Giovanni Reale - ΣΩΚΡΑΤΗΣ (4)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 7 Αυγούστου 2025

ΚΕΦΑΛΑΙΟN A΄

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΟΣ

ΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΔΙΑΤΥΠΩΝΕΤΑΙ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΣΣΕΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΣΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΡΓΟ

Ὁ θεωρητικός πυρήνας τῆς σωκρατικῆς διανοήσεως

Αναφέραμε παραπάνω τὴν παράδοξη γνώμη του Maier, κατά την ὁποία ἡ σωκρατική διανόηση δὲν εἶναι φιλοσοφική διανόηση μὲ τὴν πλήρη ἔννοια τοῦ ὅρου, ἀλλὰ – σύμφωνα μὲ τὴ γλώσσα τοῦ ᾿Αριστοτέλους τὴν ὁποία ὁ ἴδιος ὁ μελετητής χρησιμοποιεί – πρόκειται μᾶλλον γιὰ μία μορφή «σοφίας» καὶ ὄχι «ἐπιστήμης».

Πρόκειται, ὅμως, γιὰ μία κρίση ἡ ὁποία καθορίζεται ἀπὸ τὴν κατανόηση τῆς φιλοσοφίας ὡς ὀργανικοῦ καὶ συνεκτικού συστήματος διαφόρων θεωριών τυπικού χαρακτήρος, κατὰ τὸ πρότυπο ποὺ ἐπε βλήθη στη σύγχρονη ἐποχή, πρότυπο ποὺ ἀπέχει μακρὰν ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἐχαρακτήριζε τὸν ἀρχαῖο κόσμο.

Καλό θὰ ἦταν νὰ ὑπενθυμίσουμε ὅτι γιὰ τοὺς ἀρχαίους ή φιλοσοφία ἦταν μία θεωρία γιὰ τὴ ζωή, ἡ ὁποία ἀνέμενε τὴν ἐπαλήθευσή της κυρίως ἀπὸ τὴ ζωή, μαζὶ μὲ τὴν ἴδια τὴ ζωή. Πράγματι, ή φιλοσοφία τοῦ Σωκράτους ὑπῆρξε μὲ ἀξιοθαύμαστο τρόπο  συνεπής τόσον μὲ τὴν ἴδια του τὴ ζωὴ ὅσον καὶ μὲ τὸν θάνατό του, ὁ ὁποῖος ἐπεσφράγισε τη ζωή αὐτή.

Για προσωπικότητες όπως ὁ Σωκράτης Ισχύουν ὅσα ἐπεσήμανε ὁ Patočka: «Ἡ ἀκριβής τους θέση ἦταν ἡ ζωή, ἀπὸ τὴν ὁποία δὲν παραιτήθηκαν ούτε λεπτό, γιὰ νὰ ἐνσαρκώσουν τοὺς μόχθους μιᾶς ξεχωριστῆς ἐργασίας, ἀποκομμένης ἀπὸ ὅποιον τὴν ἐκτελεῖ, σκληρῆς, δεμένης καὶ διοχετευμένης σε μία ξεχωριστή ὕπαρξη, σὰν νὰ ἐπρόκειτο για ἕνα ἁπλὸ ἀντικείμενο, τὸ ὁποῖο, ἀκόμη καὶ ἂν ἦταν ἀριστούργημα με τὴν πραγματική ἔννοια τοῦ ὅρου, δὲν θὰ ἔφερνε μαζί του τη ζεστασιά τοῦ γεγονότος ἀπὸ τὸ ὁποῖο δημιουργήθηκε» 56.

Γιὰ νὰ θεωρεῖται, όμως, κανείς φιλόσοφος μὲ τὴν κλασσικὴ ἔννοια, θα πρέπει νὰ εἶναι σε θέση νὰ οἰκοδομήσει τη ζωή του μόνον σε συνάρτηση μὲ μερικές ἰσχυρὲς ἰδέες, ποὺ περιστρέφονται πέριξ μιᾶς κεντρικῆς ἰδέας ἀπὸ τὴν ὁποία ἀπορρέουν ὅλες οἱ ἄλλες.

Ο Patočka καὶ πάλι λέγει πολύ σωστά: «Να παρατηρήσουμε πὼς ἡ φιλοσοφική ἀντίληψη (τοῦ Σωκράτους) εἶναι συμπαγής· δὲν πρόκειται γιὰ μία σειρά ἰδεῶν συνδεδεμένων μὲ ψεύτικο λογικό εἰρμό, ἀλλὰ γιὰ μία μοναδικὴ ἰδέα. Ας πάρουμε ἕνα ὁποιοδήποτε σωκρατικό ρητό, λόγου χάριν, "ἡ ἀρετὴ ὡς εὐφυΐα", "οὐδεὶς ἀναμάρτητος”, “ἡ θεραπεία τῆς ψυχῆς", "στὸν ἀγαθὸ δὲν θὰ συμβεί τίποτε κακό": ὅλα αὐτὰ δὲν εἶναι στην πραγματικότητα παρὰ ἡ ἴδια ἰδέα μὲ διαφορετική ὄψη, ἀκριβῶς ὅπως ἀπὸ μία σειρὰ σπόρων ἀνθίζει πάντοτε τὸ ἴδιο πράγμα. Ὑπὸ αὐτὴ τὴν ὀπτική, ἡ ἀντίληψη τοῦ Σωκράτους ἀποτελεῖ γέννημα τῆς ἀρχαίας διανοήσεως: κάθε διανόηση, κάθε κίνητρο δὲν νοεῖται ὡς μία διαδικασία συνδυασμῶν καὶ ἀφηρημένης κατασκευῆς, ἀλλὰ μᾶλ λον ὡς μία διαδικασία ὀργανικῆς ὡρίμανσης, με σταδιακή μεταμόρφωση, ὑπὸ τὴν ἔννοια ποὺ τῆς ἀποδίδει ὁ Goethe, ὅπου σε κάθε μέρος της ἐμπεριέχεται τὸ ἀκέραιο, καὶ ὅπου τὸ ἀκέραιο εἶναι μόνον ἡ ἀνάπτυξη τοῦ βασικοῦ κινήτρου ποὺ ἐμπεριέχεται σὲ κάθε μέρος της» 57.

᾿Αλλὰ καὶ ὁ Bergson στο ἔργο του La pensée et le mouvant ὑποστήριζε: «Ένας φιλόσοφος ἄξιος τοῦ ὀνόματός του δὲν ἔχει πεῖ ποτέ τίποτε άλλο πάρα ἕνα πράγμα μόνο» 58.

Πράγματι, ἀντικείμενο τῆς σωκρατικῆς ἔρευνας ἦταν ἀνέκαθεν καὶ μόνον ὁ ἄνθρωπος. Ὅπως εἶναι γνωστό, ὁ Σωκράτης δὲν διερεύνησε τὰ προβλήματα ποὺ ἀφοροῦν στη φύση, μὲ τὴν ὁποία εἶχαν ἀσχοληθεί οἱ Προσωκρατικοί, καὶ στὴν ἀπολογία του στο δικαστήριο ἐδήλωσε ρητῶς: «Ὁ ἴδιος θὰ ὑπερηφανευόμουν πολύ ἂν εἶχα δεξιότητες καὶ γνώσεις τέτοιου είδους. ᾿Αλλὰ δὲν ἔχω, ἄνδρες Αθηναίοι»59.

Ο Ξενοφών συνοψίζει τη θέση του Σωκράτους σὲ σχέση μὲ τοὺς φυσιοκρατικούς φιλοσόφους ὡς ἐξῆς:

Διότι δὲν συνδιελέγετο περὶ τῆς τῶν πάντων φύσεως ὅπως οι περισσότεροι ἀπὸ τοὺς ἄλλους φιλοσόφους, ἐξετάζων δηλαδὴ πῶς εἶναι καὶ ἀπὸ τί κατεσκευασμένος ὁ ὑπὸ τῶν φιλοσόφων καλούμενος κόσμος καὶ ποίας ἀναγκαίας αἰτίας συμβαίνουν το καθένα χωριστά, τὰ οὐράνια φαινόμενα, ἀλλὰ καὶ ἐκείνους, ποὺ ἐφρόντιζαν διὰ τὰ τοιαῦτα, τους ἀπεδείκνυε μωρούς. Καὶ πρῶτον μὲν περὶ αὐτῶν τῶν φιλοσόφων ἐξήταζε ποῖον ἐκ τῶν δύο ἀρά γε συνέβαινε, ἐπειδὴ ἐνόμισαν ὅτι ἀρκετὰ πλέον ἐγνώρισαν τ' ἀνθρώπινα πράγματα, μεταβαίνουν εἰς τὴν ἐξέτασιν τῶν τοιούτων [οὐρανίων φαινομένων κ.λπ.) ἤ, ἀφοῦ παρέβλεψαν τὰ ἀνθρώπινα καὶ ἐξετάζουν τὰ θεία, νομίζουν, ὅτι κάμνουν τὸ καθῆκόν των. Ἡπόρει δὲ, πῶς δὲν τὸ καταλαβαίνουν ὁλοφάνερα ὅτι αὐτὰ δὲν εἶναι δυνατὸν εἰς τοὺς ἀνθρώπους νὰ τὰ εὕρουν· ἐπειδὴ καὶ ἐκεῖνοι, ποὺ πάρα πολὺ ὑπερηφανεύονται, διότι ὁμιλοῦν περί αὐτῶν, δὲν ἔχουν τὰς αὐτὰς γνώμας ἀναμεταξύ των, ἀλλὰ διάκεινται πρὸς ἀλλήλους ὅπως οἱ τρελλοί60.

Ἡ κεντρικὴ ἰδέα τοῦ Σωκράτους, ὅπως προαναφέραμε στὴν Εἰσαγωγὴ καὶ ὅπως θὰ ἔχουμε τὴν εὐκαιρία νὰ ἀποδείξουμε, ἀποσκοπεί στὸ νὰ δώσει μία ἀπάντηση στὸ μεγάλο αίνιγμα ποὺ ἔθετε ὁ θεὸς ᾿Απόλλων σὲ ὅσους εἰσήρχοντο στὸν ναὸ τῶν Δελφῶν: «Γνώθι σαυτόν». Πρόκειται, ἐν ὀλίγοις, γιὰ μία ἰδέα ἡ ὁποία ἀποβλέπει στὴν ἐπί λυση αὐτοῦ πού κατά βάθος συνιστᾶ τὸ μεγαλύτερο τῶν προβλη μάτων: «Ανθρωπε, ποιός εἶσαι;».

Ἡ ἀπάντηση τοῦ Σωκράτους, διατυπωμένη για πρώτη φορά μὲ σαφῆ καὶ συστηματικό τρόπο, εἶναι ἡ ἑξῆς: «Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ ψυχή του». Ἐὰν εἶναι ἔτσι, τότε τὸ κυρίως μέλημα τοῦ ἀνθρώπου, που εἶναι νὰ φροντίσει τὸν ἑαυτό του, θὰ γίνει νὰ φροντίσει τὴν ψυχή του.

Ἀπὸ αὐτὴν ἀκριβῶς τὴν ἰσχυρὴ ἰδέα ὁ Σωκράτης ἄντλησε ὅλες τις ὑπόλοιπες ἠθικές ἰδέες περὶ τῶν ὁποίων θα μιλήσουμε. Πρόκειται γιὰ ἰδέες ποὺ ἀνέτρεψαν τὸν πίνακα τῶν παραδοσιακῶν ἀξιῶν τῶν Ἑλλήνων61.

Μὲ τὴν ἴδια αὐτὴ ἰσχυρὴ ἰδέα συνδέεται καθ' ολοκληρίαν καὶ ἡ διαλεκτική μέθοδος ὅπως τὴν ἐφήρμοσε ὁ Σωκράτης, μέθοδος ἡ ὁποία ἀπέβλεπε, ὅπως ἤδη ἀναφέραμε καὶ ὅπως θὰ δοῦμε καλλίτερα 62, στο νὰ ἐλευθερώσει τὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν κάλπικη γνώση, ώστε νὰ μπορέσει νὰ γνωρίσει τὸν ἑαυτό του σε βάθος. Ἡ μέθοδος αὐτή, ἂν κατανοηθεί σωστά, ἀναδεικνύεται ὡς ἡ μέθοδος ποὺ ἀπευθύνεται σε ὕψιστο βαθμό στη «θεραπεία τῆς ψυχῆς». Πρόκειται γιὰ τὴ διαλεκτική-καταρριπτική μέθοδο, ἡ ὁποία ἀπελευθερώνει τις ψυχές ἀπὸ τὰ σφάλ ματα καὶ μὲ τὴν ὁποία ὁ Σωκράτης ἀσκοῦσε τὸ «ζῆν φιλοσοφώντας», κατὰ τὴν προτροπή ποὺ τοῦ εἶχε δώσει ὁ θεός.

Περιεχόμενο καὶ μέθοδος τοῦ σωκρατικού φιλοσοφεῖν συμπίπτουν, λοιπόν, πλήρως, καθ' ὅτι περιστρέφονται γύρω ἀπὸ τὴν ἴδια κύρια εστία.

Ἐὰν ἐπικεντρώσουμε σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο-βάση – γιὰ νὰ χρησιμοποιήσουμε μία έκφραση τοῦ Dilthey –, μποροῦμε νὰ κατανοήσουμε τὰ πάντα 63. Κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο, ἂν καὶ σὲ διαφορετικό βαθμό, οἱ διάφορες μαρτυρίες ὄχι μόνον ἀποκτοῦν νόημα καὶ ἀκριβή λογική συνάφεια, ἀλλὰ καὶ μία στερεὰ ἱστορικὴ ὑπόσταση.

῎Ας ἐξετάσουμε, λοιπόν, ἀναλυτικὰ τὰ σημεῖα αὐτά, ξεκινώντας ἀπὸ μία προκαταρτική ἐπεξεργασία τῆς ἐπιγραφῆς ἡ ὁποία ὑπάρχει στὴν εἴσοδο τοῦ ναοῦ τῶν Δελφῶν: τοῦ «Γνῶθι σαὐτόν» καὶ τοῦ νοήματός του.

Σημειώσεις

56. J. PATOČKA, Socrate, σ. 33.57. Αὐτόθι, σ. 461.
58. Πβ. H. BERGSON, La pensée et le mouvant, Paris, 1934, 0o. 122 κ. εξ.
59. ΠΛΑΤΩΝΟΣ, ᾿Απολογία Σωκράτους, 200.
60. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ, Απομνημονεύματα, Βιβλιοθήκη ᾿Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, ᾿Αθήνα, 1. Ζαχαρόπουλος, 11, 11-13. [Γιατί δεν συζητούσε για τη φύση του σύμπαντος, όπως οι περισσότεροι άλλοι φιλόσοφοι, δηλαδή εξετάζοντας πώς είναι φτιαγμένος και κατασκευασμένος ο λεγόμενος από τους φιλοσόφους κόσμος και ποιες αναγκαίες αιτίες προκαλούν κάθε φαινόμενο ξεχωριστά, ακόμη και τα ουράνια φαινόμενα· αντίθετα, μάλιστα, όσους ασχολούνταν με αυτά τους θεωρούσε ανόητους. Και πρώτα απ’ όλα εξέταζε σχετικά με αυτούς τους φιλοσόφους ποιο από τα δύο συνέβαινε: επειδή θεώρησαν ότι γνώρισαν αρκετά τα ανθρώπινα πράγματα, προχωρούν στην εξέταση τέτοιων (ουράνιων φαινομένων κ.λπ.); Ή, αφού παρέβλεψαν τα ανθρώπινα και εξετάζουν τα θεία, νομίζουν ότι κάνουν το καθήκον τους; Απορούσε, μάλιστα, πώς δεν καταλαβαίνουν ολοφάνερα ότι είναι αδύνατο για τους ανθρώπους να τα ανακαλύψουν, αφού κι εκείνοι που καυχιούνται υπερβολικά ότι μιλούν γι’ αυτά δεν έχουν τις ίδιες απόψεις μεταξύ τους, αλλά βρίσκονται σε αντιπαράθεση όπως οι τρελοί.]
61. Πβ. κατωτ., κεφ. 4.
62. Πβ. κατωτ., κεφ. 5.
63. Πβ. H.G. GADAMER, Verità e metodo, σ. 341.