Συνέχεια από: Κυριακή 23 Μαρτίου 2025
ΙΜΑΤΙΑ ΦΩΤΟΣ ΑΡΡΗΤΟΥ
ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ
ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ
Σταύρος Γιαγκάζογλου - Το πρόσωπο στην περί Αγίας Τριάδος θεολογία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά (2η συνέχεια)
Πρόσωπο και ουσία
Ο Γρηγόριος Παλαμάς ακολουθώντας τις θεολογικές προϋποθέσεις που χάραξαν οι Καππαδόκες στο περί Αγίας Τριάδος δόγμα, τονίζει ότι δεν υπάρχει ουσία «γυμνή», απομονωμένη από την υπόσταση ούτε ανούσια υπόσταση. Η εννοια της υποστάσεως στη σκέψη των Ελλήνων Πατέρων δεν αντιπροσωπεύει μιαν αυτόνομη και απόλυτη κατηγορία, απόλυτα ανεξάρτητα από τη φύση ή ουσία. Η αρχή αυτή αναδεικνύεται στην πληρότητά της κυρίως στο Τριαδικό δόγμα, όπου πραγματώνεται κατεξοχήν η θεολογική ισορροπία της αδιαίρετης σχέσεως ανάμεσα στην ουσιαστική ενότητα και την υποστατική ετερότητα. Αντίθετα, μια τέτοια διάσταση ή αντινομία που παρατηρείται στον Περσοναλισμό της υπαρξιστικής φιλοσοφίας είναι τελείως ξένη προς τη θεολογία της Αγίας Τριάδος και για την πατερική σκέψη πολεμάται διαρκώς ως θύραθεν «κοσμολογικός» πειρασμός και τελικώς συντρίβεται οριστικά από τη θεολογία του αγίου Μαξίμου κατά των Μονοθελητών. Ούτε το πρόσωπο αποτελεί μία αφηρημένη, δηλαδή ανούσια αρχή που προηγείται οντολογικά της ουσίας, ούτε η ανυπόστατη ουσία προθεωρείται και καθορίζει τις Τριαδικές Υποστάσεις.
Σε κάθε μια ιδιαίτερη υπόσταση η θεία φύση είναι αμείωτη και αμέριστη. Έτσι η υποστατική ύπαρξη της ουσίας είναι Τριαδική όχι, ασφαλώς, κατά μία αυτόματη ή τμηματική ανάδυση των Τριών Προσώπων στην ύπαρξη. Η κοινή αυτή ομοουσιότητα είναι προσωπική ως τρισυπόστατη και έχει την αιτία της όχι σε μία εσωτερική αναγκαιότητα της θείας φύσεως αλλά στο πρόσωπο του Πατρός που συνιστά την προσωπική αιτία και πηγή της θεότητος. Ο Υιός και το Πνεύμα προάγονται στην ύπαρξη αϊδίως εκ του Πατρός, όχι, ασφαλώς ερήμην της θείας ουσίας. Ο Πατήρ ως αναίτιος διακρίνεται αδιαιρέτως από τη θεία ουσία την οποία αϊδίως υποστασιάζει στο Πρόσωπό του, ενώ συνάμα γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Άγιο Πνεύμα, κοινοποιώντας την ουσία Του και στον Υιό και στο Πνεύμα. Έτσι ο Θεός είναι ταυτόσημα Μονάδα και Τριάδα εξαιτίας της πατρικής αιτιότητας, που συνιστά την εγγύηση της ομοουσιότητας και ετερότητας;;;[ΕΝΩΣΕΩΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΑΣ] των άλλων δυο Υποστάσεων. Η προσωποκεντρική αυτή αφετηρία (το δόγμα της μοναρχίας - αιτιότητας του Πατρός), ενώ δεν συνιστά ουσιομαχία ούτε θεμελιώνεται σε έναν περσοναλισμό άσχετο από την ομοούσια σχέση των θείων Προσώπων, αποκλείει ωστόσο την προτεραιότητα μιας ανυπόστατης ουσίας, προτάσσοντας τις ενούσιες θείες Υποστάσεις. Η θεία ουσία δεν υποτάσσεται, ασφαλώς, στην πατρική Υπόσταση· η τελευταία, όμως, συνιστά την αιτία της κοινής κατοχής της Τρισυπόστατης ουσίας, δίχως να ταυτίζεται προς αυτήν. Αν δεν υφίσταται το αναίτιο Πρόσωπο του Πατρός, το οποίο ιδρύει την ετερότητα των Υποστάσεων κατά φύσιν και κατ' ενέργειαν, τότε «αὐτοπάρακτος ἔσται ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ καὶ αὐτοπάτωρ ὁ Θεός, ὡς καὶ ὁ τῶν δοκούντων ἐν Ἕλλησιν ὕθλος προϋπηγόρευσε κακῶς». (Κατὰ Γρηγορά Β΄, 34, Δ΄, σ. 290). Το ότι το «γεννάν» και «εκπορεύειν» προέρχεται όχι απλώς εκ της ουσίας αλλά εκ του έχοντος ουσία Πατρός θέτει, καθώς νομίζουμε, το καίριο ζήτημα της προσωποκεντρικής Τριαδολογίας. Πρόκειται για την ελευθερία ως βασικό οντολογικό περιεχόμενο του Προσώπου, την πλήρη, δηλαδή, και απολύτως αδέσμευτη κατάφαση στο είναι. [ΑΥΤΟ ΤΟ ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ. Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΚΟΝΤΙΝΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΜΕ ΤΙΣ ΤΡΕΙΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ. Ο ΠΑΤΗΡ ΚΑΙΕΙ, Ο ΥΙΟΣ ΦΩΤΙΖΕΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΘΕΡΜΑΙΝΕΙ. ΜΕ ΠΡΩΤΗ ΥΛΗ ΤΟ ΔΕΝΔΡΟ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ ΚΑΙ ΣΑΝ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Ή ΣΑΝ ΔΡΟΣΟΣ ΣΤΟ ΞΥΛΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΚΑΙΓΕΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΝΕΤΑΙ ΣΤΟΥΣ ΥΙΟΥΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ, ΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ]
Σύμφωνα με την πατερική θεολογία, καθώς την ανατέμνει ο Γρηγόριος Παλαμάς, στα εντός της Τριάδος αρμόζει η φύση, ενώ στα εκτός η θέληση ή βούληση. Έτσι φαίνεται να υπέρκειται της βουλήσεως η φύση στη θεότητα. Τούτο είναι ορθό, εφόσον ως βούληση νοείται η προς την κτίση δημιουργική και τελειωτική ενέργεια της Αγίας Τριάδος, ενώ ως φύση θεωρείται η γέννηση του Υιού και η εκπόρευση του Πνεύματος κατά την πατρική Υπόσταση. Καθόλου δεν σημαίνει, όμως, ότι η κατά φύση αυτή γέννηση και εκπόρευση είναι κατά κάποιο τρόπο απροαίρετη και αθέλητη ανάγκη της φύσεως του Πατρός, ως να επρόκειτο περί ανθρωπίνων αντιθέσεων. Ο Υιός π.χ., ενώ δεν είναι έργο της θελήσεως, δηλαδή μιάς ενέργειας του Θεού, είναι Υιός του θέλοντος Πατρός και ούτε, ασφαλώς, γέννημα απλώς της φύσεως αλλά του γεννήσαντος Πατρός.[ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΘΕΛΟΝΤΟΣ ΠΑΤΡΟΣ ΔΕΝ ΥΦΙΣΤΑΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ.ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΛΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΦΥΤΕΨΕ ΠΑΡΑΝΟΜΑ ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ Ο ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ. ΠΕΣ ΜΟΥ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΗ ΝΑ ΣΟΥ ΠΩ ΤΗΝ ΕΚΠΟΡΕΥΣΗ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΕΙ Ο ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ].
Καθώς θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, η πατερική αυτη διάκριση μεταξύ θέλοντος και θελήσεως, προσώπου και ενέργειας δεν είναι αποφασιστική μόνο για τις υπαρκτικές σχέσεις ελευθερίας και αγάπης των Τριαδικών Προσώπων αλλά επίσης και, κατ' επέκταση, για τον προσωπικό χαρακτήρα των θείων ενεργειών στη θεολογία του Γρηγορίου Παλαμά.[ΕΙΝΑΙ ΚΟΙΝΕΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ. ΜΟΝΟ Ο ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ ΑΠΕΥΘΥΝΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΣΑΝ ΣΕ ΕΝΑ ΕΣΥ, ΣΕ ΕΝΑ ΠΡΟΣΩΠΟ.]
Ουσία και ενέργεια
Η Τριαδική και κοινωνική θεότητα δεν ταυτίζεται αποκλειστικά με την Τρισυπόστατη θεία ουσία ούτε εγκλωβίζεται στα όρια της αοριστίας και αμεθεξίας της από κάποια εσωτερική αναγκαιότητα. Αντίθετα, ο απόλυτος και υπερβατικός κατά την ουσία του Θεός, δίχως καμιά τροπή στο είναι Του, ονομάζεται, φανερώνεται και μετέχεται από τα κτίσματα κατά την εκδήλωση της φυσικής του ενεργείας. Η πατερική θεολογία και ο έξοχος ερμηνευτής και ανατόμος της Γρηγόριος Παλαμάς, με βάση τη ζώσα εμπειρία της ιστορίας της σωτηρίας, αρνούνται να ταυτίσουν τον ενεργούντα στην κτίση και την ιστορία Τρισυπόστατο Θεό αποκλειστικά με την ουσία του.
«Τριῶν ὄντων τοῦ Θεοῦ, οὐσίας, ἐνεργείας, Τριάδος ὑποστάσεων θείων» (Κεφ. φυσ. καὶ θεολ. 75, Ε, σ. 77). Ο Ων Θεός της βιβλικής πίστεως δεν είναι μόνον ουσία και Υποστάσεις. «Έχει ὁ Θεός, καὶ ὁ μὴ ἐστιν οὐσία», επισημαίνει ο Παλαμάς αναφερόμενος στις άκτιστες ενέργειες που διακρίνονται ως μεθεκτές από την παντελώς αμέθεκτη θεία ουσία. Οι ενέργειες εκφαίνουν τη ζωή της Αγίας Τριάδος, ερμηνεύουν και διασφαλίζουν την εμπειρία της πραγματικής σχέσεως και θεώσεως του κτιστού στο έργο της εν Χριστώ οικονομίας.
Οι[ΚΟΙΝΕΣ] ενέργειες του Θεού προέρχονται εκ της θείας ουσίας την οποία αφορούν και χαρακτηρίζουν. Η οντολογική αυτή εξάρτησή τους από τη θεία ουσία ισχύει, εφόσον η τελευταία υφίσταται προσωπικά ως αυθυπόστατος. Κατά τον Παλαμά, όπως οι ενέργειες έχουν αιτία την Τρισυπόστατη ουσία ως υπερκείμενη, ομοίως στην Τρισυπόστατη ουσία η πατρική υπόσταση[ΑΔΙΑΝΟΗΤΗ ΕΚΦΡΑΣΗ] συνιστά πηγή και ρίζα της. Το σημείο αυτό της θεολογικής σκέψεως του αγίου Γρηγορίου καταδεικνύει εξόχως τη δυναμική σύνδεση των ενεργειών με το περί Αγίας Τριάδος δόγμα. [«Πώς είναι δυνατόν να συνυπάρχουν στην Αγία Τριάδα Μοναρχία και Πατρότης;!» Και απαντά, “Λόγος ΚΘ, 2, 8”: «Ημείς όμως τιμώμεν την μοναρχίαν, και μάλιστα την μοναρχίαν η οποία δεν περιορίζεται εις ένα πρόσωπον, αλλά μοναρχίαν την οποίαν πραγματοποιεί η ισοτιμία της φύσεως, η σύμπνοια της γνώμης, η ταυτότης της κινήσεως και η συμφωνία με το ένα πρόσωπον, πράγμα που δεν επιτυγχάνεται εις την κτιστήν φύσιν, δια τούτο μονάς απ’ αρχής, εις δυάδα κινηθείσα, μέχρι Τριάδος έστη».]
Η θεία ουσία, στο μέτρο που περιέχεται και κοινωνείται;;;[ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ ΥΙΟΘΕΣΙΑ;] από τα θεία πρόσωπα, που υφίσταται Τρισυποστάτως, καθίσταται και πηγή των ενεργειών. Κατά συνέπεια, οι ενέργειες δεν χωρίζονται υπαρκτικά από την ουσία και τα πρόσωπα της θεότητας «τῶν θείων ἐνεργειῶν ... περὶ τὴν θείαν φύσιν ἢ τῶν ὑποστάσεων νοουμένων ἐξ ἀϊδίου» (Άντιρ. 3, 101, Γ, σ. 233). Γι' αυτό το λόγο, άλλωστε, είναι και άκτιστες.
Η διάκριση ουσίας και ενεργειών, επειδή είναι προσωποκεντρική;;;, δεν εισάγει σύνθεση στην απλότητα του Θεού. Η θεία απλότητα δεν ταυτίζεται εξάπαντος με τη φιλοσοφική αντίληψη του απολύτως «ακινήτου». Τούτο ανταποκρίνεται περισσότερο στη σχολαστική αντιληψη, σύμφωνα με την οποία τα πάντα στον Θεό ενοποιούνται σε μία απόλυτη απλότητα, εφόσον για τη θεμελίωση της έννοιας του Θεού ή actus purus οι ιδιότητες και η ίδια η ουσία συμπίπτουν με το είναι η όποια διάκρισή τους δεν είναι πραγματική αλλά γίνεται κατ' επίνοιαν και αφορά μόνο στον ανθρώπινο νού που αδυνατεί εντελώς να εξεικονίσει λογικά την ενότητα της θείας ουσίας με την αδαπάνητη πολλαπλότητα των διακεκριμένων ενεργειών της. Ο Θεός του αγίου Γρηγορίου δεν είναι ο Θεός του Αριστοτέλη ή του Πλωτίνου, αλλά ο ζων και αληθής Θεός της βιβλικής και Πατερικής Παραδόσεως, η φυσική ενότητα και ενεργειακή κοινωνικότητα του οποίου δεν αντιμάχεται την Τριάδα των θείων Προσώπων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου