Σάββατο 6 Μαΐου 2017

H A N S K R Ä M E R (5)- Η ΝΕΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ

Συνέχεια από Πέμπτη, 13 Απριλίου 2017

Ο ΦΙΧΤΕ, Ο ΣΛΕΓΚΕΛ ΚΑΙ ΤΟ «ΑΠΕΙΡΟ» ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ
       
        3.  Η εικόνα τού Πλάτωνα στον Σλέγκελ: μια εφαρμογή  
                                            τής άπειρης σκέψης.

                                                   ( συνέχεια )
Image result for plato       4)  Ο Σλέγκελ συνάγει απ’ το ανέφικτο της φιλοσοφικής γνώσης και τη θεμελιωμένη σ’ αυτό άπειρης προόδου τής ‘φιλοσοφίας’ (τού ‘φιλοσοφείν’…), ότι είναι ουσιωδώς μη συστηματική η πλατωνική φιλοσοφία. «Δεν είχε κανένα σύστημα (System), παρά μόνο μια φιλοσοφία ο Πλάτων». «Δεν μπορεί να θεωρηθή ωστόσο παντελώς ως ένα ‘έτοιμο’ και κλειστό σύστημα η φιλοσοφία (τού Πλάτωνα), αλλά περιέχουν μάλλον αναζητήσεις που μόνον ‘ξεκίνησαν’, και δεν διεκπεραιώθηκαν μέχρι την τελική ολοκλήρωση όλα του τα έργα». Είναι μόνον τότε δυνατή η διαμόρφωση ενός συστήματος, συνάγει ο Σλέγκελ, όταν «έχη ολοκληρώσει κανείς τη σκέψη του και έχει φτάσει σ’ ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα». Και είναι τότε κανείς και σε θέση, να επιλέξη μια συστηματική, ανάλογη προς ένα εγχειρίδιο μορφή παρουσίασης. Δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για τίποτα απ’ αυτά στον Πλάτωνα. Γι’ αυτό και δεν μπορεί «παρά να ψάξη κανείς στη συγκεκριμένη πορεία τών Ιδεών του τη μεγάλην ενότητα στα έργα τού Πλάτωνα, και όχι σε κάποια συγκεκριμένη πρόταση και αποτέλεσμα, που να υπάρχη στο τέλος». «Συνίσταται λοιπόν σ’ αυτήν την ιδιαίτερη» και υπαινισσόμενη μόνον «πορεία η πραγματική ενότητα των πλατωνικών διαλόγων». Δεν υπάρχει άρα πίσω απ’ τους διαλόγους, αλλά μέσα σ’ αυτούς τούς ίδιους η ενότητα της φιλοσοφίας τού Πλάτωνα για τον Σλέγκελ. Που υποστηρίζει ενεργητικά (energisch) αυτήν την υποστασιοποιημένη εσωτερική μορφή τού Πλάτωνα, δίχως επιχειρηματολογική όμως συνέπεια, απέναντι στη θέση (τού Tennemann και άλλων) για συστηματικές, ‘άγραφες’ διδασκαλίες τού Πλάτωνα δίπλα στους διαλόγους του. «Το ότι είχε ο Πλάτων, εκτός από την παρουσιαζόμενη στους διαλόγους του φιλοσοφία, και μια μυστική ακόμα, ‘εσωτερική’ (esoterisch) φιλοσοφία κι ένα πραγματικό σύστημα, αυτό αντικρούεται απολύτως με την ανωτέρω παρατήρησή μας, ότι δεν μπορεί να συνδεθή καν η έννοια ενός συστήματος με την έννοια, που παραθέτει (!) ο ίδιος ο Πλάτων για τη μορφή και τη μέθοδο της φιλοσοφίας». Και καθώς «δεν είχαν κατανοήσει παρά ελάχιστα τον δάσκαλό τους» οι μαθητές τού Πλάτωνα που αναφέρονται σε μιαν ‘άγραφη’ (προφορική…) διδασκαλία, έχουμε κι εμείς «αρκετούς λόγους να θεωρήσουμε, πως διαθέτουμε την πραγματική και αληθινή φιλοσοφία τού Πλάτωνα στα κείμενά του». Υπάρχει εν πάση περιπτώσει μέσα στην ίδια  «τη φύση τού πράγματος» το ανολοκλήρωτο και το μη συστηματικό, καθώς «δεν έφτασε ποτέ σε ένα πέρας, ως ένας κατ’ εξοχήν προοδευτικός στοχαστής, ο Πλάτων». Η ορμή με την οποίαν αμύνεται εδώ ο Σλέγκελ, επισημαίνει βέβαια την εξαιρετική αδυναμία τής ιστορικής του επιχειρηματολογίας. Μια ορμή που δύσκολα βέβαια θα υφίστατο, ακόμα και μέσα απ’ τα ιστορικά και μόνον ευρήματα, αν δεν την επηρέαζαν αποφασιστικά οι συστηματικές προ-έννοιες της φιλοσοφίας τού Σλέγκελ, που τη χρονική τους εξάρτηση περιγράψαμε προηγουμένως.

    5)  Το πόσο πολύ ενδυναμώνεται απ’ τη σύγχρονή του ιδεαλιστική φιλοσοφία, όσο κι αν είναι προσεχτικές οι διατυπώσεις, η εικόνα τού Πλάτωνα στον Σλέγκελ, δεν μας το δείχνει απλώς και μόνο η εντυπωσιακή παραπομπή στη «Διδασκαλία τής Επιστήμης» τού Φίχτε, στην προαναγγελθείσα απ’ τον Σλέγκελ μετάφραση του Πλάτωνα στην “Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung” το 1800. Καθώς εμφανίζεται και στις σημειώσεις τών “Philosophischen Lehrjahre” («Φιλοσοφικά διδακτικά έτη»…) επανειλημμένα μαζί με τον Πλάτωνα ο Φίχτε, ή προτείνεται ως μια σύνθεση (Synthese) από τον Φίχτε και τον Σπινόζα η φιλοσοφία του, φτάνει δε και στο ‘συμπέρασμα’ ο Σλέγκελ, ότι περιλαμβάνει ήδη στην πραγματικότητα όλα τα ουσιώδη η φιλοσοφία τού Πλάτωνα. Πιστεύει προφανώς ο Σλέγκελ, ότι αναγνωρίζει το πρωτότυπο (Prototyp) της ταυτο-φιλοσοφικής θέσης (φιλοσοφία τής ταυτότητας, είμαι πάντα ο ίδιος…) στη φιλοσοφία τού Πλάτωνα, για την οποία θέση και ‘αγωνίζεται’ από κοινού με τον Σέλλινγκ, τον Χέγκελ και τον Σλαїερμάχερ. Αυτό σημαίνει όμως, ότι έχουν προ-διαμορφωθή κατ’ αρχήν για τον Σλέγκελ η υποκειμενικο-θεωρητική ‘πρόθεση’ και η μέθοδος της διδασκαλίας τής επιστήμης στον Πλάτωνα. Και δικαιολογείται εξ αυτού και η αναφερόμενη ως προμετωπίδα τού κειμένου μας ‘υφηγετική’ θέση τού Σλέγκελ το 1801, κατά την οποίαν και είναι ο γνήσιος Ιδεαλισμός η φιλοσοφία τού Πλάτωνα. Υπάρχει – αν παραβλέψουμε τη σχεδόν εντελώς αθεμελίωτη βέβαια ‘παρωδία’ (Parodie) τής Caroline Schlegel (σ.σ.: «Είναι ο μόνος γνήσιος Ιδεαλισμός η φιλοσοφία μου» - αναφερόμενο στον Friedrich Schlegel· στο “Caroline”, εκδ. Waitz und Schmidt, 1913) – και μια περαιτέρω, διεξοδική ‘εξήγηση’ μέσα απ’ το περί Ιδεαλισμού κεφάλαιο στο Παράρτημα της Περί λογικής διάλεξης στην Κολωνία (1805/06), που περιέχει και μιαν προαναφερόμενη στον Dilthey κριτική τών φιλοσοφικών συστημάτων. Όπου και «αναιρείται εντελώς, θεωρητικά, και καταργείται» η έννοια της ουσίας στον αληθινό Ιδεαλισμό, και αντικαθίσταται με κείνην τής «ελευθερίας, της δράσης και της ζωντανής κινητικότητας» του πνεύματος. Πιστεύει μάλιστα, ότι μπορεί να ‘συμφιλιώση’ ακόμα και ορισμένα προσωκρατικά φιλοσοφήματα (Philosopheme), αλλά και τον Αριστοτέλη μ’ αυτούς τούς ‘φιχτιανούς’ προσδιορισμούς ο Σλέγκελ. Μπορεί να ‘διαφωτισθή’ ωστόσο ακόμα πιο αυθεντικά (authentisch) με τη σύγχρονη παράδοση για τη ‘μεταφυσική φιλοσοφία’ στην Ιένα (1800/01) ο εννοιολογικός προσανατολισμός τής ‘υφηγετικής’ θέσης τού Σλέγκελ: κατανοεί εκεί τον ίδιο του τον ερμηνευτικό πλουραλισμό (hermeneutischer Pluralismus) και ‘απειροτισμό’ (Infinitismus) εντελώς ως Ιδεαλισμό ο Σλέγκελ. Δεν υπάρχει αμφιβολία, πως θεωρούσε ότι ακολουθεί και σ’αυτό τον Πλάτωνα ο Σλέγκελ, χωρίς (βέβαια…) να παρατηρή, ότι φιλοσοφούσε έτσι απλώς στην πανίσχυρη σκιά τού Καντ και του Φίχτε.
    
     Δεν θα μπορέσουμε βέβαια να αρνηθούμε συμπερασματικά, ότι ‘πέτυχαν’ και εύστοχες παρατηρήσεις ως προς τη δομή και τη λειτουργία τού λογοτεχνικού έργου τού Πλάτωνα ο Σλέγκελ, όπως και ο Σλαїερμάχερ. Το έλλειμμα της πλατωνικής του εικόνας βρίσκεται εντούτοις στο ότι εξέλαβε – όμοια και σ’ αυτό με τον Σλαїερμάχερ – ως αποκλειστικές και απόλυτες τις συναχθείσες έτσι απόψεις τού πλατωνικού έργου, και τις ταύτισε με την (ίδια την…) εσωτερική μορφή  τής πλατωνικής φιλοσοφίας. Και μειώθηκε έτσι απλοποιητικά το πολυδιάστατο και πολυστρωματικό, ιστορικό γενικό φαινόμενο του πλατωνισμού, χωρίς να δικαιολογείται ωστόσο κατά κανέναν τρόπο απ’ τα ίδια τα λογοτεχνικά ευρήματα κάτι τέτοιο. Το ότι αποτύπωσε, εσπευσμένα και αδιαφοροποίητα, στον τρόπο σκέψης και τις συστηματικές προθέσεις τού Πλάτωνα την πλατωνική μέθοδο παρουσίασης, και την κατέγραψε έτσι δογματικά ο Σλέγκελ, αυτό εξηγείται εντελώς, όπως και στην περίπτωση του Σλαїερμάχερ, απ’ την ‘αδιάβλεπτη’ (‘ασυνείδητη’…) προφανώς προβολή τών δικών του συστηματικών ενδιαφερόντων και προδιαγραφών. Στη χρονική εξάρτηση των προκαθορισμένων από τον Σλέγκελ για τη μετέπειτα πλατωνική έρευνα βασικών κατηγοριών – απειροτισμός, εξελικτισμός, βιογραφισμός (Biographismus)· άρρητο, «ειρωνική» σχετικοποίηση, μυθολογικο-αλληγορική συγκάλυψη – αντιστοιχεί ωστόσο στις περισσότερες των περιπτώσεων και μια σχέση ανεπάρκειας, ακόμα και ασυμβίβαστου προς τις ιστορικές προϋποθέσεις τής αρχαίας, και ιδιαιτέρως τής πλατωνικής φιλοσοφίας: δεν είναι βέβαια γενικώς ‘ξένες’ οι παραστάσεις τού απείρου για την αρχαιότητα, αποκλείονται όμως εκ προοιμίου (a limine) στην κλασσική φιλοσοφία τού (παλαιότερου) πλατωνισμού και αριστοτελισμού (σ.σ.: Η μονογραφία τού Rodolfo MondolfoLinfinito dellantichita classica”, 1956, αναγνωρίζει δίκαια, μόνον το ατελεύτητο του κοσμικού χρόνου στον Πλάτωνα). Θα κατατάσσονταν άρα εκεί ως ένας αυτο-αναιρούμενος σκεπτικισμός (Skeptizismus) η άπειρη σκέψη. Και πρέπει άρα να κατανοηθή  και εντελώς διαφορετικά απ’ την έννοια του σύγχρονου ‘απειροτισμού’ (Infinitismus) η δυναμική οπωσδήποτε έννοια της φιλοσοφίας τού Πλάτωνα: Όχι σαν μια προοδευτική πορεία στο ατελεύτητα ‘ανοιχτό’, αλλά ως η κάθε φορά ανανεούμενη, μάταιη ωστόσο συχνά προσπάθεια, να μην ‘ξαναπέσης’ πίσω απ’ την αποκτημένη γνώση, και να τη διατηρής σε διάρκεια (σ.σ.: … Η κατηγορία τής πνευματικής εξέλιξης, την οποίαν και προσέλαβε απ’ το παιδαγωγικό μυθιστόρημα – “Wilhelm Meister” του Γκαίτε – ο Σλέγκελ, και είχε πολύ μεγάλη σημασία ακόμα και για την αυτοσυνειδησία του, υπήρξε άγνωστη για την αρχαιότητα. Αν εξαιρέσουμε ‘παραστάσεις’ μιας υπερ-ατομικής πολιτιστικής εξέλιξης – βλ. εδώ Ludwig Edelstein, “The idea of progress in classical antiquity”, 1967 -, υπήρχε βέβαια μια βιολογική και μια ανάλογη ηθική ανάπτυξη στα πλαίσια της αριστοτελικής διδασκαλίας τού Τέλους (Telos), καμμιά όμως συγγενική ‘ιδέα’ για τη διανοητική βιογραφική – και όχι απλώς παιδαγωγική – εξέλιξη ενός ατόμου. «Είναι ριζικά μη αρχαία η σύγχρονη έννοια της εξέλιξης», με την οποίαν και «απομακρύνθηκε σε μεγάλον βαθμό ο σύγχρονος κόσμος απ’ την αρχαιότητα», γράφει ο Heinrich Drrie στην “Realenzyklopädie fűr Antike und Christentum”, 1962… ). Μπορεί δε να ολοκληρωθή διακεκηρυγμένα ‘τελειωτικά’ (finitistisch)  σ’ ένα έσχατο ‘απροϋπόθετο’ η διαλεκτική τού Πλάτωνα, η οποία και υπήρξε όντως, σύμφωνα με τις αυτοβιογραφικές μαρτυρίες αλλά και την έμμεση παράδοση, στην πράξη (de facto) και ως αρχή ολοκληρωμένη. Είναι λοιπόν προφανείς οι συνέπειες για (όποιες…) αναλογίες προς τις σύγχρονες συστηματικές σκέψεις. Και σε σύγκριση με τους συγχρόνους τού Σλέγκελ, βρίσκεται πλησιέστερα, με όλες τις διαφορές, στον Χέγκελ παρ’ ό,τι στον Καντ, τον Φίχτε ή και τον Γιακόμπι ο Πλάτων. Ενέχει δε τον κίνδυνο, να υποτιμήση αποφασιστικά το αίτημα και την ‘απόδοση’ της πλατωνικής διαλεκτικής η πλατωνική εικόνα τού Σλέγκελ, και να την μειώση σε κριτικο-αποδομητικές εν μέρει λειτουργίες σωκρατικού είδους, ή και να τη ‘διακόψη’ πρόωρα προς όφελος εικονικο-αλληγορικών μεθόδων. Οι διαδεδομένες απ’ την εποχή τού Σλέγκελ ιδέες για μιαν εκτεταμένη ειρωνία και ένα απόλυτο ‘άρρητο’ στον Πλάτωνα προήχθησαν μόνο σε βάρος τού ρόλου τής φιλοσοφικής διαλεκτικής, και δεν αντέχουν σε μια φιλολογική επανεξέταση των ίδιων των (πλατωνικών…) κειμένων.

      H ερμηνεία τού Πλάτωνα απ’ τον Σλέγκελ δεν υπήρξε στην ουσία της κανένα ιστορικό επίτευγμα, αλλά η αναχρονιστική (anachronistisch) μόνον και προβληματική προσπάθεια, να εκληφθή ως κύριος μάρτυς για την κατεύθυνση τής ίδιας μας τής εποχής ο Πλάτων. Ο νομιζόμενος δε ως πνευματικά όμοιος ερμηνευτής επιχειρηματολογούσε στην πραγματικότητα από μια διαμετρικά (diametral) αντίθετη θέση, απ’ την κορυφή δηλ. της σύγχρονης υποκειμενικότητας. Ο αφορισμός τού ίδιου του Σλέγκελ για τον ιστορικό ως έναν στραμμένον προς τα πίσω προφήτη, ταιριάζει όσον αφορά στον Πλάτωνα κατά ειρωνικόν τρόπο στον ίδιον τον Σλέγκελ, όπως ακριβώς και ο άλλος του αφορισμός (Aphorismus), ότι «Βρήκε ο καθένας ό,τι χρειαζόταν, ή επιθυμούσε, και προπάντων τον εαυτό του στους παλαιούς». Παρ’ όλην την έξοχη ιστορική του μόρφωση, υπήρξε ένα ‘πνεύμα’ υπερβολικά προπορευόμενου και υποδεικνύοντος το μέλλον μοντερνισμού ο Σλέγκελ, ξεπερνώντας όλους τούς συγχρόνους του ως προς αυτό, «ένας απ’ τους πρωτοπόρους τής νέας εποχής» (όπως τον χαρακτηρίζει ο Hardenberg), του οποίου οι ιδέες έφτασαν να ισχύουν πλήρως στον 20ον κατ’ αρχάς αιώνα. Η ερευνητικο-ιστορική επιτυχία τής ερμηνείας του τού Πλάτωνα το επιβεβαιώνει αυτό με τον τρόπο της – κάτι που δεν αποτελεί βέβαια προτέρημα για το ίδιο το ‘αντικείμενο’.


    ( συνεχίζεται )

Δεν υπάρχουν σχόλια: