Συνέχεια από: Πέμπτη 14 Αυγούστου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
Χ
ΕΡΩΤΙΚΗ ΟΜΟΡΦΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΗ
ΑΝΟΔΟΣ ΣΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΟΜΟΡΦΙΑΣ
Η γνώση και η απόλαυση του Αγαθού στην εκδήλωσή του ως Ωραίο - Η κλίμακα του ΈρωταΚοσμική διάσταση του Έρωτα ως δεσμού που συγκρατεί το σύμπαν
ΈΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ του πλατωνικού Έρωτα, στο πλαίσιο του ελληνικού πολιτισμού, έγκειται στην εμβληματική του μορφή ως «δαίμονα» και όχι ως «θεού» (μια σύλληψη ξεκάθαρα «αιρετική» για την ελληνική θεολογία και μυθολογία).
Αλλά γιατί ο Πλάτων παρουσιάζει τον Έρωτα ως δαίμονα και όχι ως θεό;
Διότι είναι μια δύναμη «ενδιάμεση» και «μεσολαβητική»: ο Έρως δεν είναι ούτε αθάνατος ούτε θνητός, αλλά «ενδιάμεσος ανάμεσα στο θείο και στο θνητό», δύναμη που οδηγεί στην αναζήτηση και την απόκτηση του αθάνατου.
Γράφει ο Πλάτων στο Συμπόσιο:
Ο Έρως είναι ένας μεγάλος δαίμονας· διότι ό,τι είναι δαιμονικό βρίσκεται ενδιάμεσα ανάμεσα στο θείο και στο θνητό. [...] Έχει τη δύναμη να ερμηνεύει και να μεταφέρει στους θεούς όσα προέρχονται από τους ανθρώπους και στους ανθρώπους όσα προέρχονται από τους θεούς: από τους ανθρώπους τις προσευχές και τις θυσίες, από τους θεούς αντίθετα τις εντολές, τις ανταμοιβές και τα δώρα. Και, καθώς στέκεται ανάμεσα στους μεν και στους δε, πραγματοποιεί μια ολοκλήρωση, ώστε το όλο να είναι δεμένο, ενωμένο με τον εαυτό του.
Η έννοια του Έρωτα ως μεσολαβητικού δαίμονα εικονογραφείται από τον Πλάτωνα με μια υπέροχη μεταφορά, που παρουσιάζει με εικόνες τους γονείς, τη στιγμή, τον τρόπο και τον τόπο της γέννησης του ίδιου του Έρωτα.
Όταν οι θεοί γιόρταζαν τη γέννηση της Αφροδίτης, θεάς της ομορφιάς, η Πενία, θεά της φτώχειας, ήρθε να ζητιανέψει και, για να απαλλαγεί με κάποιον τρόπο από την έλλειψη των πάντων στην οποία βρισκόταν, προσπάθησε να ενωθεί με τον Πόρο, που εκπροσωπεί τον θεό της ικανότητας να προμηθεύεται κανείς πάντα αυτό που του λείπει. Η Πενία πέτυχε τον σκοπό της, ενώ ο Πόρος, μεθυσμένος από νέκταρ, είχε αποκοιμηθεί στον κήπο του Δία.
Ο Έρως, επομένως, γεννιέται με μια διπλή φύση, συνθετικά μεσολαβημένη, που προέρχεται από τη μητέρα και τον πατέρα· επιπλέον, γίνεται ακόλουθος της Αφροδίτης, καθώς συνελήφθη ακριβώς κατά τη γιορτή των γενεθλίων της θεάς.
Να πώς σκιαγραφεί ο Πλάτων τον Έρωτα:
Επειδή ο Έρως είναι γιος της Πενίας και του Πόρου, του έλαχε μια τέτοια μοίρα. Πρώτα απ’ όλα, είναι πάντα φτωχός και κάθε άλλο παρά όμορφος και τρυφερός, όπως νομίζουν οι περισσότεροι. Αντίθετα, είναι σκληρός και τραχύς, ξυπόλητος και άστεγος, ξαπλώνει πάντα στη γη χωρίς σκεπάσματα και κοιμάται στην ύπαιθρο, μπροστά στις πόρτες ή στη μέση του δρόμου· και, επειδή έχει τη φύση της μητέρας του, συνοδεύεται πάντοτε από τη φτώχεια. Από τον πατέρα του, όμως, έχει πάρει την ικανότητα να κυνηγά τους όμορφους και καλούς, είναι γενναίος, τολμηρός, ορμητικός, εξαιρετικός κυνηγός, συνεχώς απασχολημένος με τεχνάσματα, εραστής της σοφίας, πλούσιος σε πόρους, φιλόσοφος σε όλη του τη ζωή, μαγευτικός, παρασκευαστής φίλτρων, σοφιστής. Και από τη φύση του δεν είναι ούτε θνητός ούτε αθάνατος· αλλά, μέσα στην ίδια μέρα, άλλοτε ανθίζει και ζει όταν πετυχαίνει τα τεχνάσματά του, και άλλοτε πεθαίνει, για να ξαναγεννηθεί όμως, λόγω της φύσης του πατέρα του. Και ό,τι αποκτά, πάντα του ξεφεύγει, ώστε ο Έρως να μην είναι ποτέ ούτε εντελώς φτωχός σε πόρους ούτε πλούσιος.
Τα βασικά χαρακτηριστικά που εκφράζει αυτή η μεταφορά είναι ουσιαστικά δύο:
1. Ο Έρως είναι μια δυναμική και συνθετική δύναμη, που μεσολαβεί ανάμεσα σε αντίθετα· μια ακαταμάχητη ορμή που αδιάκοπα ωθεί προς το περαιτέρω, προς την ανώτερη άνοδο.
2. Η έννοια του Έρωτα ως «ενδιάμεσου μεσολαβητή» που ενώνει και ενοποιεί τα άκρα αντίθετα —το γίγνεσθαι και το αιώνιο, το θνητό και το αθάνατο—, όπως θα δούμε ακριβώς μέσω της εμπειρίας του Κάλλους, συνδέεται στενά στον Πλάτωνα με τη λειτουργία του Αγαθού. Στον Φαίδων διαβάζουμε: «Το Αγαθό και το πρέπον (το Κατάλληλο) είναι αυτό που πραγματικά ενώνει και συγκρατεί το σύμπαν».
Θα δούμε παρακάτω τους λόγους αυτής της σύνδεσης, αυτής της στενής σχέσης. Αλλά ήδη από τώρα αξίζει να αναφέρουμε, προκαταβολικά, μια διεισδυτική κρίση του Gadamer, ο οποίος επισημαίνει ότι το Ωραίο (και συνεπώς ο Έρως που είναι άρρηκτα δεμένος με αυτό) «αποκτά τη σημαντικότερη οντολογική λειτουργία που υπάρχει, δηλαδή αυτή της μεσολάβησης ανάμεσα στην ιδέα και το φαινόμενο».
Ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε σε ποια έννοια συμβαίνει αυτό.
Αλλά γιατί ο Πλάτων παρουσιάζει τον Έρωτα ως δαίμονα και όχι ως θεό;
Διότι είναι μια δύναμη «ενδιάμεση» και «μεσολαβητική»: ο Έρως δεν είναι ούτε αθάνατος ούτε θνητός, αλλά «ενδιάμεσος ανάμεσα στο θείο και στο θνητό», δύναμη που οδηγεί στην αναζήτηση και την απόκτηση του αθάνατου.
Γράφει ο Πλάτων στο Συμπόσιο:
Ο Έρως είναι ένας μεγάλος δαίμονας· διότι ό,τι είναι δαιμονικό βρίσκεται ενδιάμεσα ανάμεσα στο θείο και στο θνητό. [...] Έχει τη δύναμη να ερμηνεύει και να μεταφέρει στους θεούς όσα προέρχονται από τους ανθρώπους και στους ανθρώπους όσα προέρχονται από τους θεούς: από τους ανθρώπους τις προσευχές και τις θυσίες, από τους θεούς αντίθετα τις εντολές, τις ανταμοιβές και τα δώρα. Και, καθώς στέκεται ανάμεσα στους μεν και στους δε, πραγματοποιεί μια ολοκλήρωση, ώστε το όλο να είναι δεμένο, ενωμένο με τον εαυτό του.
Η έννοια του Έρωτα ως μεσολαβητικού δαίμονα εικονογραφείται από τον Πλάτωνα με μια υπέροχη μεταφορά, που παρουσιάζει με εικόνες τους γονείς, τη στιγμή, τον τρόπο και τον τόπο της γέννησης του ίδιου του Έρωτα.
Όταν οι θεοί γιόρταζαν τη γέννηση της Αφροδίτης, θεάς της ομορφιάς, η Πενία, θεά της φτώχειας, ήρθε να ζητιανέψει και, για να απαλλαγεί με κάποιον τρόπο από την έλλειψη των πάντων στην οποία βρισκόταν, προσπάθησε να ενωθεί με τον Πόρο, που εκπροσωπεί τον θεό της ικανότητας να προμηθεύεται κανείς πάντα αυτό που του λείπει. Η Πενία πέτυχε τον σκοπό της, ενώ ο Πόρος, μεθυσμένος από νέκταρ, είχε αποκοιμηθεί στον κήπο του Δία.
Ο Έρως, επομένως, γεννιέται με μια διπλή φύση, συνθετικά μεσολαβημένη, που προέρχεται από τη μητέρα και τον πατέρα· επιπλέον, γίνεται ακόλουθος της Αφροδίτης, καθώς συνελήφθη ακριβώς κατά τη γιορτή των γενεθλίων της θεάς.
Να πώς σκιαγραφεί ο Πλάτων τον Έρωτα:
Επειδή ο Έρως είναι γιος της Πενίας και του Πόρου, του έλαχε μια τέτοια μοίρα. Πρώτα απ’ όλα, είναι πάντα φτωχός και κάθε άλλο παρά όμορφος και τρυφερός, όπως νομίζουν οι περισσότεροι. Αντίθετα, είναι σκληρός και τραχύς, ξυπόλητος και άστεγος, ξαπλώνει πάντα στη γη χωρίς σκεπάσματα και κοιμάται στην ύπαιθρο, μπροστά στις πόρτες ή στη μέση του δρόμου· και, επειδή έχει τη φύση της μητέρας του, συνοδεύεται πάντοτε από τη φτώχεια. Από τον πατέρα του, όμως, έχει πάρει την ικανότητα να κυνηγά τους όμορφους και καλούς, είναι γενναίος, τολμηρός, ορμητικός, εξαιρετικός κυνηγός, συνεχώς απασχολημένος με τεχνάσματα, εραστής της σοφίας, πλούσιος σε πόρους, φιλόσοφος σε όλη του τη ζωή, μαγευτικός, παρασκευαστής φίλτρων, σοφιστής. Και από τη φύση του δεν είναι ούτε θνητός ούτε αθάνατος· αλλά, μέσα στην ίδια μέρα, άλλοτε ανθίζει και ζει όταν πετυχαίνει τα τεχνάσματά του, και άλλοτε πεθαίνει, για να ξαναγεννηθεί όμως, λόγω της φύσης του πατέρα του. Και ό,τι αποκτά, πάντα του ξεφεύγει, ώστε ο Έρως να μην είναι ποτέ ούτε εντελώς φτωχός σε πόρους ούτε πλούσιος.
Τα βασικά χαρακτηριστικά που εκφράζει αυτή η μεταφορά είναι ουσιαστικά δύο:
1. Ο Έρως είναι μια δυναμική και συνθετική δύναμη, που μεσολαβεί ανάμεσα σε αντίθετα· μια ακαταμάχητη ορμή που αδιάκοπα ωθεί προς το περαιτέρω, προς την ανώτερη άνοδο.
2. Η έννοια του Έρωτα ως «ενδιάμεσου μεσολαβητή» που ενώνει και ενοποιεί τα άκρα αντίθετα —το γίγνεσθαι και το αιώνιο, το θνητό και το αθάνατο—, όπως θα δούμε ακριβώς μέσω της εμπειρίας του Κάλλους, συνδέεται στενά στον Πλάτωνα με τη λειτουργία του Αγαθού. Στον Φαίδων διαβάζουμε: «Το Αγαθό και το πρέπον (το Κατάλληλο) είναι αυτό που πραγματικά ενώνει και συγκρατεί το σύμπαν».
Θα δούμε παρακάτω τους λόγους αυτής της σύνδεσης, αυτής της στενής σχέσης. Αλλά ήδη από τώρα αξίζει να αναφέρουμε, προκαταβολικά, μια διεισδυτική κρίση του Gadamer, ο οποίος επισημαίνει ότι το Ωραίο (και συνεπώς ο Έρως που είναι άρρηκτα δεμένος με αυτό) «αποκτά τη σημαντικότερη οντολογική λειτουργία που υπάρχει, δηλαδή αυτή της μεσολάβησης ανάμεσα στην ιδέα και το φαινόμενο».
Ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε σε ποια έννοια συμβαίνει αυτό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου