ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ – Marie-Louise von Franz

On dreams and death

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ

ΜΙΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ JUNG

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αντίθετα με τα περισσότερα σύγχρονα έργα πάνω στο θέμα τού θανάτου, αυτή η μελέτη δεν ασχολείται με θέματα σχετικά με τη μεταχείριση των ανθρώπων που πεθαίνουν. Αντί γι’ αυτό ασχολείται κυρίως με αυτό που το ασυνείδητο του ανθρώπου, ο κόσμος των ενστίκτων και των ονείρων του, έχει να πει για το γεγονός του επικείμενου θανάτου. Όπως είναι γενικά γνωστό, δεν μπορούμε να κατευθύνουμε τα όνειρα. Είναι, πραγματικά, η φωνή της φύσης μέσα μας. Επομένως μας δείχνουν τον τρόπο με τον οποίο η φύση μέσα από τα όνειρα, μας προετοιμάζει για τον θάνατο. Αυτή η προσέγγιση αναπόφευκτα προκαλεί ερωτήματα όσον αφορά την σωστή ερμηνεία των εικόνων με τις οποίες εκφράζονται τα όνειρα. Επειδή θα ασχοληθούμε με πανανθρώπινες δομές, έκανα ιδιαίτερη χρήση εθνολογικού και αλχημικού υλικού για την επεξήγηση αυτών των δομών και για να κατανοηθούν τα όνειρα μέσα στο γενικότερο πλαίσιό τους. Εξάλλου η παράδοση της αλχημείας περιέχει πολύ περισσότερο υλικό όσον αφορά το πρόβλημα του θανάτου, απ’ ότι βρίσκουμε, παραδείγματος χάριν, στις επίσημες θρησκευτικές παραδόσεις.

Αυτή η εργασία βασίζεται, επομένως, στο μεγαλύτερο μέρος της, σε τέσσερα γενικά θέματα: (i) Τις τρέχουσες εμπειρίες θανάτου και τα όνειρα σχετικά με τον θάνατο. (ii) Τις βασικές ιδέες της ψυχολογίας του Jung που αφορούν το δεύτερο μισό της ζωής και τον θάνατο. (iii) Τον συμβολισμό του θανάτου και της ανάστασης στην παράδοσης της δυτικής αλχημείας. Με αυτά τα τρία θέματα αισθάνομαι περισσότερο οικεία. Θα συζητήσω επίσης σύντομα (iv) ορισμένες πλευρές τής παραψυχολογικής έρευνας.

Θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς – και δικαιολογημένα βέβαια – εάν μία ακόμη δημοσίευση χρειάζεται να προστεθεί στη σημερινή πλημμύρα της φιλολογίας σχετικά με το θέμα του θανάτου[1]. Δυστυχώς, πάντως, μόνο πολύ λίγες από τις τρέχουσες εργασίες παίρνουν υπόψη τις ονειρικές εκδηλώσεις ή έστω τις αναφέρουν. Η Elizabeth Kϋbler-Ross[2], που ως επί το πλείστο ασχολείται με την ανάπτυξη της προσωπικότητας που βρίσκεται αντιμέτωπη με τον θάνατο, περιγράφει κυρίως αυτές τις διαδικασίες συνειδητοποίησης που είναι εξωτερικά αισθητές και μπορούν να εκφραστούν με σαφήνεια. Αλλά γεγονότα που συμβαίνουν στα βάθη του ασυνείδητου, ακόμη και σήμερα σπάνια εξετάζονται. Είναι αλήθεια ότι τα έργα «Ψυχή και Θάνατος» του Edgar Herzog και «Du stirbst, damit du lebst» του Ingeborg Clarus ασχολούνται με το θέμα του θανάτου από την άποψη τής ψυχολογίας του Jung, αλλά και οι δύο εργασίες εντοπίζονται κυρίως στη διαδικασία τού «πεθαίνω και γίνομαι», όπως αυτή συμβαίνει κατά την πορεία της διαδικασίας τής εξατομίκευσης στη διάρκεια της ζωής κάθε ανθρώπου, όχι στα όνειρα ατόμων που συμβαίνει να βρίσκονται κοντά στο τέλος της ζωής τους. Σαν εξαίρεση, η Barbara Hannah, ασχολείται με την τελευταία περίπτωση στο δοκίμιό της «Regression oder Erneuerung im Alter» (Οπισθοδρόμηση ή ανανέωση στην αρχαία εποχή) και ο Edward Edinger στο «Εγώ και το Αρχέτυπο» περιγράφει μια εντυπωσιακή σειρά από δώδεκα όνειρα ενός ετοιμοθάνατου ασθενούς και δίνει μια έξοχη ερμηνεία τους. Η αναπόφευκτη σχέση των εικόνων σε αυτά τα όνειρα με τις εικόνες που κυριαρχούν στην αλχημιστική παράδοση εντοπίζεται και τονίζεται. Η πολύτιμη εργασία της Jana Wheelwright στον «Θάνατο μιας Γυναίκας» πρέπει επίσης να αναφερθεί, επειδή αυτό το βιβλίο περιγράφει ολόκληρη την πορεία της ψυχανάλυσης μιας ετοιμοθάνατης νέας γυναίκας.

Αναφορές σε όνειρα μπορούν επίσης να βρεθούν διάσπαρτες στο έργο του Mark Pelgrin «Και καιρός να πεθάνεις» και στης Millie Kelly Fortier «Τα όνειρα και η προετοιμασία για τον θάνατο», στο οποίο θα αναφέρομαι συχνά. Επιπλέον, ο David Eldred, στην διατριβή του, «Οι ψυχοδυναμικές της διαδικασίας του θανάτου», έχει συγκεντρώσει και έχει αναλύσει θαυμάσια τις εικόνες που έχει ζωγραφίσει μια απλή Ελβετίδα που πέθαινε από καρκίνο. Όλα σχεδόν τα μοτίβα που συζητούνται σ’ αυτή την εργασία εμφανίζονται σ’ αυτές τις εικόνες, επειδή φαίνεται πως μερικές βασικές αρχετυπικές δομές υπάρχουν στα βάθη της ψυχής, που σχεδόν κανονικά έρχονται στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του θανάτου. Θα αναφέρομαι συχνά σ’ αυτή την εργασία του Eldred.

Ως ένα σημείο επίσης θα συγκρίνω ονειρικά μοτίβα με στιγμιαίες «εμπειρίες θανάτου», όπως περιγράφονται τέτοιες εμπειρίες στην πλούσια σύγχρονη λογοτεχνία την σχετική με τον θάνατο. Το υλικό των ονείρων και η έκφρασή του μπορεί να μην διαφέρουν ουσιαστικά από την εικονογραφία των εμπειριών θανάτου, αλλά τα όνειρα είναι πολύ πιο λεπτά και πιο πλούσια σε εικόνες. Σε σύγκριση με τα όνειρα, οι «εμπειρίες θανάτου» εμφανίζονται σχηματικές και διαμορφωμένες περισσότερο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την καλλιέργεια του καθενός. Μου φαίνεται ότι οι άνθρωποι δοκιμάζουν στην πραγματικότητα κάτι ανέκφραστο στις εμπειρίες θανάτου, που μετά το επεξεργάζονται μετατρέποντάς το σε εικόνες, επηρεασμένες από την καλλιέργειά τους. Τα όνειρα είναι από μόνα τους περισσότερο περιγραφικά και λεπτομερή.

Η ψυχανάλυση ανθρώπων της γεροντικής ηλικίας μας δίνει ένα θησαυρό από ονειρικά σύμβολα, που προετοιμάζουν ψυχικά τον ονειρευόμενο για τον επικείμενο θάνατο. Είναι πράγματι αλήθεια , όπως έχει τονίσει ο Jung, ότι η ασυνείδητη ψυχή δίνει πολύ λίγη προσοχή στο απότομο τέλος της σωματικής ζωής και συμπεριφέρεται σαν η ψυχική ζωή του ατόμου, δηλαδή η διαδικασία εξατομίκευσης του, να πρόκειται απλώς να συνεχισθεί. Σχετικά μ’ αυτό, πάντως, υπάρχουν επίσης όνειρα που συμβολικά δείχνουν το τέλος της σωματικής ζωής και την αναμφίβολη συνέχιση της ψυχικής ζωής μετά τον θάνατο. Το ασυνείδητο «πιστεύει» προφανέστατα σε μια ζωή μετά τον θάνατο.

Ένας σκεπτικιστής φυσικά θα επιμείνει ότι αυτά είναι απλώς όνειρα που έχουν σχέση με την εκπλήρωση μια επιθυμίας. Μπορεί κανείς να απαντήσει ότι η θεωρία πως τα όνειρα αντανακλούν μόνο ασυνείδητες επιθυμίες[3] δεν συμφωνεί καθόλου με την γενική εμπειρία. Αντίθετα όπως έχει δείξει ο Jung, τα όνειρα πιο συχνά απεικονίζουν ένα εντελώς αντικειμενικό «φυσικό γεγονός» της ψυχής, που δεν επηρεάζεται από τις επιθυμίες του εγώ. Σε περιπτώσεις όπου ο ονειρευόμενος έχει ψευδαισθήσεις όσον αφορά τον επικείμενο θάνατό του ή αγνοεί πόσο κοντινός είναι, τα όνειρα μπορούν να δείξουν και αυτό το γεγονός πολύ ωμά και ανελέητα, όπως, για παράδειγμα στο μοτίβο του ρολογιού του ονειρευόμενου που έχει σταματήσει και δεν μπορεί να ξαναρχίσει να λειτουργεί, ή στο θέμα του δέντρου της ζωής που έχει κοπεί και βρίσκεται στο έδαφος.

Μερικές φορές ο θάνατος υποδεικνύεται ακόμη πιο καθαρά. Ένας συνάδελφός μου έκανε συντροφιά με μια νέα γυναίκα, που ολόκληρο το σώμα της είχε προσβληθεί από καρκίνο. Στο τέλος προσβλήθηκε και ο εγκέφαλος, έτσι που τον περισσότερο καιρό ήταν αναίσθητη. Ο ψυχαναλυτής συνέχισε να την επισκέπτεται, παρόλα αυτά, και καθόταν ήσυχος κοντά στο κρεβάτι της. Εικοσιτέσσερις ώρες πριν πεθάνει, η ασθενής ξαφνικά άνοιξε τα μάτια της και είπε ότι είχε δει το εξής όνειρο:

«Στέκομαι δίπλα στο κρεβάτι μου στο δωμάτιο του νοσοκομείου και αισθάνομαι δυνατή και υγιής. Ο ήλιος μπαίνει άφθονος μέσα από το παράθυρο. Ο γιατρός είναι εκεί και λέει: “Λοιπόν, δεσποινίς Χ, απροσδόκητα γιατρευτήκατε τελείως. Μπορείτε να ντυθείτε και να φύγετε από το νοσοκομείο”. Εκείνη την στιγμή γυρίζω και βλέπω ξαπλωμένο στο κρεβάτι, το σώμα μου νεκρό»!

Το καθησυχαστικό μήνυμα του ασυνείδητου –ότι ο θάνατος είναι μια «γιατρειά» και ότι υπάρχει μεταθανάτια ζωή– προφανώς δεν μπορεί να ερμηνευτεί εδώ σαν ένα όνειρο που δηλώνει εκπλήρωση επιθυμίας, επειδή την ίδια στιγμή το τέλος της φυσικής ύπαρξης προλέγεται επίσης, με πολύ ωμό και αναμφισβήτητο τρόπο.

Στην πορεία αυτής της μελέτης θα αναφερθούν και άλλα όνειρα στα οποία το τέλος της σωματικής ζωής απεικονίζεται καθαρά αλλά τα οποία περιέχουν ταυτόχρονα ενδείξεις –όπως αυτή στο προηγούμενο όνειρο– που μιλούν για την ύπαρξη άλλης ζωής. Ο Jung τονίζει, σχετικά, ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικό για ένα ηλικιωμένο πρόσωπο το να εξοικειωθεί με την πιθανότητα του θανάτου.

Τίθεται σ’ αυτόν μια κατηγορηματική ερώτηση και είναι υποχρεωμένος να την απαντήσει. Γι’ αυτόν το σκοπό πρέπει να έχει έναν μύθο σχετικά με τον θάνατο, επειδή η λογική δεν του δείχνει τίποτε άλλο εκτός από τον σκοτεινό λάκκο, στον οποίο θα κατέβει. Ο μύθος, όμως μπορεί να φέρει στην επιφάνεια άλλες εικόνες γι’ αυτόν, βοηθητικές και πλούσιες εικόνες για τη ζωή στη χώρα των νεκρών. Εάν πιστέψει σ’ αυτές, ή τις χαιρετήσει με κάποιο μέτρο εμπιστοσύνης έχει ακριβώς τόσο δίκιο ή άδικο όσο και κάποιος που δεν πιστεύει σ’ αυτές. Αλλά ενώ ο άνθρωπος που απελπίζεται προχωράει προς το τίποτα αυτός που έχει δώσει την πίστη του στο αρχέτυπο ακολουθεί τα ίχνη της ζωής και ζει μέσα ακριβώς στον θάνατό του. Και οι δύο, σίγουρα, παραμένουν στην αβεβαιότητα, αλλά ο ένας ζει αντίθετα με τα ένστικτά του, ο άλλος μαζί μ’ αυτά[4].

(Συνεχίζεται)
--------------------------------------------------------------------------------

[1] Θα ήθελα να ευχαριστήσω από την καρδιά μου τον νεαρό μου φίλο Emmanuel Kennedy – Xipolitas που με εφοδίασε με μία ευρεία συνολική άποψη της υφιστάμενης βιβλιογραφίας, κάτι που δεν θα το είχα κατορθώσει χωρίς την βοήθειά του. Ακόμη, μου διέθεσε την αδημοσίευτη διατριβή του «Αρχετυπικές εμπειρίες στα πρόθυρα του θανάτου».
[2]«Θάνατος, το τελικό στάδιο ανάπτυξης». Βλέπε επίσης το «Ζώντας με τον θάνατο και πεθαίνοντας».
[3] Αυτή ήταν μια πρώιμη, λανθασμένη ερμηνεία του Freud, η οποία έπειτα από μια λεπτομερέστερη εξέταση των ονείρων, δεν μπορεί να διατηρηθεί.
[4] «Αναμνήσεις, Σκέψεις, Όνειρα», σελ. 306


Αμέθυστος

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΔΟΥΜΕ ΚΑΠΩΣ ΠΟΙΟ ΚΑΘΟΛΙΚΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΗ ΤΩΝ ΟΠΑΔΩΝ ΤΟΥ ΦΡΟΥΝΤ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΑΚΑΝ ΟΤΙ Η ΨΥΧΗ ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΑΠΩΘΗΜΕΝΕΣ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΚΑΙ Η ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΖΩΗ ΑΠΟ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΜΕΝΕΣ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ. 

ΕΠΙΘΥΜΙΑ; ΤΟ ΘΡΑΥΣΜΑ  ΤΟΥ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΕΝΟΥ ΜΑΣ ΝΟΥ  ΡΙΓΜΕΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΣΩΜΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.