Οι πανανθρώπινες πηγές του ιδεαλισμού (7)

Συνέχεια από Κυριακή 4 Νοεμβρίου 2012

Pawel Florenski

Οι πανανθρώπινες πηγές του ιδεαλισμού 7

Σκιαγράφησα εδώ σε γενικές γραμμές την μυστικιστική-μαγική κοσμοθεωρία. Έστω και έτσι όμως, είναι σαφώς ορατή η καταπληκτική ομοιότητα με το φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνος. Η μοναδική διαφορά είναι ότι ο φιλόσοφος εκφράζεται πιο αφηρημένα από τον λαό. Όπου η μαγική κοσμοθεωρία βασίζεται στα άμεσα δεδομένα και βιώματα, ο φιλόσοφος προσπαθεί να βρει λογικές αποδείξεις.

Στην επιθυμία του Πλάτωνος για μια ολιστική γνώση, για μια κοσμοθεωρία που δεν είναι διασπασμένη, ακούγεται η ηχώ περασμένων θεωρήσεων, στην οργανική τους ενότητα. Η απεριόριστη πίστη του Πλάτωνα στην δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος είναι ο άμεσος αντικατοπτρισμός  της πίστης του λαού στην δυνατότητα της δημιουργικότητας με την δύναμη της σκέψης. Στην παραδοχή πως η μανία είναι μια συνειδητή φιλοσοφική ικανότητα, αντιστοιχεί η αντίληψη του λαού περί της γνώσης του μάγου όταν βρίσκεται σε τρανς. Γνωσιολογικά, ο έρωτας ως μέσο δια του οποίου γνωρίζεται η ουσία των πραγμάτων και η ανώτερη πραγματικότητα, αντιστοιχεί στην ερωτική έκσταση του μάγου, όπου αυτός γνωρίζει την ουσία της φύσης και προσλαμβάνει την ανώτερη πραγματικότητα της. Αυτό γνωρίζεται, η ιδέα του Πλάτων, είναι το ακριβές αντίστοιχο των ονομάτων, την εσωτερική δύναμη των οποίων γνωρίζει ο μάγος κατά την διάρκεια της επίκλησης. Αυτά τα πλήρη ονόματα έχουν την ίδια σχέση προς τα συνηθισμένα ονόματα ετικέτες, την οποία έχουν οι ιδέες του Πλάτωνα προς τις κενές έννοιες της λογικής.

Η μαγική κοσμοθεωρία δεν μπορεί τοποθετηθεί στο επίπεδο της λογικής. Γι’ αυτό η προσπάθεια να παρουσιασθεί συστηματικά (η κοσμοθεωρία αυτή) οδηγεί στην κατασκευή πολλών, μη συμβατών λογικών σχημάτων, στον θρυμματισμό του ολοκληρωμένου συστήματος. Το ίδιο συμβαίνει και με το σύστημα του Πλάτωνος. Το πιο αξιοσημείωτο όμως είναι, πως τα θραύσματα των δυο κοσμοθεωριών, είναι στην ασυμβατότητα τους ανάλογα. Πάνω απ’ όλα οι ιδέες, τα συνδετικά δοκάρια της πλατωνικής κατασκευής, έχουν, όσον αφορά την λογική, δυο διαφορετικά σημεία στήριξης. Είναι τα εργαλεία της γνώσης του αληθώς υπαρκτού, αλλά και η πραγματικότητα η οποία πρέπει να γνωρισθεί. Οι ιδέες είναι ότι πιο υποκειμενικό αλλά και ότι πιο αντικειμενικό. Είναι ιδεατές, αλλά και πραγματικές. Στην μαγική κοσμοθεωρία, τα ονόματα κατέχουν ακριβώς αυτή την διπλή φύση. Είναι εργαλεία της μαγικής διείσδυσης στην πραγματικότητα: όποιος γνωρίζει το όνομα, μπορεί να γνωρίσει το πράγμα. Τα ονόματα είναι επίσης η μυστική πραγματικότητα η οποία πρέπει να γνωρισθεί.

Ακόμα πιο σαφής συμφωνία των δυο κοσμοθεωριών εμφανίζεται εκεί όπου αυτές προσπαθούν να εξηγήσουν το είδος της συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης των δυο κόσμων, του κόσμου εδώ και του κόσμου επέκεινα. Γνωρίζετε βέβαια ότι ο Πλάτων ορίζει με διαφορετικούς τρόπους την αλληλεπίδραση μεταξύ ιδέας και φαινομένου. 1^ο, είναι η ομοιότητα του φαινομένου και της ιδέας, και μετά η μίμηση της ιδέας δια του φαινομένου. Εδώ θεωρούνται οι ιδέες ως οι τελικές αιτίες των φαινομένων, τις οποίες επιθυμούν (τις ιδέες) τα φαινόμενα, όπως συμβαίνει στον έρωτα. 2^ο, η μετοχή των φαινομένων στις ιδέες. Εδώ είναι μόνο η ιδέα πραγματική, ενώ το φαινόμενο, μόνο στον βαθμό που μετέχει της ιδέας. 3^ο, εδώ είναι η παρουσία της ιδέας στο φαινόμενο. Τα φαινόμενα γίνονται όμοια με τις ιδέες, όταν οι ιδέες «πάνε σε αυτά», και χάνουν την ιδιότητα αυτή, όταν οι ιδέες «απομακρύνονται». Η ιδέα δεν πλέον μόνο γνωσιολογική αρχή, όχι μόνο θεμέλιοι της γνώσης, αλλά οντολογική αρχή, αιτία του Είναι. Οι ιδέες εμφανίζονται ως δυνάμεις, με την βοήθεια των οποίων ερμηνεύονται τα φαινόμενα.

Όλα αυτά τα είδη αλληλεπιδράσεων μεταξύ ιδέας και φαινομένου συναντούμε και στην αρχική φιλοσοφία, εφαρμοσμένα στην αλληλεπίδραση ονόματος και ονομαζόμενου αντικειμένου. Σύμφωνα με το 1^ο είδος, παρατηρείται μια ομοιότητα μεταξύ του φορέα του ονόματος και του ονόματος. Αυτή η ομοιότητα κατανοείται μερικές φορές ως μίμηση του ονόματος από πλευράς του ονομαζόμενου. Με αυτή την έννοια δίδεται στο παιδί ένα όνομα με ορισμένη σημασία, ώστε να μιμηθεί το όνομα, ώστε να πορευθεί «ο βίος βασιζόμενος στο όνομα». Εκτός από αυτή την λογική σημασία, το όνομα έχει και ένα μυστικό περιεχόμενο, και αυτό μιμείται ασυνείδητα ο φέρων το όνομα. Σύμφωνα με το 2^ο είδος, ο φορέας του ονόματος δεν μιμείται απλά , αλλά μετέχει. Έτσι όλα τα μέλη ενός γένους μετέχουν του οικογενειακού ονόματος. Σύμφωνα με το 3^ο είδος, μπορούμε αντίθετα να πούμε, πως το όνομα είναι παρόν στον ονομασμένο, το όνομα μπαίνει μέσα του, και είναι με τον τρόπο αυτό κάτι σαν εσωτερική μορφή του φορέα του. Αν προηγουμένως πιστεύαμε πως ο άνθρωπος είναι ανεξάρτητος και μιμείται με δική του πρωτοβουλία το όνομα, τώρα βλέπουμε πως για τον λόγο αυτό διαθέτει την μυστική ουσία του ονόματος, γιατί το όνομα τον διαμορφώνει, είναι παρόν μέσα του. Τα θεοφόρα ονόματα παρέχουν στους φορείς τους θεϊκές ιδιότητες.

Το όνομα πότε παρουσιάζεται ως ιδεατή, πότε ως πραγματική αρχή. Πότε είναι υπερβατικό, πότε κατοικεί στον φορέα του. Πότε βρίσκεται δίπλα στον ονομασμένο, του μοιάζει, αν και η ομοιότητα είναι κάτι δεδομένο, πότε υπάρχει μια πραγματική αλληλεπίδραση μεταξύ του ονόματος και του φορέα, και το όνομα είναι αιτία του μυστικού Είναι του φορέα του, είτε γιατί ο φορέας μετέχει του ονόματος, είτε γιατί το όνομα είναι παρόν στον φορέα. Η ποικιλία των λογικών ορισμών που έδωσα, δεν εξαντλεί τις ζωντανές εμπειρίες, ούτε καν τις αποδίδει επαρκώς, παρ’ όλα αυτά βλέπουμε όμως, την καταπληκτική ομοιότητα μεταξύ της διδασκαλίας του πατέρα της ακαδημίας μας και τις αντίληψης του κόσμου των ακόμα αρχαιότερων προγόνων μας, το ίχνος των οποίων χάνεται στην ομίχλη των αιώνων. Αυτή είναι μια ομοιότητα συγγένειας. Αν δεν πίεζε ο χρόνος, θα ήταν πολύ εύκολο να την παρακολουθήσουμε μέχρι παραμικρής λεπτομέρειας.

Μπορεί να με ρωτήσετε: «Πως και έχουμε τέτοια ομοιότητα;» Η απάντηση μου θα ήταν σύντομη: «προέρχεται από τον εσωτερικό χαρακτήρα της σχολής του Πλάτωνος». Για να αναπτυχθεί το θέμα πειστικά απαιτείται μια ιδιαίτερη διάλεξη.

Έρχομαι στο συμπέρασμα: ξέρω, μπορεί να με κατηγορήσετε: «Πως τολμά ο ομιλητής, σε μια εγκωμιαστική ομιλία για τον Πλάτωνα, να συγκρίνει την φιλοσοφία του με την πίστη των αγροτών στην μαγεία;!» Αξιότιμοι ακροατές! Εμένα μου φαίνεται πως αυτή η κοσμοθεωρία είναι πολύ πιο κοντά στην αλήθεια από πολλά ψευδοεπιστημονικά συστήματα. Αν όμως δεν συμφωνείτε (πράγμα αναμενόμενο!) μαζί μου, αν θεωρείτε αυτή την κοσμοθεωρία των αγροτών κάτι σαν κοπριά, αυτό δεν είναι λόγος να σας προσβάλλει η τοποθέτηση μου. Γιατί:

Φως από την Νύχτα! Πάνω σε μαύρους σβώλου

Δεν θα άνθιζε ποτέ η υπέροχη

Η γλυκιά του ρόδου μεγαλοπρέπεια,
Ο συνωστισμός των ριζών
Δε θα στριμωχνόταν στα σκοτεινά βάθη
Στην νύχτα του βασιλείου της γης.

Αυτή είναι η φιλοσοφία του Πλάτωνος, το μυρωδάτο ρόδο, που βλάστησε πάνω στο πανανθρώπινο σκοτάδι της μαύρης γης,

Του σκοτεινού χάους φωτεινή κόρη. **

*Wladimir Solowjow, «Warum fanden wir zusammen?» («Γιατί συναντηθήκαμε;»)

** Wladimir Solowjow, «Na Sajme zimoj» («Χειμώνας στη λίμνη Sajm»)        

Τ Ε Λ Ο Σ