Οι ειδικοί, οι μεταμοντέρνοι χρησμοί – Roberto Pecchioli

Είναι η εποχή των εμπειρογνωμόνων, ή μάλλον των «ειδικών». Γνωρίζουν τα πάντα για ένα μικρό μέρος της ανθρώπινης γνώσης, έχουν την τάση να θεωρούν τον εαυτό τους αλάθητο και να θεωρούν τη δική τους κρίση ανώτερη από αυτή των άλλων για κάθε θέμα. Κοινά χαρακτηριστικά είναι το αυλακωμένο φρύδι, ο στοχαστικός αέρας, η αλαζονεία, ο διεκδικητικός τόνος, οι παύσεις που έχουν σχεδιαστεί για να έχουν το μέγιστο αποτέλεσμα σε όσους κρέμονται στα χείλη τους. Η εξειδίκευση -ας ξεκαθαρίσουμε- είναι σχεδόν υποχρεωτική σε μια τόσο περίπλοκη εποχή. Αυτά που είναι απεχθή στους ειδικούς -αυθεντικούς μεταμοντέρνους χρησμούς- είναι η αυτοπεποίθησή τους, η αλαζονεία των μυημένων, η χρήση κρυπτικής γλώσσας, σχεδιασμένης για να εντυπωσιάσει τους άλλους, που κρυφά περιφρονούν.

Γνωρίζουμε αρκετούς από αυτούς. Ο πιο ακίνδυνος είναι ένας κύριος γύρω στα πενήντα του που μοιράζεται με τον γράφοντα μια ανεπίλυτη παιδική ασθένεια, που έχει τις ρίζες του στη Σαμπντόρια (αλίμονο). Όλοι τον αποκαλούν Coverciano, που είναι η έδρα της Ιταλικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου. Μάλιστα, από το ύψος της υποτιθέμενης ποδοσφαιρικής του τεχνογνωσίας, καθισμένος στις εξέδρες, ήδη στα πρώτα λεπτά των αγώνων μπορεί να εξηγήσει την τακτική των ομάδων, να υποδείξει τις κινήσεις των προπονητών και να προβλέψει το τελικό αποτέλεσμα. Είναι ειλικρινής, η ποδοσφαιρική του συμβουλευτική είναι δωρεάν, προσφέρεται απλόχερα στους πιο απλούς φιλάθλους. Αυτό δεν ισχύει για πάρα πολλούς επαγγελματίες του τίποτα, για παράδειγμα τους συγγραφείς εγχειριδίων που διδάσκουν πώς να γίνεις πλούσιος στο χρηματιστήριο, με τη λαχειοφόρο αγορά ή άλλες δραστηριότητες. Γιατί δεν το κάνουν μόνοι τους, αντί να τυπώνουν πραγματείες;

Υπάρχουν ειδικοί για όλα, εξειδικευμένοι σε κάθε τομέα της επιστήμης και της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας γνωρίσαμε μια κατηγορία - ιολόγους - που προηγουμένως ήταν στη σκιά. Κάποιοι έχουν γίνει σταρ των ΜΜΕ, επίτιμοι καλεσμένοι σε τηλεοπτικά σαλόνια. Τους ζητήσαμε διαφώτιση, ανακούφιση από τους φόβους μας, ξεκάθαρα λόγια, βεβαιότητες. Δεν μπόρεσαν να μας τα προσφέρουν, αλλά δεν μας γλίτωσαν το θέαμα της υπεροψίας, των τσακωμών στην παιδική χαρά με συναδέλφους αντίθετων πεποιθήσεων, των χυδαίων προσβολών. Όλοι έδειχναν περιφρόνηση για όποιον τολμούσε να τους αντικρούσει, πολλοί έδειχναν ματαιοδοξία και υπερηφάνεια. Άντρες και γυναίκες που δεν είναι καθόλου ιδιαίτεροι, αποφασισμένοι να ασκήσουν (και να κερδίσουν χρήματα) μια δύναμη που προέρχεται από κάποια γνώση, απόκρυφη, απρόσιτη, ανέφικτη, μυητική.

Με ένα πικρό χαμόγελο, έρχεται στο μυαλό ένας στίχος, Μη μας ζητάς τη λέξη, στην οποία ο Eugenio Montale προειδοποιεί να μην περιμένεις πολλά από αυτούς που ξέρουν ή νομίζουν ότι ξέρουν. Από τους ποιητές, λοιπόν, που το πολύ-πολύ να χάθηκαν σε στίχους, αφιερωμένοι σε μια άχρηστη ενασχόληση, χωρίς αγορά, τόσο αδρανής όσο αυτή του φιλοσόφου. «Μη μας ζητάς τη φόρμουλα που μπορεί να σου ανοίξει κόσμους, ναι λίγες στραβές συλλαβές είναι ξερές σαν κλαδί. Μόνο σήμερα μπορούμε να σας πούμε τι δεν είμαστε, τι δεν θέλουμε».

Τελικά, δεν υπάρχει τίποτα νέο κάτω από τον ήλιο: σε κάθε εποχή ο άνθρωπος λαχταρούσε να γνωρίσει το μέλλον, να αποκαλύψει μυστικά, να προβλέψει τις συνέπειες των πράξεών του. Οι ειδικοί της εποχής μας είναι η επιστημονικά ορθή εκδοχή των μάντεων και των μαντείων του παρελθόντος. Δεδομένου ότι χθες όπως και σήμερα η κατηγορία αυτή - όλο και πιο μεγάλη - απολαμβάνει κοινωνικό κύρος και άριστες αμοιβές, σκεφτήκαμε να τις μιμηθούμε και να εφεύρουμε ένα νέο επάγγελμα: τον ειδικό των ειδικών. Αποτύχαμε και σε αυτή τη φιλοδοξία: κάποιος προηγήθηκε. Είναι ο Αμερικανός συγγραφέας John Freed, ο οποίος αφιέρωσε ένα δοκίμιο στους ειδικούς στο οποίο καταγγέλλει τους κινδύνους που εγκυμονεί η κρίση τους. Το συμπέρασμά του είναι ότι οι ειδικοί κάνουν λάθη τουλάχιστον όσο εμείς οι απλοί θνητοί και ότι μερικές φορές μπορεί να γίνουν όπλα μαζικής καταστροφής (και αντιπερισπασμού...).

Ο βιβλικός πατριάρχης Ιωσήφ ερμήνευσε τα όνειρα. Φυλακισμένος, αφέθηκε ελεύθερος από τον Φαραώ για να μπορέσει να εξηγήσει το νόημα των επαναλαμβανόμενων ονείρων του ηγεμόνα (Γένεσις, 41.15). Οι τρόποι αλλάζουν, όχι οι επιθυμίες και οι ψευδαισθήσεις. Ο σύγχρονος κόσμος είναι γεμάτος μαθηματικά, αριθμούς, επιστήμες, μηχανές και ημι-μαγικές ψευδαισθήσεις. Κυλάει κάτω από ένα βουνό δεδομένων. Παρά την αλαζονεία του, για να ηρεμήσει την ανησυχία χρειάζεται έναν νέο τύπο μάγων: «επιστήμονες προβλέψεις», ειδικούς. Οι τηλεοράσεις και οι κυβερνήσεις τους ζητούν καθημερινά να εξηγούν περίπλοκα γεγονότα, να δίνουν συμβουλές, να προβλέπουν το μέλλον. Ζητείται η γνώμη τους για τα πάντα: μια επίθεση, μια νέα απειλή, ένα πρόβλημα που αφορά το κλίμα, την υγεία, την οικονομική ανάπτυξη, το χρέος, τον αθλητισμό και την τέχνη.

Οι ειδικοί πολλαπλασιάζονται όπως οι ιοί και τα κουνούπια το καλοκαίρι. Υπάρχουν εκείνοι που μιλούν (ειδικός, προφανώς) για τη γέννηση ενός νέου συνδρόμου, αυτού του Μάγου του Οζ. Στο βιβλίο του L. Frank Baum, ο πρωταγωνιστής είναι ένας μάγος και εγγαστρίμυθος που διαφημίζει τις παραστάσεις του σε ένα αερόστατο. Μια μέρα χάνει τον έλεγχο του οχήματος και μεταφέρεται στο Οζ. Οι κάτοικοι πιστεύουν ότι έχει μαγικές δυνάμεις. Ο άντρας δεν κάνει τίποτα για να διαλύσει την πεποίθηση, γίνεται ο Υπέροχος Μάγος του Οζ. Χτίζει τη Σμαραγδένια Πόλη, δίνει εντολή σε όλους να φορούν πράσινα ρούχα και καταλήγει να απομονώνεται στην αίθουσα του θρόνου, να μην τον βλέπουν ποτέ, να επικοινωνεί κρυμμένος πίσω από μια κουρτίνα ή μασκοφόρος.

Διαχρονικό σύνδρομο προφητών ή μάντεων: Ο Τειρεσίας, ο τυφλός οιωνοσκόπος της ελληνικής μυθολογίας, η Πυθία, ιέρεια που απήγγειλε τις απαντήσεις του Απόλλωνα στους Δελφούς, ο Εβραίος προφήτης Δανιήλ, που έζησε στη Βαβυλωνιακή αιχμαλωσία, ικανός να λύνει αινίγματα, να λύνει προβλήματα και να ερμηνεύει όνειρα. Ο John Freed καταρρίπτει την κατηγορία: οι ειδικοί κάνουν πολλά λάθη, είναι επικίνδυνοι, υπερεκτιμημένοι και τους συμβουλευόμαστε πολύ συχνά. Στο βιβλίο παρέχει διάφορα στοιχεία, τα οποία πιστεύουμε με επιφύλαξη καθώς ο ίδιος είναι ειδικός. Περίπου τα δύο τρίτα των ευρημάτων που δημοσιεύονται σε ιατρικά περιοδικά διαψεύδονται μέσα σε λίγα χρόνια. Πολλά από αυτά που γνωρίζουν οι γιατροί είναι θεμελιωδώς λάθος. Υπάρχει μία στις δώδεκα πιθανότητες η διάγνωση να προκαλέσει σημαντική βλάβη στον ασθενή. Η οικονομία δεν πάει καλύτερα: ο Freed, με βάση τους τελικούς λογαριασμούς των ίδιων των οικονομολόγων, δείχνει ότι σχεδόν όλες οι μελέτες που δημοσιεύονται σε εξειδικευμένα περιοδικά - αντικείμενο ακαδημαϊκής διδασκαλίας - είναι ελλιπείς, λανθασμένοι, ανακριβείς.

Η σύγχρονη εμμονή με τους ειδικούς προκύπτει επίσης από την περίσσεια μελετών και δεδομένων. Έρευνες που χρηματοδοτούνται κυρίως από ενδιαφερόμενα μέρη, τά οποία αναθέτουν προσανατολισμένη έρευνα (και συμπεράσματα). Ο Freed λέει ότι υπάρχουν μελέτες που λένε ότι η παχυσαρκία είναι καλή για την υγεία σας και άλλες που συμβουλεύουν να μην ασκηθείτε. Όπως πάντα, όποιος πληρώνει την ορχήστρα αποφασίζει τη μουσική, μπροστά στην επιστήμη και την αλήθεια. Η κάστα των ειδικών είναι λίγο ή καθόλου αθώα. Ο Freed στοχάζεται στην ανθρώπινη επιθυμία να αφήσουμε την ευθύνη για τις πράξεις μας στους άλλους – τους ειδικούς. «Όταν λαμβάνουμε συμβουλές από ειδικούς, στην πραγματικότητα χάνουμε την ικανότητα να παίρνουμε τις δικές μας αποφάσεις. Ο εγκέφαλος σταματά όταν έρχεται αντιμέτωπος με τη γνώμη ενός ειδικού. Όταν τον ακούμε, εγκαταλείπουμε την κρίση μας. Αναπόφευκτο, μερικές φορές, αλλά είναι αλήθεια ότι παίρνουμε πολλές κακές αποφάσεις λόγω των ειδικών. Όσο πιο ψεύτικο είναι, τόσο το καλύτερο! Για παράδειγμα, αποφασίζουμε να βοηθήσουμε τη Wall Street, τις τράπεζες και τα επενδυτικά κεφάλαια και να περικόψουμε τις κοινωνικές δαπάνες. Ποιος είναι πιο ενημερωμένος από τους οικονομολόγους και τις «νομισματικές αρχές»; Και πάλι με τη συμβουλή ειδικών, αποφασίζουμε να επιτεθούμε στο Ιράκ, να βομβαρδίσουμε τη Λιβύη, να εφαρμόσουμε κυρώσεις στη Ρωσία. Ένας σκοτεινός γεωπολιτικός σύμβουλος, ο Φράνσις Φουκουγιάμα, έπεισε πολλούς στη δεκαετία του 1990 του τέλους της ιστορίας λόγω της κατάρρευσης του σοβιετικού κομμουνισμού.

Στη Βίβλο, ο βασιλιάς της Βαβυλώνας Βαλτάσαρ λέει στον Δανιήλ: «Πριν από λίγο έφεραν μπροστά μου τους σοφούς και τους αστρολόγους για να διαβάσουν αυτό το κείμενο και να μου το εξηγήσουν, αλλά δεν μπόρεσαν. Τώρα, μου λένε ότι είσαι ειδικός στο να εξηγείς και να λύνεις γρίφους. Επομένως, αν μπορέσεις να διαβάσεις αυτή τη γραφή και να μου δώσεις την εξήγηση, θα ντυθείς με πορφύρα, θα φορέσεις ένα χρυσό περιδέραιο στο λαιμό σου και θα γίνεις ο τρίτος άρχοντας του βασιλείου». (Δανιήλ, 5,15-16). Ο Δανιήλ αρνείται τις τιμές, αλλά παρέχει στον βασιλιά τη ζητούμενη «συμβουλή». Στο παρόν, οι ειδικοί των «νεοσυντηρητικών» καθορίζουν την αμερικανική γεωπολιτική σε ένα μεταμοντέρνο μείγμα μεσσιανισμού και επιστημονικής ορολογίας. Η Big Pharma εγγυάται την αποτελεσματικότητα των ορών και των φίλτρων σύμφωνα με τα λόγια των ειδικών της. Αγέρωχοι στρατιωτικοί αναλυτές πιστοποιούν την αδυναμία της Ρωσίας να διεξάγει πόλεμο λόγω έλλειψης υλικών και τεχνολογίας. Άλλοι πείθουν για τα θαύματα του ιδιωτικοποιημένου κόσμου. Ένας «ειδικός» έχει αποφασίσει το τέλος του παιδιού από την Αγγλία με το όνομα Alfie αναστέλλοντας τη θεραπεία, αφού ο θάνατος ήταν «προς το συμφέρον του». Φυσικό: όπως επιβεβαιώνει ο Freed, «οι ειδικοί τροποποιούν και στη συνέχεια χειραγωγούν τα δεδομένα». Συχνά οι ειδικοί τελευταίας γενιάς ασκούν επαγγέλματα που γεννήθηκαν με τη δικτατορία της τεχνολογίας των πληροφοριών και την κοινωνία που βασίζεται στον έλεγχο. Οι συμβουλές τους αλλάζουν και χειραγωγούν συνεχώς την πραγματικότητα. Πώς μπορείς να διακρίνεις μια ταινία του Χόλιγουντ, μια σκηνή επίθεσης και μια δημιουργία Τεχνητής Νοημοσύνης; Ρωτήστε έναν ειδικό! Η αμεσότητα και το αδιαμφισβήτητο είναι τα χαρακτηριστικά της αλήθειας που μας φτάνει μέσω των υπολογιστών: Υπάρχει υπερθέρμανση του πλανήτη. Ο Σαντάμ Χουσεΐν έχει όπλα μαζικής καταστροφής. Η κρίση έληξε χάρη στις χρηματοοικονομικές πολιτικές των κεντρικών τραπεζών. Το σχιστολιθικό αέριο θα λύσει ενεργειακά προβλήματα για αιώνες. Πλημμυρίζουμε από ροές πληροφοριών που αλλάζουν την κατανόησή μας και προκαλούν απευαισθητοποίηση. «Οι εφημερίδες, τα περιοδικά, η τηλεόραση και το Διαδίκτυο μας αναγκάζουν να λαμβάνουμε συνεχώς κρίσεις για το τι συμβαίνει. Βρισκόμαστε συνεχώς αντιμέτωποι με μια θάλασσα από συμβουλές. Πού είναι λοιπόν η βελόνα στα άχυρα;». Μα ποιος θέλει να βρει βελόνα; Το σημαντικό είναι η στοίβα με τα άχυρα, –οι ειδικοί– θα είναι αυτοί που θα βάλουν τη βελόνα.

Ακόμη και η επιστημονική έρευνα που βασίζεται σε δοκιμές που έγιναν σε ζώα είναι στο στόχαστρο του Freed: δεν λειτουργεί γιατί δεν είμαστε ποντίκια. «Τα περισσότερα αποτελέσματα που δοκιμάστηκαν σε ζώα δεν μεταφέρονται στον άνθρωπο. Αν και οι επιστήμονες θέλουν να επισημαίνουν ότι μοιραζόμαστε τα γονίδιά μας με πολλά θηλαστικά, γνωρίζουμε ότι διαφέρουμε πολύ από τα ποντίκια, ακόμη και από τους πιθήκους». Αυτά είναι καλά και ανησυχητικά νέα ταυτόχρονα: καλά στο ότι διαλύουν την παραθρησκευτική πίστη των δυτικών ειδικών στον δαρβινικό εξελικτισμό. Ανησυχητικά γιατί στο τέλος το όραμά τους υπερισχύει, παρά ή ίσως χάρη στον ελαττωματικό χαρακτήρα του. Εδώ είναι η ουσία: η ετυμηγορία των ειδικών κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι, ενταγμένη στο κυρίαρχο παράδειγμα, στα ισχυρά συμφέροντα, στη βούληση -ανθρώπινη, υπερβολικά ανθρώπινη- επιστημόνων και ειδικών να πάρουν το μέρος των ισχυρών. Μήπως είναι ασεβές - εφαρμοζόμενο στους "αρμόδιους" - το παλιό ρητό "βάλτε τον γάιδαρο εκεί που τον θέλει ο αφέντης";  Η καριέρα και το κύρος το επιβάλλουν, τα οικονομικά πλεονεκτήματα το απαιτούν και μια ήσυχη ζωή το απαιτεί όλο και πιο συχνά. Το να μην είναι δημοφιλείς με αυτούς που βρίσκονται στην εξουσία είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο για τους ειδικούς, επομένως η αλήθεια πωλείται χονδρική και λιανική. Είναι δύσκολο, ωστόσο, να αλλάξει η γνώμη όσων λατρεύουν τους ειδικούς και αποποιούνται την αυτονομία της κρίσης. Πιστεύουν στους influencers, γιατί να μην πιστεύουν σε μεταμοντέρνους χρησμούς, μάγους του Οζ με επιστημονικά φωτοστέφανα, πτυχία και μεταπτυχιακά κρεμασμένα στον τοίχο της μελέτης; Ο Τειρεσίας δεν είναι πια τυφλός, δεν αυτοαποκαλείται μάντης, αλλά ανταποκρίνεται, χθες όπως και σήμερα, στην ανάγκη για γνώση, πρόβλεψη, επιβεβαίωση, εξυπηρέτηση των συμφερόντων όσων του προσφέρουν προβολή, κύρος, δύναμη, χρήμα. Καλύτερος είναι ο καλός Coverciano που προβλέπει τα αποτελέσματα της Sampdoria.

Esperti, gli oracoli postmoderni - Roberto Pecchioli - EreticaMente (www-ereticamente-net.translate.goog)