Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (41)

Συνέχεια από: Παρασκευή 4 Ιουλίου 2025

Giovanni Reale 

ΠΛΑΤΩΝ

VΙI

Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΟΥ «ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΛΟΥ» ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΤΟΥ ΝΟΗΤΟΥ ΜΕΤΑΑΙΣΘΗΤΟΥ ΟΝΤΟΣ

Η θεωρία των «Ιδεών» και η διδασκαλία των «Πρώτων και Υπέρτατων Αρχών»

Οι οντολογικές και ενολογικές ιδιότητες των Πλατωνικών Ιδεών

ΩΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΟΣΩΝ ΕΙΠΩΘΗΚΑΝ, προκύπτει ότι το πρώτο ουσιώδες χαρακτηριστικό των Ιδεών είναι αυτό της «νοητότητας»: πράγματι, η νοητότητα εκφράζει εκείνη την ιδιαίτερη φύση των Ιδεών που συνίσταται στο ότι είναι αντιληπτές μόνο μέσω του νου:

«Και μήπως τα έχεις ποτέ αντιληφθεί με κάποια άλλη αίσθηση του σώματος; Δεν μιλώ μόνο για τα προαναφερθέντα πράγματα, αλλά και για το μέγεθος, την υγεία, τη δύναμη, και, με μια λέξη, για όλα τα άλλα πράγματα στην ουσία τους, δηλαδή για αυτό που είναι πραγματικά το καθένα από αυτά τα πράγματα. Λοιπόν: μήπως γνωρίζεται το πιο αληθινό στοιχείο αυτών μέσω του σώματος, ή, αντιθέτως, μόνο όποιος από εμάς έχει προετοιμαστεί να εξετάζει το κάθε τι αποκλειστικά με το νου, μόνο αυτός μπορεί να πλησιάσει περισσότερο τη γνώση κάθε ενός από αυτά τα πράγματα;» (Φαίδων, 65 D-E)*.

Στενά συνδεδεμένο με αυτό το χαρακτηριστικό είναι εκείνο της «ασωματότητας», της «άυλης φύσης». Πράγματι, το νοητό, καθότι δεν μπορεί να συλληφθεί από τις αισθήσεις που σχετίζονται με το σώμα, υπερβαίνει τη σωματική διάσταση και, με αυτή την έννοια, είναι «άυλο»:

«Διότι τα ασώματα όντα (άυλα πράγματα), τα οποία είναι τα πιο όμορφα και τα πιο μεγάλα, δείχνονται ολοκάθαρα μόνο μέσω του λόγου και με κανέναν άλλο τρόπο.»(Πολιτικός, 286 Α).

Επιπλέον, ο Πλάτων χαρακτηρίζει επανειλημμένα τις Ιδέες ως το «αληθινό ον», δηλαδή ως ένα ον που δεν γεννιέται, δεν φθείρεται, δεν αυξάνεται ούτε μειώνεται, δεν αλλάζει ούτε μεταβάλλεται κατά κανέναν τρόπο. Οι Ιδέες είναι το ον καθαυτό:

«Διότι ο συλλογισμός που κάνουμε δεν ισχύει μόνο για το Ίσο καθαυτό, αλλά και για το Ωραίο καθαυτό, το Αγαθό καθαυτό, το Ιερό (Όσιο) καθαυτό και για κάθε ένα από τα άλλα πράγματα, στα οποία, ρωτώντας και απαντώντας στις ερωτήσεις μας, βάζουμε τη σφραγίδα του “όντος καθαυτό” (αυτό που είναι).»(Φαίδων, 75 C-D).

Ως εκ τούτου, κατανοούνται καλά οι λόγοι για τους οποίους ο Πλάτων αποκαλεί την αναζήτηση που επιτελεί ο φιλόσοφος (σχετιζόμενη με τον «δεύτερο πλου» του) ως «έρευνα του είναι» («αναζήτηση του όντος») (Φαίδων 66C: τὴν τοῦ ὄντος θήραν), δηλαδή ως εκείνη τη μελέτη που είναι ικανή να φτάσει σε «εκείνο το ον που είναι πάντοτε, και δεν περιπλανιέται λόγω γέννησης και φθοράς» (Πολιτεία, VI 485 B, Μεταφραση Ι. Γρύπαρη : Ας πάρομε σα συμφωνημένο μεταξύ μας πως το κύριο χαρακτηριστικό του φιλοσόφου [485b] είναι ν᾽ αγαπά πάντα τη μάθηση που μπορεί να του φανερώσει κάτι από κείνη την αιώνια και αναλλοίωτη ουσία, που δεν γνωρίζει ούτε γένεση ούτε φθορά). Μιλά επίσης για μια «πραγματική άνοδο προς το ον», και αποκαλεί τις επιστήμες που προετοιμάζουν για τη διαλεκτική ακόμη και ως «μοχλός που τραβά την ψυχή από το γίγνεσθαι προς το είναι»(Πολιτεία, VII 521 D, Μεταφραση Ι. Γρύπαρη: Ποιό λοιπόν, φίλε μου Γλαύκων, να είναι εκείνο το μάθημα που μπορεί να τραβήξει την ψυχή από τα φθαρτά πράγματα στο καθαυτό ον;). Πράγματι, για να εξηγηθεί το γίγνεσθαι, οι Ιδέες προσφέρουν αυτό που το γίγνεσθαι χρειάζεται: δηλαδή το είναι (καθαυτό ον) που τα πράγματα δεν έχουν από μόνα τους αλλά δανείζονται από τις Ιδέες.

Στενά συνδεδεμένα με αυτό το χαρακτηριστικό του όντος καθαυτό είναι τα χαρακτηριστικά της «αμεταβλητότητας» και της «καθ’ εαυτό ύπαρξης». Αυτά τα χαρακτηριστικά αποδίδονται από τον Πλάτωνα στις Ιδέες σε αντιπαράθεση με δύο μορφές σχετικισμού: τον Ηρακλείτειο, ο οποίος θεωρούσε ότι όλα τα πράγματα στερούνται σταθερότητας επειδή παρασύρονται από μια αέναη ροή, και τον Πρωταγόρειο, ο οποίος μείωνε τις πραγματικότητες σε κάτι υποκειμενικό και έκανε το ίδιο το υποκείμενο το κριτήριο της αλήθειας και το μέτρο όλων των πραγμάτων.

Εναντίον του Ηρακλείτειου σχετικισμού, ο Πλάτων γράφει:

«Πώς θα μπορούσε ν' αποδώσουμε το είναι σ' εκείνο που δεν υπάρχει ποτέ στην ίδια κατάσταση, που δεν είναι ποτέ το ίδιο; Διότι, αν για μια στιγμή παραμένει σταθερό (σταματά στην ίδια κατάσταση), τότε τουλάχιστον σε εκείνη τη στιγμή είναι φανερό ότι δεν μεταβάλλεται και δεν μετακινείται καθόλου· και αν παραμένει όμως στην ίδια κατάσταση και είναι πάντοτε ίδιο και “είναι καθαυτό”, πώς θα μπορούσε να μεταβάλλεται ή να κινείται και παράλληλα να μην απομακρυνθεί καθόλου από την Ιδέα του; [...] Σίγουρα καμία γνώση δεν μπορεί γνωρίζει αυτό το πράγμα με το οποίο καταπιάνεται, εάν αυτό με κανέναν τρόπο δεν μένει σταθερό.»(Κρατύλος, 439 E-440 A).

Και εναντίον του Πρωταγόρειου σχετικισμού τονίζει:

«Είναι φανερό ότι τα πράγματα καθαυτά έχουν μια δική τους σταθερή ουσία, δεν είναι σε σχέση με εμάς, ούτε σύρονται πάνω-κάτω από εμάς με τη φαντασία μας, αλλά υπάρχουν από μόνα τους σε σχέση με τη δική τους ουσία, σύμφωνα με τη φύση τους.»(Κρατύλος, 386 E).

Εν συντομία: η αμεταβλητότητα και το καθαυτό-και-δι’-εαυτό-ον των Ιδεών (των Ιδεών «αυτές καθεαυτές») είναι χαρακτηριστικά που εκφράζουν την αντικειμενικότητα και την απόλυτη φύση τους.

Το τελευταίο από τα χαρακτηριστικά που πρέπει να κατανοηθεί επαρκώς, καθώς είναι μεγάλης σημασίας και αναγκαίο για την κατανόηση της διαλεκτικής μεθόδου (για την οποία θα μιλήσουμε αργότερα), είναι αυτό της «ενότητας». Κάθε Ιδέα είναι μια «ενότητα» και, ως τέτοια, εξηγεί τα αισθητά πράγματα που μετέχουν σε αυτήν μέσα από την πολλαπλότητά τους, συγκροτώντας μια ενοποιημένη πολλαπλότητα. Γι' αυτό, όπως εν μέρει έχουμε ήδη δει και καλύτερα θα δούμε στη συνέχεια, η διαλεκτική γνώση συνίσταται στην ικανότητα ενοποίησης της πολλαπλότητας των πραγμάτων σε μια συνοπτική όραση, ομαδοποιώντας την αισθητηριακή πολλαπλότητα μέσα στην ενότητα της Ιδέας από την οποία εξαρτώνται τα πράγματα.

Στην Πολιτεία, αφού αποδείξει ότι «ένα» είναι το Ωραίο, «ένα» το Άσχημο, «ένα» το Δίκαιο, δηλαδή ότι κάθε Ιδέα είναι «μία», ο Πλάτων διευκρινίζει ότι όποιος δεν είναι φιλόσοφος αντιτίθεται σε αυτό, ότι «δεν θα ανεχόταν καθόλου να πει κανείς ότι το Ωραίο, το Δίκαιο είναι ένα, και ούτω καθεξής» (Πολιτεία, V 479 A). Και φτάνει στο σημείο να δηλώσει ότι εκείνοι που προσκολλώνται στο αισθητό «πλανώνται ανάμεσα στα πολλά που είναι με πολλούς τρόπους, και δεν είναι φιλόσοφοι» (Πολιτεία, VI 484 B).

Όμως, ειδικά με αυτό το ουσιώδες χαρακτηριστικό της «ενότητας» των Ιδεών, ανακύπτει ένα επιπλέον πρόβλημα, που μπορεί να λυθεί μόνο σε συνάρτηση με τη νέα ερμηνεία του Πλάτωνα, δηλαδή λαμβάνοντας υπόψη την Πλατωνική άρνηση της «αυταρκίας» των γραπτών, της ικανότητάς τους να εξηγούνται και να αιτιολογούνται από μόνα τους (για λόγους που εξηγήσαμε παραπάνω), και καλώντας τις «άγραφες διδαχές» για να επιλυθούν τα προβλήματα που οι διάλογοι αφήνουν ανοιχτά ή επιλύουν μόνο υπαινικτικά.

Πράγματι, κάθε Ιδέα είναι «μία», αλλά στο σύνολό τους οι Ιδέες είναι «πολλές». Αν αυτό ισχύει, ποια είναι η μεταξύ τους σχέση; Υπάρχει κάτι ανώτερο, από το οποίο εξαρτώνται; Πράγματι, εάν οι Ιδέες από τη μία επιλύουν τα προβλήματα που σχετίζονται με την πολλαπλότητα των αισθητών, από την άλλη, στο υπεραισθητό επίπεδο, καθώς είναι «πολλές», επαναφέρουν ένα ανάλογο και πιο σύνθετο και περίπλοκο πρόβλημα. Ακριβώς αναφερόμενος στον ιδεατό κόσμο, ο Πλάτων γράφει: «Το ότι τα πολλά είναι ένα και ότι το ένα πολλά είναι μια δήλωση που προκαλεί θαυμασμό» (Φίληβος, 14 C).

----------

Σημειώσεις

*Φαίδων, 65 D-E & 66 Α (ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. ΠΕΤΡΑΚΗΣ)

- Και εδώ λοιπόν η ψυχή του φιλοσόφου δεν περιφρονεί [d] υπερβολικά το σώμα και φεύγει μακριά του, ενώ η ίδια δεν αποζητά να μένει μοναχή με τον εαυτό της;
- Αυτό φαίνεται.
- Και με τα επόμενα, Σιμμία, τι συμβαίνει; Θεωρούμε πως το δίκαιο είναι κάτι υπαρκτό ή όχι;
- Μα τι λες, βεβαίως ναι.
- Το ίδιο και το όμορφο και το καλό;
- Βεβαίως και είναι.
- Είδες ποτέ σου κάποιο από αυτά με τα μάτια σου;
- Ούτε ένα, είπε αυτός.
- Τα άγγιξες αυτά με κάποια άλλη αίσθηση του σώματος; Μιλώ για όλα τα πράγματα, το μέγεθος, την υγεία, τη δύναμη, με μια λέξη την αληθινή φύση όλων των πραγμάτων, αυτή με την οποία το καθένα είναι κάτι. [e] Άραγε η αλήθεια για αυτά γίνεται αντιληπτή μέσω του σώματος ή ισχύει το εξής ένας από εμάς ο οποίος ετοιμάζεται να νοηθεί σε βάθος (με το νου) και με ακρίβεια το καθετί που ερευνά, θα μπορούσε ο ίδιος να πλησιάσει τη γνώση του κάθε πράγματος;
- Ασφαλώς θα μπορούσε.
- Να λοιπόν ποιος θα ενεργήσει με τρόπο άμεμπτο, ο άνθρωπος που θα πλησιάσει με τον νου του και μόνον κάθε πράγμα, χωρίς τη βοήθεια της όρασης ενόσω διανοείται, και δεν θα σύρει μαζί του κάποια άλλη αίσθηση κατά την εργασία αυτή του νου. [66a] Με το να κάνει χρήση του νου και μόνον αυτού, χωρίς άλλη ανάμειξη, θα επιχειρήσει να αντιληφθεί καθετί αυτών που είναι, αυτό και μόνον, χωρίς άλλη ανάμειξη, στερημένος εξ άπαντος τα μάτια και τα αφτιά και, με μια λέξη, ολόκληρο το σώμα του, αυτό που φέρνει ταραχή και δεν επιτρέπει στη ψυχή να αποκτήσει την αλήθεια και τη γνώση, όταν συνδέεται μαζί της σωστά; Αυτός δεν είναι, Σιμμία, ο άνθρωπος που, περισσότερο από κάθε άλλον, θα κατορθώσει να φθάσει το ίδιο το είναι;