στο υποκείμενο, προδιαγράφηκε το αποφασιστικό για την περαιτέρω εξέλιξη παράδειγμα (Paradigma) της ε ρ γ α λ ε ι ώ δ ο υ ς (instrumentell) λ ο γ ι κ ή ς.
Το σημείο εκκίνησης τού Ντεκάρτ ήταν η θέση, ότι θά ’πρεπε να αναγνωρισθή ως αληθινό μόνον αυτό το οποίο είναι με διαύγεια και σαφήνεια αντιληπτό. Έφτασε στο συμπέρασμα, ότι θά ’πρεπε να γίνη αποδεκτή τελικά ως υφιστάμενη μόνο μια σκεπτόμενη και αμφιβάλλουσα ψυχή – «μια ουσία, της οποίας η ύπαρξη ή η φύση συνίσταται μόνο στη σκέψη» (σ.σ.: René Descartes, “Meditationes de Prima Philosophia”, Παρίσι – 1641). Ο Ντεκάρτ αποδίδει στη σκέψη μια μεθοδική υπεροχή και διακρίνει υποκείμενο και αντικείμενο μέσω δύο βασικά διαφορετικών ουσιών. Χαρακτηριστική για το υποκείμενο είναι η σκεπτόμενη ουσία – res cogitans, η συνείδηση του ανθρώπου. «Συνείδηση» εννοεί εδώ την πράξη, στην οποία συνίσταται το είναι του Εγώ. Για τον Ντεκάρτ το υλικό αντικείμενο είναι πάντα διεσταλμένη ουσία – res extensa. Ορίστηκε πράγματι για πρώτη φορά έτσι το αντικείμενο της νεώτερης φυσικής επιστήμης καθολικά, ως ένα μαθηματικά περιγραφόμενο μέσω τής τοπικής του (στον χώρο) διαστολής αντικείμενο.
Παρ’ όλο που το έργο τού Ντεκάρτ τοποθετήθηκε το 1663, λόγω αίρεσης στο ευχαριστιακό ερώτημα, στον πίνακα των απαγορευμένων βιβλίων της λατινικής εκκλησίας, η φυσική των «Φιλοσοφικών Αρχών» του («Principia Philosophiae») διαδόθηκε σ’ όλη την Ιταλία και θεμελίωσε έτσι τη μαθηματική φυσική, που εννοήθηκε στο πέρασμα τού χρόνου ως παράδειγμα για αντικειμενική φυσικο-επιστημονική γνώση. Αποφασιστικό γι’ αυτό το ρήγμα ήταν, ότι επέτρεψε κατ’ αρχάς ο καρτεσιανός δυαλισμός μια συγκεκριμένη πραγματοποίηση και μ’ αυτό μιαν ενεργοποίηση τού προγράμματος τού Φράνσις Μπέικον (σ.σ.: Υπάρχουν φυσικά και άλλοι κατ’ αρχήν σημαντικοί παράγοντες, που δεν μπορούν να αναφερθούν εδώ. Έτσι π.χ. η εικασία, ότι πρώτα ο χριστιανισμός εξουσιοδότησε τον άνθρωπο να αδράξη τη φύση, κι ότι «χωρίς τη θανάτωση τής φύσης στον σταυρό δεν θα ήταν νοητός ο μετέπειτα ριζικός διαχωρισμός σώματος και ψυχής σε res extensa και res cogitans»).
Η δραστική μεταβολή της αντίληψης της φύσης, που προετοιμάστηκε στην εποχή του Ντεκάρτ, έχει λίγο να κάνη με τις ιδιαιτερότητες των φιλοσοφικών ιδεών του Φράνσις Μπέικον ή του Ρενέ Ντεκάρτ. Ο βακωνισμός κι ο καρτεσιανισμός δεν είναι πραγματοποιήσεις των ιδεών του Φράνσις Μπέικον και του Ρενέ Ντεκάρτ, καί δεν επιτρέπεται και να αφαιρεθούν όμως απλώς ως εκχυδαϊσμοί. Η βακωνιο-καρτεσιανή φυσική επιστήμη δεν θα είχε εξαπλωθή με τέτοιαν αστραπιαία ταχύτητα, αν δεν είχε ιστορικά προετοιμαστή και υποστηριχθή η καρτεσιανή στροφή από πολλούς προδρόμους.
Από τήν σημερινή άποψη δεν είναι δύσκολο να κρίνουμε το πρόγραμμα της νεώτερης φυσικής επιστήμης. Θα ήταν δυσκολώτερο, αλλά και πιο ενδιαφέρον, να καταλάβουμε την αδιάσπαστη μέχρι σήμερα ιστορία τής επίδρασης τού βακωνισμού, τού καρτεσιανισμού, και το αρχετυπικό συμβάν τό συνδεδεμένο μ’ αυτήν. Ήταν σημαντικό, ότι τόσο ο Μπέικον όσο κι ο Ντεκάρτ επιδίωξαν την πλήρη εξάλειψη τελικών τρόπων θεώρησης, κι ότι ο Ντεκάρτ συνέδεσε τη γνώση με τη βεβαιότητα και μετακινήθηκε έτσι κοντά στην πασχίζουσα για δύναμη επιστήμη ενός Φράνσις Μπέικον. Υπάρχουν ωστόσο για μας σήμερα πιο σημαντικές όψεις. Σήμερα πρόκειται πλέον για τη συνέχιση τής ανθρωπότητας. Σύμφωνα με τον Vittorio Hösle πρέπει να αναζητηθή στην καρτεσιανή μετατροπή τής φύσης σε res extensa η βαθύτατη αιτία για τη σημερινή παγκόσμια οικολογική κρίση. Αυτή η διακινδύνευση απαιτεί να ασχοληθούμε με τις πνευματικές ρίζες τής σημερινής φυσικής επιστήμης. Γ ι ’ α υ τ ό πρέπει να καταλάβουμε καλύτερα σήμερα, τί συνέβη τελικά πριν από τέσσερις αιώνες
Τονίζεται συχνά από ψυχολογική άποψη, πως οι νεώτερες φυσικές επιστήμες έχουν προέλθει μέσα απ’ την απόσυρση αρχαϊκών προβολών ενδοψυχικών περιεχομένων απ’ τη φύση. Ο χαρακτηρισμός αυτός δεν είναι επαρκής για τους σκοπούς μας, γιατί «μέσα» και «έξω», «υποκείμενο» και «αντικείμενο» δεν είναι έννοιες, που αναφέρονται σε μιαν εκ των προτέρων (a priori) δεδομένη πραγματικότητα. Κάθε γνώση μεταβάλλει υποκείμενο και αντικείμενο. Γι’ αυτό και αλλάζουν οι συνιστώντες όροι για τη συνείδηση στο πέρασμα του χρόνου – η διαλεύκανση τού χαρακτήρα προβολής τεθέντων προς τα έξω περιεχομένων του ασυνείδητου ανήκει στην ουδέποτε τετελεσμένη ενέργεια τής αυτογνωσίας. Συνειδητοποίηση άρα δεν σημαίνει χωρισμός, αλλά δημιουργία και αλλαγή υποκειμένου και αντικειμένου. Ο τιμητικός ρόλος, που πρόσθεσε ο Ντεκάρτ στη σκέψη, τον οδήγησε στην απαίτηση, να εξαλείψη πλήρως υλικά (φυσικά) περιεχόμενα απ’ τις φυσικο-επιστημονικές έννοιες, και του επέτρεψε έτσι μια μαθηματική αντικειμενοποίηση τού εξωτερικού κόσμου. Δεν έχει α ν α κ α λ ύ ψ ε ι όμως μια φυσικώς νόμιμη δομή του κόσμου ο Ντεκάρτ, αλλ’ έχει ε ι σ ά γ ε ι μιαν πρωταρχική ρήξη της συμμετρίας. Που σημαίνει, ότι δ ε ν έ χ ε ι β ρ η τ η ν r e s e x t e n s a, α λ λ ά τ η ν έ χ ε ι κ α τ α σ κ ε υ ά σ ε ι ο Ν τ ε κ ά ρ τ . Χωρίς αυτήν τη ριζική πόλωση τού είναι δεν θα είχε μπορέσει σχεδόν καθόλου να εξελιχθή η νεώτερη φυσική επιστήμη. Η καρτεσιανή οντολογία (σ.σ.: Η καρτεσιανή οντολογία στηρίζεται «σε τρεις κυρίως προϋποθέσεις. Πρώτον: Η φύση είναι λογικά κατασκευασμένη, γιατί την έχει δημιουργήσει ο ελεήμων σε μας, προσκλίνων άρα και στη γνωστική μας δυνατότητα, Θεός. Δεύτερον: Η λογική, που αποτελεί τη βάση τής φύσης, είναι κατ’ αρχήν και θεμελιακά εκείνη των μαθηματικών. Τρίτον: Το συνολικό άθροισμα τής κίνησης στο σύμπαν μένει πάντα το ίδιο, γιατί η απόφαση του Θεού, που προηγήθηκε της Δημιουργίας, είναι αμετάβλητη») – όχι όμως κι η αιτιολόγησή της – παρελήφθη απ’ τις νεώτερες και τις μοντέρνες φυσικές επιστήμες, και δεν έχει γι’ αυτό καμμιά φαινομενικά δυσκολία να χωρίση σαφώς η φυσικο-επιστημονική άποψη το «υποκειμενικό» απ’ το «αντικειμενικό». Σύμφωνα με τον Ερνστ Κασσίρερ, «δεν είναι η ιστορία της μεταφυσικής, αλλ’ η ιστορία τής επιστήμης, που έχει προφυλάξει την αληθινή και μόνιμη κληρονομιά τού Ντεκάρτ».
Η διαίρεση λοιπόν συνειδητού πνεύματος και άψυχης ύλης κατέστησε δυνατή τη μετατροπή της φύσης σε r e s e x t e n s a και έκανε τη φύση τεχνικά διαθέσιμη. Ο Ντεκάρτ ήθελε «να μας κάνη μ’ αυτόν τον τρόπο κύριους και ιδιοκτήτες τής φύσης» (σ.σ.: Πρβλ. το κεφάλαιο 6 του κειμένου του “Discours de la méthode pour bien conduire sa raison et chercher la vérité dans les sciences”) , όπου και υποβίβασε εντελώς τη νεκρή όσο και την ζωντανή ύλη απλώς σε υλικό, που μπορεί να το χειριστή κανείς χωρίς ενδοιασμό (σ.σ.: Πρβλ. τη μηχανική του θεωρία τών ζώων - “animalia sunt automata” – στο 5ο κεφάλαιο τού παραπάνω κειμένου) – με την έννοια τού κατευθυντήριου θέματος τού Μπέικον “dissecare naturam” («ανατέμνω, διαμελίζω τη φύση»). Συγκαταλέγονταν έτσι η έγχυση τυχόν καυτού κεριού και μόλυβδου στις αρτηρίες ζωντανών ζώων στην ερευνητική ρουτίνα εκείνης της εποχής. Τα πράγματα του κόσμου θεωρούνταν ως πλήρως αναλυόμενα, κατά το δοκούν χειριζόμενα και λίγο αργότερα – σαν τελευταία ιδέα-σκοπός – ως κατασκευαζόμενα απ’ τον άνθρωπο. Προσδιορίστηκε έτσι στη δομή της, όχι μόνον απ’ την καρτεσιανή τομή, αλλά πέρα απ’ αυτό κι απ’ την ιδέα τής ι σ χ ύ ο ς, η νεώτερη φυσική επιστήμη. Σχεδόν πιο σημαντική απ’ την πραγματική ήταν η μ ε θ ο δ ι κ ή ισχύς κι η επινόηση τής ι σ χ ύ ο ς ω ς κ ρ ι τ η ρ ί ο υ α λ ή θ ε ι α ς . Ήδη ο Γαλιλαίος αξίωνε ως γνωστόν να γ ί ν η μετρητό το μη μετρήσιμο. Η θέση, ότι μπορούμε να αναγνωρίσουμε μόνον αυτό, το οποίο έχουμε κατασκευάσει οι ίδιοι, συζητήθηκε π.χ. απ’ τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, τον Κουζάνο, τον Χομπς, τον Βίκο και τον Καντ και παραλήφθηκε σιωπηρά απ’ τη μοντέρνα φυσική επιστήμη. Στη διατύπωση τού Τζιοβάνι Μπαττίστα Βίκο (1668-1744): “Verum et factum convertuntur”(σ.σ.: «Το να είναι κάτι αληθινό και να έχη κατασκευαστή είναι το ίδιο», στο: De antiquissima Italorum sapientia, 1710. Πρβλ. εδώ επίσης τις «Αρχές μιας νέας επιστήμης για την κοινή φύση των λαών» του Βίκο. Στην εισαγωγή του χαρακτηρίζει – σήμερα… - ο Vittorio Hösle τη βασική σκέψη τής αρχής τού verum-factum με τα λόγια: «Σίγουρη αλήθεια μπορούμε να έχουμε μόνον εκεί, όπου το υποκείμενο τής γνώσης έχει κατασκευάσει το ίδιο το αντικείμενό του»). Σ τ η σ η μ ε ρ ι ν ή ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή π ρ ά ξ η ι σ χ ύ ε ι ν τ ε φ ά κ τ ο η ι σ χ ύ ς ω ς έ σ χ α τ ο κ ρ ι τ ή ρ ι ο ο ρ θ ό τ η τ α ς τ ή ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς . Όσο προσανατολίζεται ακόμα η μοντέρνα φυσική επιστήμη στην αρχή τού verum-factum του Βίκο, εμπλέκει (περιλαμβάνει) μια αναγνώριση τού ορίου τής ισχύος και την αναγνώριση ενός ορίου τής φυσικο-επιστημονικής γνώσης.
Για την ουσία των μοντέρνων επιστημών ο Wolfgang Giegerich κάνει την εξής καθοδηγητική παρατήρηση:
«Οι επιστήμες έχουν πρωταρχικά μιαν ψ υ χ ι κ ή λειτουργία για τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι τελετουργικά, μέσα στα οποία οδηγεί ο άνθρωπος τον εαυτό του και τον κόσμο σ’ ένα προσδιορισμένο είναι (ύπαρξη, υπόσταση), παρέχει πραγματικά τον εαυτό του και τον κόσμο σε μιαν προσδιορισμένη κατάσταση του είναι… Η οντο-τεχνική εξασφάλιση απέναντι στους κυριολεκτικούς κινδύνους τής φύσης ήταν μια δευτερεύουσα μόνον εργασία τής φυσικής επιστήμης. Η πραγματική της εργασία ήταν, ν’ αρπάξη οντολογικά απ’ το γεγονός (το συμβάν) τήν καταπλήσσουσα εύστοχη φύση του, να το εξουδετερώση ή να το παραλύση οντολογικά, και να καταστήση έτσι χαρακτηριστικά άνοσο τον άνθρωπο απέναντι σε όλα, που μπορεί όπως και πριν να του συμβούν. Η εξουδετέρωση αυτή συνέβη μέσω τής εφεύρεσης (επινόησης) και παραγωγής αυτού, το οποίο ονομάζουμε νεωτεριστικά η “πραγματικότητα”» (σ.σ.: W.Giegerich, «Η αλχημεία της ιστορίας»…).
Η κατασκευή ενός χωρισμού υποκειμένου-αντικειμένου μέσω της γύμνωσης από κάθε τι μη μετρήσιμο της φύσης ήταν αξιωματικά σημαντική για την εξέλιξη της φυσικής επιστήμης, κατά κανέναν όμως τρόπο ακίνδυνη. Γράφει ο Γιουνγκ:
«Όταν… κατήργησε η επιστήμη το έμψυχο τής φύσης, δεν τής έδωσε τότε καμμιάν άλλην ψυχή, αλλά έθεσε την ανθρώπινη λογική (ratio) πάνω απ’ τη φύση… Δεν αξίωσε ούτε μέ μιά ματιά την ψυχή τής φύσης… η επιστήμη. Αν είχε συνειδητοποιήσει τον κοσμογονικό νεωτερισμό τής ενέργειάς της, θα έπρεπε να είχε σταματήσει για μια στιγμή και να είχε υποβάλει στον εαυτό της το ερώτημα, μήπως δεν είχε επιδειχθή μέγιστη προσοχή σ’ αυτό το εγχείρημα, όπου καταργήθηκε (ακυρώθηκε) η αρχέγονη κατάσταση τής ανθρωπότητας».
Καινούργιο στον Ντεκάρτ δεν είναι ο χωρισμός υποκειμένου-αντικειμένου ή η διάκριση πνεύματος και ύλης, αλλ’ ο τρόπος και το είδος, π ώ ς ολοκληρώνεται αυτή η τομή. Με την απεικόνιση τής res extensa σε αριθμούς έπρεπε να επιτευχθή μια πλήρης μαθηματικοποίηση τής υλικής πραγματικότητας και να αναπτυχθή έτσι μια απαλλαγμένη από αξίες μεθοδικότητα. Η καρτεσιανή τομή αφορά στη συστηματική απόσχιση τής αντιληπτικής λειτουργίας και τη συνδεδεμένη μ’ αυτήν εισαγωγή α π α λ λ α γ μ έ ν ω ν α π ό α ι σ θ η σ ι α κ έ ς ( α ι σ θ η μ α τ ι κ έ ς ) α ξ ί ε ς ε ν ν ο ι ώ ν . Η αντίληψη ανήκει σε μιαν ασύμμετρη προς τη σκέψη κατηγορία. «Σ’ αυτήν την περίσταση πρέπει να αποδοθή, το ότι κανένας διανοητικός ορισμός δεν θα είναι ποτέ σε θέση να αποδώση το ειδικό τού αισθήματος με έναν κάπως μόνον επαρκή τρόπο» (λέει ο Γιουνγκ στους «Ψυχολογικούς τύπους»). Ο Ντεκάρτ έχει δημιουργήσει με την απόσχιση αυτής της ασύμμετρης κατηγορίας το μέχρι σήμερα πραγματικό φιλοσοφικό θεμέλιο για τη μηχανική αντίληψη της φύσης και έχει προετοιμάσει έτσι τη μαθηματικοποίηση τής επιστήμης τής ύλης και τη θριαμβευτική πομπή (τον θρίαμβο) τής νεώτερης φυσικής επιστήμης.
Η θεμελιωμένη απ’ τον Ντεκάρτ μαθηματική φυσική, χαρακτήρισε κατ’ αρχάς τήν φύση τής ύλης με την επέκταση (διαστολή), και συμπληρώθηκε μετά πρώτα απ’ όλα με τον Νεύτωνα (1642-1727) με την ιδέα τής μάζας ως φορέα τής επέκτασης. Η φυσική τού Νεύτωνα δεν ήταν όμως αυτό, το οποίο χαρακτηρίζουμε εμείς σήμερα ως «νευτώνεια φυσική», γιατί δεν κατείχε ακόμα ο Νεύτων το σχέδιο μιας μάζας χωρίς τρισδιάστατη (στον χώρο) επέκταση-διαστολή. Η έννοια (ιδέα) τού σημείου μάζας εμφανίζεται κατ’ αρχάς αργότερα (περίπου στον Euler, 1736, “Mechanica”) και έγινε τότε θεμελιώδης για τη διατύπωση τής κλασσικής μηχανικής τού σημείου. Στο πέρασμα τού χρόνου γίνονταν οι βασικές θέσεις τής κλασσικής μηχανικής όλο και πιο σημαντικές και θεωρούνταν όλο και περισσότερο ως το πραγματικό θεμέλιο της μηχανικής. Όμως μόλις το έτος 1918 έγινε, με την υφηγητική διατριβή της Emmy Noether, πραγματικά σαφές, ότι υφίσταται ανάμεσα στις βασικές προτάσεις της φυσικής και τις συμμετρίες χώρου και χρόνου μια βαθειά και στενή συνάρτηση. Στη χρονική περίοδο απ’ τον Ντεκάρτ μέχρι τήν Noether λαμβάνονταν υπ’ όψιν στην κλασσική φυσική μόνον η π ο σ ο τ ι κ ή όψη των αριθμών - η ιστορικά καλά επικαλυμμένη π ο ι ο τ ι κ ή όψη των αριθμών απαλείφονταν. Μόλις στους νεώτατους χρόνους διακρίνεται μια αλλαγή. Με τον κεντρικό ρόλο, τον οποίον παίζουν σήμερα οι συμμετρίες στη διατύπωση τών πρώτων αρχών τής φυσικής, έγινε πάλι και το ερώτημα για την ποιοτική όψη τών αριθμών σ’ έναν φυσικο-επιστημονικό τρόπο θεώρησης πιο προσιτό.
(συνεχίζεται)
Aμέθυστος
Χανς Πρίμας
Μετάφραση Σταύρος Νικολαΐδης
Σημείωση
Το κείμενο αυτό του Χανς Πρίμας (Hans Primas) είναι απ’ τον συλλογικό τόμο «Ο διάλογος Πάουλι – Γιουνγκ και η σημασία του για τη μοντέρνα (σύγχρονη) επιστήμη» (Der Pauli - Jung –Dialog und seine Bedeutung für die moderne Wissenschaft) που εκδόθηκε το 1995 απ’ τις «εκδόσεις Σπρίνγκερ» (Springer –Verlag Berlin Heidelberg 1995) και περιέχει τις συμβολές διαφόρων επιστημόνων «στο πρόβλημα της αλληλεπίδρασης μεταξύ πνεύματος και ύλης, ένα απ’ τα κεντρικά προβλήματα της ευρωπαϊκής ιστορίας του πνεύματος», όπως αναφέρεται στον πρόλογο του τόμου. Το επιλέξαμε ξεκινώντας μια προσπάθεια μετάφρασης στα ελληνικά σημαντικών, κατά τη γνώμη μας, αποσπασμάτων απ’ την αλληλογραφία που αναπτύχθηκε απ’ το 1932 ως το 1958 ανάμεσα σε δυό κορυφαίους επιστήμονες του 20ου αιώνα: τον φυσικό Βόλφγκανγκ Πάουλι (1900-1958) και τον ψυχολόγο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ (1875-1961). Ελπίζοντας πως αυτό θα προσφέρη και στη δική μας σκέψη και εμπειρία κάποια σημαντικά στοιχεία.
3. Μερικές παρατηρήσεις στην καρτεσιανή τομή.
Το σημείο εκκίνησης τού Ντεκάρτ ήταν η θέση, ότι θά ’πρεπε να αναγνωρισθή ως αληθινό μόνον αυτό το οποίο είναι με διαύγεια και σαφήνεια αντιληπτό. Έφτασε στο συμπέρασμα, ότι θά ’πρεπε να γίνη αποδεκτή τελικά ως υφιστάμενη μόνο μια σκεπτόμενη και αμφιβάλλουσα ψυχή – «μια ουσία, της οποίας η ύπαρξη ή η φύση συνίσταται μόνο στη σκέψη» (σ.σ.: René Descartes, “Meditationes de Prima Philosophia”, Παρίσι – 1641). Ο Ντεκάρτ αποδίδει στη σκέψη μια μεθοδική υπεροχή και διακρίνει υποκείμενο και αντικείμενο μέσω δύο βασικά διαφορετικών ουσιών. Χαρακτηριστική για το υποκείμενο είναι η σκεπτόμενη ουσία – res cogitans, η συνείδηση του ανθρώπου. «Συνείδηση» εννοεί εδώ την πράξη, στην οποία συνίσταται το είναι του Εγώ. Για τον Ντεκάρτ το υλικό αντικείμενο είναι πάντα διεσταλμένη ουσία – res extensa. Ορίστηκε πράγματι για πρώτη φορά έτσι το αντικείμενο της νεώτερης φυσικής επιστήμης καθολικά, ως ένα μαθηματικά περιγραφόμενο μέσω τής τοπικής του (στον χώρο) διαστολής αντικείμενο.
Παρ’ όλο που το έργο τού Ντεκάρτ τοποθετήθηκε το 1663, λόγω αίρεσης στο ευχαριστιακό ερώτημα, στον πίνακα των απαγορευμένων βιβλίων της λατινικής εκκλησίας, η φυσική των «Φιλοσοφικών Αρχών» του («Principia Philosophiae») διαδόθηκε σ’ όλη την Ιταλία και θεμελίωσε έτσι τη μαθηματική φυσική, που εννοήθηκε στο πέρασμα τού χρόνου ως παράδειγμα για αντικειμενική φυσικο-επιστημονική γνώση. Αποφασιστικό γι’ αυτό το ρήγμα ήταν, ότι επέτρεψε κατ’ αρχάς ο καρτεσιανός δυαλισμός μια συγκεκριμένη πραγματοποίηση και μ’ αυτό μιαν ενεργοποίηση τού προγράμματος τού Φράνσις Μπέικον (σ.σ.: Υπάρχουν φυσικά και άλλοι κατ’ αρχήν σημαντικοί παράγοντες, που δεν μπορούν να αναφερθούν εδώ. Έτσι π.χ. η εικασία, ότι πρώτα ο χριστιανισμός εξουσιοδότησε τον άνθρωπο να αδράξη τη φύση, κι ότι «χωρίς τη θανάτωση τής φύσης στον σταυρό δεν θα ήταν νοητός ο μετέπειτα ριζικός διαχωρισμός σώματος και ψυχής σε res extensa και res cogitans»).
Η δραστική μεταβολή της αντίληψης της φύσης, που προετοιμάστηκε στην εποχή του Ντεκάρτ, έχει λίγο να κάνη με τις ιδιαιτερότητες των φιλοσοφικών ιδεών του Φράνσις Μπέικον ή του Ρενέ Ντεκάρτ. Ο βακωνισμός κι ο καρτεσιανισμός δεν είναι πραγματοποιήσεις των ιδεών του Φράνσις Μπέικον και του Ρενέ Ντεκάρτ, καί δεν επιτρέπεται και να αφαιρεθούν όμως απλώς ως εκχυδαϊσμοί. Η βακωνιο-καρτεσιανή φυσική επιστήμη δεν θα είχε εξαπλωθή με τέτοιαν αστραπιαία ταχύτητα, αν δεν είχε ιστορικά προετοιμαστή και υποστηριχθή η καρτεσιανή στροφή από πολλούς προδρόμους.
Από τήν σημερινή άποψη δεν είναι δύσκολο να κρίνουμε το πρόγραμμα της νεώτερης φυσικής επιστήμης. Θα ήταν δυσκολώτερο, αλλά και πιο ενδιαφέρον, να καταλάβουμε την αδιάσπαστη μέχρι σήμερα ιστορία τής επίδρασης τού βακωνισμού, τού καρτεσιανισμού, και το αρχετυπικό συμβάν τό συνδεδεμένο μ’ αυτήν. Ήταν σημαντικό, ότι τόσο ο Μπέικον όσο κι ο Ντεκάρτ επιδίωξαν την πλήρη εξάλειψη τελικών τρόπων θεώρησης, κι ότι ο Ντεκάρτ συνέδεσε τη γνώση με τη βεβαιότητα και μετακινήθηκε έτσι κοντά στην πασχίζουσα για δύναμη επιστήμη ενός Φράνσις Μπέικον. Υπάρχουν ωστόσο για μας σήμερα πιο σημαντικές όψεις. Σήμερα πρόκειται πλέον για τη συνέχιση τής ανθρωπότητας. Σύμφωνα με τον Vittorio Hösle πρέπει να αναζητηθή στην καρτεσιανή μετατροπή τής φύσης σε res extensa η βαθύτατη αιτία για τη σημερινή παγκόσμια οικολογική κρίση. Αυτή η διακινδύνευση απαιτεί να ασχοληθούμε με τις πνευματικές ρίζες τής σημερινής φυσικής επιστήμης. Γ ι ’ α υ τ ό πρέπει να καταλάβουμε καλύτερα σήμερα, τί συνέβη τελικά πριν από τέσσερις αιώνες
Τονίζεται συχνά από ψυχολογική άποψη, πως οι νεώτερες φυσικές επιστήμες έχουν προέλθει μέσα απ’ την απόσυρση αρχαϊκών προβολών ενδοψυχικών περιεχομένων απ’ τη φύση. Ο χαρακτηρισμός αυτός δεν είναι επαρκής για τους σκοπούς μας, γιατί «μέσα» και «έξω», «υποκείμενο» και «αντικείμενο» δεν είναι έννοιες, που αναφέρονται σε μιαν εκ των προτέρων (a priori) δεδομένη πραγματικότητα. Κάθε γνώση μεταβάλλει υποκείμενο και αντικείμενο. Γι’ αυτό και αλλάζουν οι συνιστώντες όροι για τη συνείδηση στο πέρασμα του χρόνου – η διαλεύκανση τού χαρακτήρα προβολής τεθέντων προς τα έξω περιεχομένων του ασυνείδητου ανήκει στην ουδέποτε τετελεσμένη ενέργεια τής αυτογνωσίας. Συνειδητοποίηση άρα δεν σημαίνει χωρισμός, αλλά δημιουργία και αλλαγή υποκειμένου και αντικειμένου. Ο τιμητικός ρόλος, που πρόσθεσε ο Ντεκάρτ στη σκέψη, τον οδήγησε στην απαίτηση, να εξαλείψη πλήρως υλικά (φυσικά) περιεχόμενα απ’ τις φυσικο-επιστημονικές έννοιες, και του επέτρεψε έτσι μια μαθηματική αντικειμενοποίηση τού εξωτερικού κόσμου. Δεν έχει α ν α κ α λ ύ ψ ε ι όμως μια φυσικώς νόμιμη δομή του κόσμου ο Ντεκάρτ, αλλ’ έχει ε ι σ ά γ ε ι μιαν πρωταρχική ρήξη της συμμετρίας. Που σημαίνει, ότι δ ε ν έ χ ε ι β ρ η τ η ν r e s e x t e n s a, α λ λ ά τ η ν έ χ ε ι κ α τ α σ κ ε υ ά σ ε ι ο Ν τ ε κ ά ρ τ . Χωρίς αυτήν τη ριζική πόλωση τού είναι δεν θα είχε μπορέσει σχεδόν καθόλου να εξελιχθή η νεώτερη φυσική επιστήμη. Η καρτεσιανή οντολογία (σ.σ.: Η καρτεσιανή οντολογία στηρίζεται «σε τρεις κυρίως προϋποθέσεις. Πρώτον: Η φύση είναι λογικά κατασκευασμένη, γιατί την έχει δημιουργήσει ο ελεήμων σε μας, προσκλίνων άρα και στη γνωστική μας δυνατότητα, Θεός. Δεύτερον: Η λογική, που αποτελεί τη βάση τής φύσης, είναι κατ’ αρχήν και θεμελιακά εκείνη των μαθηματικών. Τρίτον: Το συνολικό άθροισμα τής κίνησης στο σύμπαν μένει πάντα το ίδιο, γιατί η απόφαση του Θεού, που προηγήθηκε της Δημιουργίας, είναι αμετάβλητη») – όχι όμως κι η αιτιολόγησή της – παρελήφθη απ’ τις νεώτερες και τις μοντέρνες φυσικές επιστήμες, και δεν έχει γι’ αυτό καμμιά φαινομενικά δυσκολία να χωρίση σαφώς η φυσικο-επιστημονική άποψη το «υποκειμενικό» απ’ το «αντικειμενικό». Σύμφωνα με τον Ερνστ Κασσίρερ, «δεν είναι η ιστορία της μεταφυσικής, αλλ’ η ιστορία τής επιστήμης, που έχει προφυλάξει την αληθινή και μόνιμη κληρονομιά τού Ντεκάρτ».
Η διαίρεση λοιπόν συνειδητού πνεύματος και άψυχης ύλης κατέστησε δυνατή τη μετατροπή της φύσης σε r e s e x t e n s a και έκανε τη φύση τεχνικά διαθέσιμη. Ο Ντεκάρτ ήθελε «να μας κάνη μ’ αυτόν τον τρόπο κύριους και ιδιοκτήτες τής φύσης» (σ.σ.: Πρβλ. το κεφάλαιο 6 του κειμένου του “Discours de la méthode pour bien conduire sa raison et chercher la vérité dans les sciences”) , όπου και υποβίβασε εντελώς τη νεκρή όσο και την ζωντανή ύλη απλώς σε υλικό, που μπορεί να το χειριστή κανείς χωρίς ενδοιασμό (σ.σ.: Πρβλ. τη μηχανική του θεωρία τών ζώων - “animalia sunt automata” – στο 5ο κεφάλαιο τού παραπάνω κειμένου) – με την έννοια τού κατευθυντήριου θέματος τού Μπέικον “dissecare naturam” («ανατέμνω, διαμελίζω τη φύση»). Συγκαταλέγονταν έτσι η έγχυση τυχόν καυτού κεριού και μόλυβδου στις αρτηρίες ζωντανών ζώων στην ερευνητική ρουτίνα εκείνης της εποχής. Τα πράγματα του κόσμου θεωρούνταν ως πλήρως αναλυόμενα, κατά το δοκούν χειριζόμενα και λίγο αργότερα – σαν τελευταία ιδέα-σκοπός – ως κατασκευαζόμενα απ’ τον άνθρωπο. Προσδιορίστηκε έτσι στη δομή της, όχι μόνον απ’ την καρτεσιανή τομή, αλλά πέρα απ’ αυτό κι απ’ την ιδέα τής ι σ χ ύ ο ς, η νεώτερη φυσική επιστήμη. Σχεδόν πιο σημαντική απ’ την πραγματική ήταν η μ ε θ ο δ ι κ ή ισχύς κι η επινόηση τής ι σ χ ύ ο ς ω ς κ ρ ι τ η ρ ί ο υ α λ ή θ ε ι α ς . Ήδη ο Γαλιλαίος αξίωνε ως γνωστόν να γ ί ν η μετρητό το μη μετρήσιμο. Η θέση, ότι μπορούμε να αναγνωρίσουμε μόνον αυτό, το οποίο έχουμε κατασκευάσει οι ίδιοι, συζητήθηκε π.χ. απ’ τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, τον Κουζάνο, τον Χομπς, τον Βίκο και τον Καντ και παραλήφθηκε σιωπηρά απ’ τη μοντέρνα φυσική επιστήμη. Στη διατύπωση τού Τζιοβάνι Μπαττίστα Βίκο (1668-1744): “Verum et factum convertuntur”(σ.σ.: «Το να είναι κάτι αληθινό και να έχη κατασκευαστή είναι το ίδιο», στο: De antiquissima Italorum sapientia, 1710. Πρβλ. εδώ επίσης τις «Αρχές μιας νέας επιστήμης για την κοινή φύση των λαών» του Βίκο. Στην εισαγωγή του χαρακτηρίζει – σήμερα… - ο Vittorio Hösle τη βασική σκέψη τής αρχής τού verum-factum με τα λόγια: «Σίγουρη αλήθεια μπορούμε να έχουμε μόνον εκεί, όπου το υποκείμενο τής γνώσης έχει κατασκευάσει το ίδιο το αντικείμενό του»). Σ τ η σ η μ ε ρ ι ν ή ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή π ρ ά ξ η ι σ χ ύ ε ι ν τ ε φ ά κ τ ο η ι σ χ ύ ς ω ς έ σ χ α τ ο κ ρ ι τ ή ρ ι ο ο ρ θ ό τ η τ α ς τ ή ς ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς . Όσο προσανατολίζεται ακόμα η μοντέρνα φυσική επιστήμη στην αρχή τού verum-factum του Βίκο, εμπλέκει (περιλαμβάνει) μια αναγνώριση τού ορίου τής ισχύος και την αναγνώριση ενός ορίου τής φυσικο-επιστημονικής γνώσης.
Για την ουσία των μοντέρνων επιστημών ο Wolfgang Giegerich κάνει την εξής καθοδηγητική παρατήρηση:
«Οι επιστήμες έχουν πρωταρχικά μιαν ψ υ χ ι κ ή λειτουργία για τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι τελετουργικά, μέσα στα οποία οδηγεί ο άνθρωπος τον εαυτό του και τον κόσμο σ’ ένα προσδιορισμένο είναι (ύπαρξη, υπόσταση), παρέχει πραγματικά τον εαυτό του και τον κόσμο σε μιαν προσδιορισμένη κατάσταση του είναι… Η οντο-τεχνική εξασφάλιση απέναντι στους κυριολεκτικούς κινδύνους τής φύσης ήταν μια δευτερεύουσα μόνον εργασία τής φυσικής επιστήμης. Η πραγματική της εργασία ήταν, ν’ αρπάξη οντολογικά απ’ το γεγονός (το συμβάν) τήν καταπλήσσουσα εύστοχη φύση του, να το εξουδετερώση ή να το παραλύση οντολογικά, και να καταστήση έτσι χαρακτηριστικά άνοσο τον άνθρωπο απέναντι σε όλα, που μπορεί όπως και πριν να του συμβούν. Η εξουδετέρωση αυτή συνέβη μέσω τής εφεύρεσης (επινόησης) και παραγωγής αυτού, το οποίο ονομάζουμε νεωτεριστικά η “πραγματικότητα”» (σ.σ.: W.Giegerich, «Η αλχημεία της ιστορίας»…).
Η κατασκευή ενός χωρισμού υποκειμένου-αντικειμένου μέσω της γύμνωσης από κάθε τι μη μετρήσιμο της φύσης ήταν αξιωματικά σημαντική για την εξέλιξη της φυσικής επιστήμης, κατά κανέναν όμως τρόπο ακίνδυνη. Γράφει ο Γιουνγκ:
«Όταν… κατήργησε η επιστήμη το έμψυχο τής φύσης, δεν τής έδωσε τότε καμμιάν άλλην ψυχή, αλλά έθεσε την ανθρώπινη λογική (ratio) πάνω απ’ τη φύση… Δεν αξίωσε ούτε μέ μιά ματιά την ψυχή τής φύσης… η επιστήμη. Αν είχε συνειδητοποιήσει τον κοσμογονικό νεωτερισμό τής ενέργειάς της, θα έπρεπε να είχε σταματήσει για μια στιγμή και να είχε υποβάλει στον εαυτό της το ερώτημα, μήπως δεν είχε επιδειχθή μέγιστη προσοχή σ’ αυτό το εγχείρημα, όπου καταργήθηκε (ακυρώθηκε) η αρχέγονη κατάσταση τής ανθρωπότητας».
Καινούργιο στον Ντεκάρτ δεν είναι ο χωρισμός υποκειμένου-αντικειμένου ή η διάκριση πνεύματος και ύλης, αλλ’ ο τρόπος και το είδος, π ώ ς ολοκληρώνεται αυτή η τομή. Με την απεικόνιση τής res extensa σε αριθμούς έπρεπε να επιτευχθή μια πλήρης μαθηματικοποίηση τής υλικής πραγματικότητας και να αναπτυχθή έτσι μια απαλλαγμένη από αξίες μεθοδικότητα. Η καρτεσιανή τομή αφορά στη συστηματική απόσχιση τής αντιληπτικής λειτουργίας και τη συνδεδεμένη μ’ αυτήν εισαγωγή α π α λ λ α γ μ έ ν ω ν α π ό α ι σ θ η σ ι α κ έ ς ( α ι σ θ η μ α τ ι κ έ ς ) α ξ ί ε ς ε ν ν ο ι ώ ν . Η αντίληψη ανήκει σε μιαν ασύμμετρη προς τη σκέψη κατηγορία. «Σ’ αυτήν την περίσταση πρέπει να αποδοθή, το ότι κανένας διανοητικός ορισμός δεν θα είναι ποτέ σε θέση να αποδώση το ειδικό τού αισθήματος με έναν κάπως μόνον επαρκή τρόπο» (λέει ο Γιουνγκ στους «Ψυχολογικούς τύπους»). Ο Ντεκάρτ έχει δημιουργήσει με την απόσχιση αυτής της ασύμμετρης κατηγορίας το μέχρι σήμερα πραγματικό φιλοσοφικό θεμέλιο για τη μηχανική αντίληψη της φύσης και έχει προετοιμάσει έτσι τη μαθηματικοποίηση τής επιστήμης τής ύλης και τη θριαμβευτική πομπή (τον θρίαμβο) τής νεώτερης φυσικής επιστήμης.
Η θεμελιωμένη απ’ τον Ντεκάρτ μαθηματική φυσική, χαρακτήρισε κατ’ αρχάς τήν φύση τής ύλης με την επέκταση (διαστολή), και συμπληρώθηκε μετά πρώτα απ’ όλα με τον Νεύτωνα (1642-1727) με την ιδέα τής μάζας ως φορέα τής επέκτασης. Η φυσική τού Νεύτωνα δεν ήταν όμως αυτό, το οποίο χαρακτηρίζουμε εμείς σήμερα ως «νευτώνεια φυσική», γιατί δεν κατείχε ακόμα ο Νεύτων το σχέδιο μιας μάζας χωρίς τρισδιάστατη (στον χώρο) επέκταση-διαστολή. Η έννοια (ιδέα) τού σημείου μάζας εμφανίζεται κατ’ αρχάς αργότερα (περίπου στον Euler, 1736, “Mechanica”) και έγινε τότε θεμελιώδης για τη διατύπωση τής κλασσικής μηχανικής τού σημείου. Στο πέρασμα τού χρόνου γίνονταν οι βασικές θέσεις τής κλασσικής μηχανικής όλο και πιο σημαντικές και θεωρούνταν όλο και περισσότερο ως το πραγματικό θεμέλιο της μηχανικής. Όμως μόλις το έτος 1918 έγινε, με την υφηγητική διατριβή της Emmy Noether, πραγματικά σαφές, ότι υφίσταται ανάμεσα στις βασικές προτάσεις της φυσικής και τις συμμετρίες χώρου και χρόνου μια βαθειά και στενή συνάρτηση. Στη χρονική περίοδο απ’ τον Ντεκάρτ μέχρι τήν Noether λαμβάνονταν υπ’ όψιν στην κλασσική φυσική μόνον η π ο σ ο τ ι κ ή όψη των αριθμών - η ιστορικά καλά επικαλυμμένη π ο ι ο τ ι κ ή όψη των αριθμών απαλείφονταν. Μόλις στους νεώτατους χρόνους διακρίνεται μια αλλαγή. Με τον κεντρικό ρόλο, τον οποίον παίζουν σήμερα οι συμμετρίες στη διατύπωση τών πρώτων αρχών τής φυσικής, έγινε πάλι και το ερώτημα για την ποιοτική όψη τών αριθμών σ’ έναν φυσικο-επιστημονικό τρόπο θεώρησης πιο προσιτό.
(συνεχίζεται)
Aμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου