ΙΜΑΤΙΑ ΦΩΤΟΣ ΑΡΡΗΤΟΥ
ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ
ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ
Ο Τομέας Δογματικής Θεολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης διοργάνωσε τον Μάιο του 1996 Συνέδριο με θέμα την «Διεπιστημονική προσέγγιση του προσώπου», και εκάλεσε χρεωστικώς και τιμιτικώς «αρχηγούς καθηγεμόνες» και δασκάλους από διαφορετικούς κλάδους σπουδής. Ανάμεσά τους ηύραν διακριτικώς θέση νεότεροι και νέοι μαθητές και ερευνητές. Η ασυνήθης συμμετοχή φοιτητών και φίλων της θεολογίας και του διεπιστημονικού διαλόγου, η ζωηρότατη ανταλλαγή απόψεων, η καρπογόνος συνομιλία μαθητών και δασκάλων, σφράγισαν το διήμερο των σχετικών εργασιών και υπερέβησαν και τους πιο αισιόδοξους σχεδιασμούς των διοργανωτών. (...)«Το πρόσωπο στην περί Αγίας Τριάδος θεολογία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά», στον συλ. τόμο Ιμάτια Φωτός Αρρήτου - διεπιστημονική προσέγγιση του προσώπου, σ. 145-157, Θεσσαλονίκη 2002.
Σταύρος Γιαγκάζογλου - Το πρόσωπο στην περί Αγίας Τριάδος θεολογία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς έζησε και έδρασε στην πολυτάραχη περίοδο του ΙΔ' αι., όταν η συμβασιλεύουσα Θεσσαλονίκη πρωτοστατούσε στις πνευματικές ζυμώσεις και κοινωνικές εξελίξεις στο χώρο της καθ' ημάς Ανατολής. Η ησυχαστική διαμάχη ξέσπασε, ως γνωστόν, όταν ο Καλαβρός λόγιος Βαρλαάμ αρνήθηκε κατηγορηματικά τη δυνατότητα αμεσης θέας και κοινωνίας του Θεού στη ζωή της Εκκλησίας. Με αφορμή τις μεταφυσικές θέσεις των αντιησυχαστών ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ανέπτυξε τη διδασκαλία του με άξονα την περίφημη διάκριση μεταξύ ουσίας και ενέργειας του Θεού, διασφαλίζοντας θεολογικά τη χριστοκεντρική εμπειρία της Εκκλησίας, όπως έντονα βιώνονταν από την ησυχαστική θεοπτία. Η θεοφανική αυτή μέθεξη, η κοινωνία της θεώσεως, δίχως οποιαδήποτε σύγχυση κτιστού και ακτίστου, αποτέλεσε το υπαρξιακό - σωτηριολογικό θεμέλιο της διδασκαλίας του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Ο Παλαμάς στα πρόσωπα των Βαρλαάμ, Ακίνδυνου, Γρηγορά και των οπαδών τους απέκρουσε όχι, απλώς, τα πρώτα ριζώματα του δυτικού Σχολαστικισμού στην ορθόδοξη Ανατολή, ούτε, μόνον, τις προκλήσεις ενός αυτονομημένου Ανθρωπισμού. Ο θεολογικός αγώνας του ησυχαστή αγίου -και τούτο έχει ιδιαίτερη σημασία για μας σήμερα- αντιμετώπισε και ξεπέρασε με μια ρωμαλέα Ερμηνευτική σύνθεση της βιβλικής και πατερικής παραδόσεως, έναν στείρο συντηρητισμό του γράμματος, μια «θεολογία της επανάληψης», ανίκανης να ερμηνεύσει την ίδια την κληρονομιά της, για την κατοχή της οποίας κόπτεται και απλώς υπερηφανεύεται, σα να πρόκειται για μουσειακό απολίθωμα του παρελθόντος.
Η πορεία επανασύνδεσης της σύγχρονης ορθόδοξης Θεολογίας με τη μεγάλη Παράδοση που εκπροσωπεί ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς φάνηκε να εξαντλείται μονομερώς, λόγω της πολεμικής της δυτικής θεολογίας, στην ερμηνεία και προβληματική της διακρίσεως ουσίας και ενεργειών στον Θεό, παραθεωρώντας συχνά την άρρηκτη εξάρτησή της από το προσωπικό - Τρισυπόστατο Είναι του Θεού. Στη σύντομη αυτή ανακοίνωση θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε την έννοια και σημασία του Προσώπου στην περί Αγίας Τριάδος θεολογία του Παλαμά, προτείνοντας ένα βαθύτερο και δημιουργικό άνοιγμα της σύγχρονης ορθόδοξης σκέψης, που εμπνέεται από τη διάκριση ουσίας και ενεργειών στη θεολογική σημαντική του Προσώπου και αμοιβαίως.
Τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε στην ευρωπαϊκή, κυρίως, βιβλιογραφία μια ενδιαφέρουσα συζήτηση σχετικά με τον περσοναλισμό ή ουσιανισμό της ορθόδοξης Ανατολής και της λατινικής Δύσεως. Ήδη έναν αιώνα πρωτύτερα ο Th. de Regnon συνόψισε τη διαφορά του Τριαδολογικού δόγματος μεταξύ Ανατολής και Δύσεως ως εξής η ελληνική θεολογική παράδοση προσέρχεται διά της υποστατικής διακρίσεως στην ενότητα της ουσίας, ενώ η λατινική θεολογία εκκινεί από την ενότητα της ουσίας και κατόπιν θεωρεί τα θεία πρόσωπα ως εσωτερικές σχέσεις της θείας ουσίας. Η λατινική αντίληψη θεωρεί το πρόσωπο ως τρόπο της ουσίας, η ελληνική θεώρηση εκλαμβάνει την ουσία ως το περιεχόμενο του προσώπου.
Αρκετοί, κυρίως Ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι, αντιδρώντας στις επικρίσεις του Lossky και άλλων Ορθόδοξων θεολόγων για την αποκατάσταση της θέσεως και της Θεολογίας του Γρηγορίου Παλαμά, προσπάθησαν να αντιστρέψουν το κλασικό πλέον σχήμα που καθιέρωσε ο Th. de Regnon.
Απαντώντας στις επικρίσεις των ορθόδοξων αυτών θεολόγων για προτεραιότητα και μυστικισμό της θείας ουσίας ως βασικού γνωρίσματος της δυτικής θεολογίας, μια ομάδα δυτικών λογίων θα ανταποδώσει την κατηγορία του ουσιανισμού στην ορθόδοξη θεολογία και κυρίως στη διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά.
Μια πρώτη δέσμη των αντιπαλαμικών αυτών επικρίσεων θεωρεί ότι η περί ακτίστων ενεργειών διδασκαλία του Παλαμά συνιστά καινοτομία έναντι της πατερικής Παραδόσεως με έκδηλες ουσιανιστικές προϋποθέσεις. Στα πλαίσια αυτά το δόγμα των ακτίστων ενεργειών εισάγει μια νεοπλατωνίζουσα μεταφυσική, έναν ουσιανισμό των απορροών μέσα στην Αγία Τριάδα, περιορίζοντας τα θεία Πρόσωπα τόσο στην αϊδιότητα, όσο και στην ιστορία της σωτηρίας. Και τούτο διότι οι ενέργειες εξαρτώνται οντολογικά από τη θεία ουσία, η οποία και προτάσσεται έναντι των Προσώπων κατά την έκφανσή τους. Πρόκειται, λοιπόν, για μια πνευματικότητα νεοπλατωνικού τύπου, όπου απουσιάζει η ελευθερία του προσώπου και κυριαρχεί η αναγκαιότητα της ουσίας. Η «ανυπόστατος ενέργεια» της θείας ουσίας αντικαθιστά και αυτό το έργο της ενανθρωπήσεως του Λόγου. Με τη συσκότιση ή ακόμη και τον αφανισμό των υποστάσεων η θεολογία του Παλαμά δεν χρειάζεται καμιά Τριαδολογική ή χριστολογική θεμελίωση. Αποτελεί ένα είδος επιστροφής στην έννοια του απλού Θεού των Μυστικών. Εκλαμβάνει δηλαδή τη θεότητα, είτε ως μια απρόσωπη, είτε ως μια υπερπρόσωπη μονάδα. Ούτως ή άλλως, καταλήγουν, στη θεολογία του Παλαμά η ουσία και οι διακεκριμένες ενέργειές της προηγούνται και «απολειτουργικοποιούν» τις Τριαδικές Υποστάσεις.
Μια δεύτερη δέσμη αντιπαλαμικών κατηγοριών επεκτείνει την κριτική της στο σύνολο της ελληνικής πατερικής Παραδόσεως. Ο Παλαμισμός αυτή τη φορά ορθώς ερμηνεύει τον ουσιανισμό των Καππαδοκών και του Αρεοπαγίτη, ολοκληρώνοντας τις νεοπλατωνικές τους τάσεις. Σχεδόν όλη η θεολογία της Ανατολής «νεοπλατωνίζει». Οι ενέργειες αντικαθιστούν το σωτηριολογικό έργο των τριών Υποστάσεων στην οικονομία και απηχούν μια «φυσική» και όχι περσoναλιστική περί μετοχής στη ζωή του Θεού αντίληψη.
Το συμπέρασμα είναι αυτονόητο: ο Παλαμάς εμφανίζεται ως «ουσιανιστής», επεκτείνοντας και ολοκληρώνοντας τις τάσεις των Ελλήνων Πατέρων. Μόνον η δυτική παράδοση απο τον Αυγουστίνο και τις ψυχολογικές τριάδες ως τον Θωμά Ακινάτη και την κτιστή χάρη διατήρησε έντονα τον βιβλικό περσοναλιστικό χαρακτήρα της θεολογίας.
Παρόμοιες θέσεις, κυρίως ως προς τη σχέση του Παλαμά με τα νεοπλατωνικά πρότυπα, εξέφρασαν και ορισμένοι ημέτεροι ακαδημαϊκοί θεολόγοι, προφανώς κατ' επίδρασιν της δυτικής βιβλιογραφίας. Η συγκεχυμένη αντιμετώπιση της διδασκαλίας του ησυχαστή θεολόγου καταλήγει στις ακρότατες παρερμηνείες της όταν και οι επικριτές της σύγχρονης ορθόδοξης σκέψης που έχει ως επίκεντρο το Πρόσωπο θεωρούν ότι στον Παλαμά ανακαλύπτουν επιχειρήματα υπέρ μιάς υπερβάσεως της «φιλοσοφικής» εννοίας του Προσώπου, διότι το ζήτημα της γνώσεως του Θεού τίθεται αποκλειστικά μέσα από τη διάκριση ουσίας και ενεργειών.
Το βασικό πρόβλημα που θα μας απασχολήσει είναι η θέση του Προσώπου στην Τριαδολογία του Γρηγορίου Παλαμά. Η μέθεξη στη θεία ζωή συνιστά μια απρόσωπη σχέση του Θεού με τον άνθρωπο; Η διδασκαλία των ακτίστων ενεργειών εισάγει πολυθεϊσμό ή πανθεϊσμό νεοπλατωνικού τύπου; Υφίσταται όντως ένα «κενό της ησυχαστικής θεολογίας ως προς τη σχέση τριαδικών υποστάσεων και ακτίστων ενεργειών»; Οι ενέργειες είναι της ουσίας ή των Προσώπων; Είναι προσωπικές ή απρόσωπες. Ποια είναι η σχέση Υποστάσεων και ενεργειών. Ο άνθρωπος οικειώνεται προσωπικά ή απρόσωπα τις άκτιστες ενέργειες του Θεού;
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου