Enrico Berti - Η φύση του ωραίου στη σκέψη του Αριστοτέλη

 

Enrico Berti - Η φύση του ωραίου στη σκέψη του Αριστοτέλη

https://www.youtube.com/watch?v=coiO_Fpo6z4&list=PL9K0fytNF28OMDvMNXN4-stjFU07Twl6s&index=16

Καλημέρα σε όλους. Το θέμα του σημερινού μας μαθήματος είναι το ωραίο στον Αριστοτέλη. Είναι μια ιδιαίτερη τύχη που μου ζητήθηκε να ασχοληθώ με αυτό το θέμα, διότι πριν από λίγα χρόνια, εδώ ακριβώς, στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, συζητήθηκε μια διδακτορική διατριβή στη φιλοσοφία με θέμα «Αριστοτέλης και το ωραίο».

Η συγγραφέας είναι η δρ. Λίζα Μπρεσάν. Δεν μπορώ να πω ότι υπήρξε πραγματικά μαθήτριά μου, γιατί δεν διηύθυνα εγώ τη διατριβή της, αλλά κλήθηκα να την αξιολογήσω και τη βρήκα εξαιρετική. Επομένως, η σημερινή μου διάλεξη συνίσταται απλώς στο να συνοψίσω το βιβλίο της.

Η διατριβή της Λίζα Μπρεσάν, μάλιστα, εκδόθηκε και έγινε βιβλίο. Εκδόθηκε το 2012, δηλαδή πριν από πέντε χρόνια, από τις εκδόσεις του Διαπανεπιστημιακού Κέντρου για την Ιστορία της Αριστοτελικής Παράδοσης. Πρόκειται για ένα κέντρο που εδώ και πολλά χρόνια αφιερώνεται στον Αριστοτέλη και στην αριστοτελική παράδοση.

Το βιβλίο της Λίζα Μπρεσάν, εκτός από τον τίτλο Αριστοτέλης και το ωραίο, φέρει και έναν υπότιτλο αποτελούμενο από τρεις ελληνικές λέξεις, πολύ γνωστές σε όλους: ποίησις, πρᾶξις και θεωρία. Αυτές σημαίνουν παραγωγή – αν και ποίησις στα ελληνικά σημαίνει επίσης ποίηση – πράξη (πρᾶξις) και θεωρία. Γιατί αυτός ο υπότιτλος; Διότι η συγγραφέας θέλησε σωστά να δείξει ότι το ωραίο εξετάζεται από τον Αριστοτέλη τόσο στο πλαίσιο της ποιητικής του, δηλαδή της πραγματείας που αφορά την ποίησιν (την παραγωγή), όσο και στο πλαίσιο της ηθικής του, δηλαδή της πραγματείας που αφορά την πρᾶξιν (την πράξη), αλλά και, τέλος, στο πλαίσιο της θεωρίας, η οποία πραγματεύεται αφενός τη φύση, αφετέρου ό,τι υπερβαίνει τη φύση, δηλαδή τις πρώτες αιτίες – αυτό που αργότερα ονομάστηκε μεταφυσική. Πράγματι, ο Αριστοτέλης μας μιλά για το ωραίο σε αυτές τις τρεις διαστάσεις, οι οποίες είναι, όπως όλοι γνωρίζουν, οι θεμελιώδεις τρόποι με τους οποίους ο άνθρωπος σχετίζεται με την υπόλοιπη πραγματικότητα.

Στον Αριστοτέλη, για να πούμε την αλήθεια, η σειρά αυτών είναι αντίστροφη από αυτή του τίτλου του βιβλίου· δηλαδή, η πιο σημαντική είναι η θεωρία, ακολουθεί η πρᾶξις (η πράξη) και τέλος η ποίησις (η παραγωγή). Όμως, μιλώντας για το ωραίο, είναι φυσικό να ξεκινήσει κανείς από την παρουσία του στην παραγωγή, δηλαδή στην τέχνη, στην ποίηση, διότι για εμάς τους σύγχρονους το ωραίο συνδέεται κυρίως, πρωτίστως, με την ποίηση. Τώρα, όπως δείχνει το βιβλίο αυτό, ο Αριστοτέλης πράγματι μιλά για το ωραίο στην Ποιητική του, αλλά όχι στον βαθμό που θα περιμέναμε από μια σύγχρονη οπτική, δηλαδή με την απαίτηση που έχουμε σήμερα να εντάξουμε το ωραίο στο πεδίο της αισθητικής.

Η Ποιητική, πράγματι, αρχίζει λέγοντας ότι θα πραγματευτούμε την ποίηση καθεαυτή και τις μορφές της, ποιες δυνατότητες διαθέτει η καθεμία και πώς πρέπει να συντίθενται οι μύθοι ώστε η ποίηση να είναι καλά φτιαγμένη. Αυτή είναι η μετάφραση που δίνει ο Ντιέγκο Λάντσα στις πρώτες ακριβώς γραμμές της Ποιητικής του Αριστοτέλη, όπου ο Λάντσα αποδίδει ως «καλά φτιαγμένη» τον ελληνικό όρο που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, το επίρρημα καλῶς, που κυριολεκτικά σημαίνει «με τρόπο ωραίο». Επομένως, ο σκοπός του έργου αυτού, δηλαδή της Ποιητικής του Αριστοτέλη, είναι να δείξει πώς η ποιητική, η τέχνη της παραγωγής και επομένως και της ποίησης, πρέπει να είναι ώστε να επιτυγχάνεται με τρόπο ωραίο – ή, όπως μεταφράζει ο Λάντσα, ώστε να είναι καλά φτιαγμένη.

Λοιπόν, το ωραίο έχει έναν δικό του ρόλο, μια δική του σημαντική θέση στην Ποιητική, επειδή η ποίηση πρέπει να οδηγεί σε έργα, σε δημιουργίες καλοφτιαγμένες, και έτσι συμβαίνει σε κάθε τέχνη: στην αρχιτεκτονική, στη γλυπτική, στη ζωγραφική. Η τέχνη δεν συνίσταται μόνο στη δημιουργία προϊόντων, αλλά προϊόντων ωραίων, δηλαδή καλοφτιαγμένων. Εδώ το ωραίο σημαίνει «καλοφτιαγμένο». Και έπειτα, η συζήτηση για το ωραίο στην Ποιητική επανέρχεται, αλλά θα έλεγα όχι πολύ συχνά.

Για παράδειγμα, στο αποκορύφωμα, το γνωστό σε όλους σημείο, όπου ο Αριστοτέλης ορίζει αυτό που για τον ίδιο είναι η υψηλότερη μορφή ποίησης, δηλαδή την τραγωδία, το ωραίο δεν αναφέρεται καν. Λέγεται ότι η τραγωδία είναι μίμηση, που θα πει αναπαράσταση, μιας πράξης, ενός επεισοδίου που πρέπει να είναι σοβαρό και μεγάλο· και το «μεγάλο» διευκρινίζεται στη συνέχεια, σε άλλα σημεία, νομίζω στο κεφάλαιο 7 της Ποιητικής, όπου εξηγείται ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στο μεγάλο και στο ωραίο. Το ωραίο σημαίνει ότι ένα πράγμα, για παράδειγμα μια αφήγηση, μια ιστορία, δεν πρέπει να είναι ούτε υπερβολικά μεγάλη ούτε υπερβολικά μικρή· πρέπει να έχει, ας πούμε, το κατάλληλο μέγεθος ώστε να μπορεί να γίνει αντιληπτή με μια μόνο ματιά ή να απομνημονευθεί από τη μνήμη ενός ανθρώπου.

Ήδη εδώ, λοιπόν, η ιδέα του ωραίου συνδέεται με εκείνη της σωστής μετριοπάθειας, της σωστής αναλογίας. Αυτό θα έλεγα πως είναι το δίδαγμα της Ποιητικής σχετικά με το ωραίο στην τέχνη: το ωραίο είναι η σωστή αναλογία, η σωστή αναλογία μέτρου.

Διδασκαλία άλλωστε πολύ αριστοτελική, αφού ο Αριστοτέλης είναι γνωστός ως ο φιλόσοφος που διατύπωσε τη θεωρία του «μέσου», δηλαδή του σωστού μέτρου. Ακόμη σημαντικότερος είναι ο ρόλος που παίζει το ωραίο στην ηθική του Αριστοτέλη, δηλαδή στο πεδίο της πράξης, της πράξεως. Πράγματι, τα ηθικά του έργα, τόσο τα Ηθικά Νικομάχεια όσο και τα Ηθικά Ευδήμεια, αναφέρονται επανειλημμένα στο ωραίο.

Για παράδειγμα, στα Ηθικά Ευδήμεια, στο βιβλίο πρώτο, κεφάλαιο 8, αναφέρεται ότι το αγαθό —μιλά βεβαίως για το αγαθό στο πλαίσιο της ηθικής— λέγεται με πολλούς τρόπους και ένας από αυτούς είναι το ωραίο. Δηλαδή, για τον Αριστοτέλη, το ωραίο είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους λέγεται το αγαθό, είναι μία από τις σημασίες του αγαθού. Ποιο είναι το χαρακτηριστικό του ωραίου στο πλαίσιο του αγαθού; Το ότι το αγαθό, λέει ο Αριστοτέλης, είναι πάντοτε πρακτέο, δηλαδή μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της πράξεως. Θέλει να πει ότι το αγαθό, δηλαδή μια καλή πράξη, είναι μια πράξη που ο άνθρωπος θέτει ως σκοπό και πραγματοποιεί, την πραγματοποιεί ακριβώς μέσω της πράξεως· αυτό είναι το αγαθό. Το ωραίο, αντιθέτως, δεν είναι πάντοτε πρακτέο. Αυτό είναι ένα πολύ λεπτό σημείο που χρειάζεται να αποσαφηνιστεί με προσοχή, γιατί σε άλλο χωρίο, αυτή τη φορά όχι από την ηθική αλλά από τη Μεταφυσική, δηλαδή στο βιβλίο 13, κεφάλαιο 3, ο Αριστοτέλης λέει ότι το αγαθό και το ωραίο διαφέρουν, διότι το ένα, δηλαδή το αγαθό, βρίσκεται πάντοτε στην πράξη, ενώ το ωραίο βρίσκεται και στα ακίνητα.

Τι σημαίνει αυτό; Ότι το αγαθό πρέπει πάντοτε να είναι πρακτέο, δηλαδή ένα αυθεντικό αγαθό, για τον Αριστοτέλη, πρέπει να είναι πραγματοποιήσιμο μέσω της πράξεως, ενώ το ωραίο δεν είναι πάντοτε πρακτέο. Υπάρχει, δηλαδή, μια πλευρά του ωραίου που είναι πρακτέα, που πραγματοποιείται μέσω της πράξεως και άρα συνδέεται με την ανθρώπινη δράση, αλλά προφανώς υπάρχει και μια άλλη πλευρά του ωραίου που δεν είναι πρακτέα και που το εντάσσει στο πεδίο των ακινήτων, δηλαδή των πραγματικοτήτων που δεν εξαρτώνται από την ανθρώπινη πράξη. Ας προσπαθήσουμε να αποσαφηνίσουμε και τις δύο αυτές όψεις του ωραίου. Τι είναι; Ας αρχίσουμε με το ακίνητο ωραίο, που είναι και πιο απλό.

Γιατί; Το ωραίο, λέει ο Αριστοτέλης, είναι πάντοτε τάξη, συμμετρία και ορισμένο σχήμα. Εδώ επαναλαμβάνει όσα είχε πει στην Ποιητική, δηλαδή το ωραίο ως τη σωστή αναλογία, ως την αναλογία μέτρου: τάξη, συμμετρία και ορισμένο σχήμα. Βλέπουμε εδώ την τυπική κλασική αντίληψη του ωραίου ως αρμονίας, ως τάξης, ως τελειότητας· την αντίληψη εκείνη που συνδέεται άμεσα με την ελληνική κουλτούρα και που μας οδηγεί να θαυμάζουμε τα μεγάλα έργα της ελληνικής τέχνης, τους ναούς, τα αγάλματα και ούτω καθεξής.

Αλλά αυτά τα χαρακτηριστικά της τάξεως, της συμμετρίας και της ορισμένοτητας, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ανήκουν επίσης σε αμετάβλητες πραγματικότητες, όπως είναι τα αντικείμενα των μαθηματικών. Τα αντικείμενα των μαθηματικών είναι ωραία επειδή είναι τακτικά, συμμετρικά, καθορισμένα. Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, τις γεωμετρικές μορφές, ας σκεφτούμε τα θεωρήματα της γεωμετρίας.

Οι ίδιοι οι μαθηματικοί σήμερα λένε ότι ένα θεώρημα, μια απόδειξη, μπορεί να είναι ωραία, μπορεί να είναι κομψή· και αυτό αναλαμβάνει ακριβώς την ιδέα που είχε ο Αριστοτέλης για το ωραίο ως στοιχείο που ανήκει στις αμετάβλητες πραγματικότητες. Τα αντικείμενα των μαθηματικών δεν είναι πρακτέα, δεν είναι πραγματοποιήσιμα μέσω της πράξεως· βρίσκονται εκεί, πρέπει να περιγραφούν, να αποδειχθούν, αλλά δεν είναι προϊόν της δικής μας δράσης· συνεπώς, είναι αμετάβλητες πραγματικότητες, και για αυτό είναι ωραία. Θα δούμε στη συνέχεια πώς αυτή η ιδέα του ωραίου ως αμετάβλητης πραγματικότητας υπάρχει επίσης και στο πλαίσιο της θεωρίας.

Αλλά ας επιστρέψουμε τώρα στην άλλη όψη του ωραίου, δηλαδή εκείνη που είναι πρακτέα. Πρακτέο, όπως είπαμε, είναι γενικώς το αγαθό· αλλά τα αγαθά, για τον Αριστοτέλη, είναι πολλά: για παράδειγμα, η υγεία είναι αγαθό, η δύναμη είναι αγαθό, ο πλούτος είναι αγαθό· έτσι, πολλές από τις ανθρώπινες πράξεις έχουν ως σκοπό αυτά τα αγαθά. Ωστόσο, μια πράξη που έχει ως σκοπό την αποκατάσταση της υγείας, για παράδειγμα μέσω της γυμναστικής, ή την απόκτηση πλούτου μέσω του εμπορίου, της τέχνης, ή αυτού που σήμερα ονομάζουμε εργασία, είναι πράξεις καλές επειδή παρέχουν αγαθά, αλλά δεν είναι ωραίες πράξεις· δεν υπάρχει λόγος να τις θεωρήσουμε ωραίες.

Ποιες είναι, λοιπόν, για τον Αριστοτέλη οι πράξεις που, πέρα από το ότι είναι καλές, είναι και ωραίες; Εκείνες που, όπως θα λέγαμε σήμερα, είναι ανιδιοτελείς· δηλαδή που δεν αποβλέπουν στην απόκτηση κάποιας ωφέλειας. Ανάμεσα στα αγαθά υπάρχουν και οι χρήσιμες πράξεις· όταν όμως οι πράξεις δεν είναι χρήσιμες αλλά εκτελούνται, θα λέγαμε, για την αξία που έχουν καθαυτές —για παράδειγμα, η ευεργεσία προς κάποιον με σκοπό να λάβουμε ένα αντάλλαγμα μπορεί να είναι καλή πράξη, αλλά είναι ιδιοτελής, άρα δεν είναι ωραία πράξη— ενώ η ευεργεσία προς έναν άλλον άνθρωπο χωρίς την απαίτηση ανταπόδοσης, χωρίς δηλαδή την προσδοκία να αποκομίσουμε κάποιο όφελος, αυτή είναι ωραία πράξη.

Υπάρχει μια σελίδα στα Ηθικά Νικομάχεια που περιγράφει πολύ αποτελεσματικά τις ωραίες πράξεις· και δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκεται στο τμήμα για τη φιλία, στο βιβλίο για τη φιλία. Να το εδώ, 386, στο ένατο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων, στο κεφάλαιο 8, όπου ο Αριστοτέλης λέει: «Όσον αφορά τον εξαίρετο άνθρωπο, είναι αληθές ότι εκτελεί πολλά για τους φίλους και για την πατρίδα, ακόμη και αν έπρεπε να πεθάνει γι’ αυτούς· θα θυσιάσει πλούτη, τιμές και γενικά τα αγαθά που είναι αντικείμενο διαμάχης, κρατώντας για τον εαυτό του το καλόν».

Εδώ ο Ιταλός μεταφραστής, Κάρλο Νατάλι, αποδίδει με «bellagire» τον ελληνικό όρο τὸ καλόν· τὸ καλόν είναι ακριβώς το ωραίο. Άρα ο εξαίρετος άνθρωπος είναι διατεθειμένος να εκτελέσει πολλές πράξεις για τους φίλους και την πατρίδα, ακόμη και να πεθάνει γι’ αυτούς, να θυσιάσει πλούτη και τιμές, κρατώντας για τον εαυτό του μόνο το καλόν, το ωραίο. Και πράγματι, συνεχίζει το κείμενο, θα προτιμήσει να απολαύσει μια υψηλή ηδονή για λίγο χρόνο παρά μια αδύναμη ηδονή για πολύ χρόνο· να ζήσει έναν μόνο χρόνο με τρόπο ωραίο παρά πολλά χρόνια όπως τύχει· και να εκτελέσει μία μόνο ωραία και μεγάλη πράξη παρά πολλές μικρές πράξεις.

Έτσι, το ωραίο είναι αυτή η ιδέα της εκτέλεσης μιας ευγενικής, ανιδιοτελούς πράξης· κάποιου που θυσιάζεται για τους άλλους, ανεξάρτητα από τα πλεονεκτήματα που μπορεί να αποκομίσει.

Στα Ηθικά Νικομάχεια, λοιπόν, υπάρχει αυτή η περιγραφή του ωραίου, την οποία σας επιτρέπω να διαβάσουμε ως το τέλος γιατί πραγματικά αξίζει όλη μας την προσοχή. Λέει: «Εκείνοι που δίνουν τη ζωή τους για έναν σκοπό επιλέγουν για τον εαυτό τους μια πράξη ωραία και μεγάλη· μπορεί να δώσουν την περιουσία τους, αν από αυτό προκύψει ακόμη μεγαλύτερο κέρδος για τους φίλους τους, γιατί έτσι ο φίλος θα αποκτήσει πλούτο, ενώ εκείνοι θα αποκτήσουν το ωραίο και, πράττοντας έτσι, θα αποδώσουν στον εαυτό τους το μεγαλύτερο αγαθό». Δηλαδή, βλέπετε, είναι αγαθό να ευεργετεί κανείς τους φίλους του, να τους εξασφαλίζει πλούτο ή άλλα πλεονεκτήματα· αλλά αυτός που το κάνει αυτό, προσφέρει στον εαυτό του ένα ακόμη μεγαλύτερο αγαθό, το οποίο ο Αριστοτέλης ονομάζει ωραίο.

Αν θελήσουμε εδώ να εφαρμόσουμε στη γλώσσα του Αριστοτέλη μια διάκριση που έκανε διάσημη ένας μεγάλος νεότερος φιλόσοφος, ο Ιμμάνουελ Καντ, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το αγαθό που ταυτίζεται με το χρήσιμο —για παράδειγμα, η υγεία, η δύναμη, ο πλούτος— είναι αυτό που ο Καντ ονομάζει das Wohl, δηλαδή η ευημερία, αυτό που ευχόμαστε όταν κάνουμε πρόποση και λέμε zum Wohl, εμείς θα λέγαμε «στην υγειά μας», δηλαδή το αγαθό νοούμενο ως ευ ζην. Αλλά ο Καντ λέει ότι το αληθινό ηθικό αγαθό δεν είναι το das Wohl, είναι αυτό που ονομάζει das Gute και το οποίο συμπίπτει με αυτό που ο Αριστοτέλης αποκαλεί ωραίο (τὸ καλόν), δηλαδή την ανιδιοτελή πράξη, την πράξη, θα λέγαμε, που είναι αυτοσκοπός.

Αυτός είναι ο ρόλος που παίζει το ωραίο στο πλαίσιο της ηθικής, της πράξεως· αλλά, τέλος, και αυτή είναι η πιο σημαντική πτυχή, υπάρχει ένας θεμελιώδης ρόλος που παίζει το ωραίο στον τομέα που είναι αντικείμενο της θεωρίας, δηλαδή πρωτίστως στη φύση. Για τον Αριστοτέλη, κάθε τι που στη φύση είναι οργανωμένο με σκοπό ένα τέλος είναι ωραίο· και ωραία είναι κυρίως οι ζωντανοί οργανισμοί — τα φυτά, τα ζώα, οι άνθρωποι— ακριβώς επειδή αποτελούνται από πολλά μέρη, τα οποία συνεργάζονται όλα για την επίτευξη ενός και μοναδικού σκοπού, που είναι η διατήρηση ή η βελτίωση της ζωής.

Κατά τον Αριστοτέλη, αυτό είναι ωραίο· δηλαδή η θέαση ενός ζωντανού οργανισμού του οποίου όλα τα μέρη λειτουργούν με σκοπό το τέλος —δηλαδή τη ζωή— είναι ένα θέαμα ωραίο, κάτι που αξίζει να θαυμάζεται. Υπάρχει ένα γνωστό απόσπασμα, το οποίο δεν διαβάζω ολόκληρο γιατί δεν έχουμε χρόνο, στο Περὶ ζῴων μορίων (De partibus animalium), όπου ο Αριστοτέλης λέει ότι είναι πολύ ωραίο να ασχολείται κανείς με τα άστρα, να μελετά τις κινήσεις του ήλιου, της σελήνης, των άστρων, γιατί πρόκειται για ευγενή αντικείμενα, για αντικείμενα ωραία· αλλά από αυτά μπορούμε να γνωρίσουμε λίγα, επειδή είναι μακριά από εμάς.

Αντίθετα, υπάρχουν πράγματα πολύ πιο κοντινά μας, όπως τα φυτά και τα ζώα —ακόμη και τα πιο ταπεινά ζώα, εκείνα που συνήθως περιφρονούνται, όπως μπορούν να είναι τα έντομα ή ακόμη και τα σκουλήκια— τα οποία, όταν τα παρατηρούμε στον τρόπο που λειτουργούν, μας προκαλούν μεγάλη ικανοποίηση, γιατί προσφέρουν ένα θέαμα που δικαίως μπορούμε να ονομάσουμε ωραίο.

Μπορεί, λοιπόν, να υπάρξει μια ικανοποίηση ακόμη μεγαλύτερη —μεγαλύτερη από εκείνη που αισθάνεται όποιος μελετά τις κινήσεις των άστρων, των ουράνιων σωμάτων— στη μελέτη των ζωντανών όντων, των φυτών, των ζώων, ακόμη και των πιο ταπεινών. Αυτό είναι το γνωστό εγκώμιο της ζωολογίας ή της βιολογίας, το οποίο έκανε τον Αριστοτέλη έναν από τους σπουδαιότερους —τον θεμελιωτή της βιολογίας ως επιστήμης— και για τον ίδιο αυτό ήταν μια αληθινή πάθος· ένιωθε απόλαυση μελετώντας τα ζώα, τα φυτά, τους ζωντανούς οργανισμούς γενικά.

Αλλά, πέρα από αυτό το ωραίο που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «ωραίο της φύσεως», για τον Αριστοτέλη υπάρχει και ένα άλλο ωραίο· και εδώ φτάνει να μιλήσει για τον περίφημο ἀκίνητο κινοῦν.

Στη Μεταφυσική, στο δωδέκατο βιβλίο της, υπάρχει η περίφημη απόδειξη σύμφωνα με την οποία ο ουρανός, περιστρεφόμενος αιωνίως γύρω από τον εαυτό του, απαιτεί έναν κινητήρα που να είναι αιωνίως σε ενέργεια και επομένως να είναι ακίνητος, να μην έχει μέσα του τίποτε το δυνάμει, αλλά να είναι πάντοτε ολοκληρωτικά σε ενέργεια. Έπειτα, αφού έχει αποδείξει την αναγκαιότητα αυτού του ακίνητου κινητήρα, ο Αριστοτέλης, σε ένα σημείο —στο έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου Λ, δηλαδή του δωδεκάτου βιβλίου της Μεταφυσικής— λέει ότι αυτός ο ακίνητος κινητήρας «στέκεται καλά». Εμείς το μεταφράζουμε «στέκεται καλά», αλλά η ελληνική λέξη που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης είναι το επίρρημα καλῶς, που δεν σημαίνει «καλά» με την έννοια του «ευ», αλλά «με τρόπο ωραίο».

Γιατί; Επειδή, λέει ο Αριστοτέλης, είναι ένα αναγκαίο ον, δηλαδή δεν μπορεί να σταθεί διαφορετικά απ’ ό,τι στέκει· επομένως, στέκει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και, με αυτή την έννοια, είναι τέλειο· δεν του λείπει τίποτα, δεν έχει ανάγκη από τίποτα· στέκει καλώς, αλλά αυτό δεν είναι αγαθό πρακτέο από εμάς. Εδώ, όσοι έχουν μελετήσει λίγο ή έχουν διαβάσει τα βιβλία μου γνωρίζουν ότι εγώ υπερασπίζομαι μια ιδιαίτερη ερμηνεία του ακίνητου κινητήρα, η οποία συνολικά είναι μειοψηφική: δηλαδή, κατά τη γνώμη μου, ο ακίνητος κινητήρας δεν είναι τελική αιτία, αλλά αποτελεσματική αιτία της κίνησης του ουρανού.

Γιατί δεν είναι τελική αιτία; Επειδή η τελική αιτία, δηλαδή το αγαθό, όπως είπαμε πριν, για τον Αριστοτέλη πρέπει να είναι πρακτέα. Από ποιον, λοιπόν, μπορεί να είναι πρακτέος ο ακίνητος κινητήρας; Σίγουρα όχι από τον ουρανό· κατά κάποιον τρόπο, μπορεί να είναι πρακτέος μόνο από τον ίδιο τον εαυτό του. Ο ίδιος στέκει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο· πραγματοποιεί —μάλιστα, δεν μπορούμε καν να πούμε «πραγματοποιεί»— είναι ανέκαθεν και θα είναι πάντοτε και αδιαλείπτως στην καλύτερη δυνατή κατάσταση· επομένως, στέκει με τρόπο ωραίο.

Εδώ επιστρέφει η ιδέα του ωραίου ως πραγματικότητας που μπορεί να ανήκει στα ακίνητα, δηλαδή που δεν χρειάζεται να πραγματοποιηθεί, γιατί είναι ήδη τέλεια, περιέχει ήδη ό,τι πρέπει να περιέχει. Έτσι, πέρα από το ωραίο που είναι αντικείμενο μελέτης, θεώρησης, θεωρίας στο πλαίσιο της φύσεως, για τον Αριστοτέλη υπάρχει και ένα ωραίο στις υπερβατικές πραγματικότητες —ο ακίνητος κινητήρας ή οι ακίνητοι κινητήρες— και, όπως ξέρετε, για τον Αριστοτέλη δεν ήταν ένας μόνο, αλλά πολλοί, τόσοι όσοι ήταν αναγκαίοι για να εξηγηθούν οι πολλαπλές κινήσεις των ουρανών. Λοιπόν, αυτοί οι πολλοί ακίνητοι κινητήρες είναι ωραίοι· γιατί στέκουν με τρόπο ωραίο, δηλαδή έχουν ό,τι χρειάζεται για να είναι πλήρεις, για να είναι τέλειοι.

Από αυτό, έπειτα, ο Αριστοτέλης αντλεί και άλλες συνέπειες που θα ήταν ενδιαφέρον να εμβαθύνουμε, όταν λέει, για παράδειγμα, στο τέλος των Ηθικών Ευδημείων, ότι ο Θεός δεν δίνει διαταγές, επειδή δεν έχει ανάγκη από τίποτε.

Αυτός που δίνει διαταγές είναι συνήθως ο κύριος που έχει ανάγκη τον δούλο, έχει ανάγκη να τον υπηρετήσουν. Ο Θεός δεν είναι σαν τον κύριο· δεν έχει ανάγκη από τίποτε, και επομένως δεν δίνει διαταγές· έχει ήδη τα πάντα, είναι τέλειος, είναι, ακριβώς, ωραίος.

Όπως βλέπετε, λοιπόν, το θέμα του ωραίου διατρέχει ολόκληρη τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη: από την αισθητική, στην ηθική, στη φυσική και στη μεταφυσική, όπως εξαιρετικά παρουσιάζεται σε αυτό το όμορφο βιβλίο της Λίζα Μπρεσάν, Αριστοτέλης και το ωραίο, Ποίησις, Πρᾶξις και Θεωρία.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.