Substance και Essence, ανάμεσα στον Αριστοτέλη και τον Θωμά Ακινάτη α
Enrico Berti(Πανεπιστήμιο της Πάδοβας)
Enrico Berti. "SUBSTANCE ET ESSENCE, ENTRE ARISTOTE ET THOMAS D’AQUIN". Chôra. Revue d'études anciennes et médiévales 18-19:351-368.
Το άρθρο δείχνει ότι ο Θωμάς Ακινάτης, σε πολλά από τα έργα του (De ente et essentia, Summa theologiae, Sententia in Aristotelis Metaphysicam), ερμηνεύει το χωρίο Αριστοτέλης, Μεταφυσικά Β 1, 993 b 19-31, ως διατύπωση μιας θεωρίας βαθμών της αλήθειας και του Είναι — πράγμα που δεν αποτελεί τη γνήσια αριστοτελική διδασκαλία. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο Ακινάτης ερμηνεύει τις «αιώνιες οντότητες» (τα «αιώνια πράγματα») που αναφέρει ο Αριστοτέλης στο χωρίο αυτό, ως τα ουράνια σώματα, και τις αρχές τους ως τους ακίνητους κινητές, ενώ ο Αριστοτέλης μιλά για τις αιώνιες αλήθειες, δηλαδή τις αλήθειες της επιστημονικής γνώσης, και για τις αρχές τους, οι οποίες είναι τα αξιώματα.
Η προέλευση αυτής της ερμηνείας του Θωμά ανάγεται στο σχόλιο του Αλεξάνδρου του Αφροδισιέως, το οποίο ο Θωμάς γνώριζε μέσω του Αβερρόη.
Προοίμιο
Επέλεξα, ως θέμα της εισήγησής μου, μία σύγκριση ανάμεσα στον Αριστοτέλη και τον Θωμά Ακινάτη για τους εξής λόγους :
– Η ερμηνεία της αριστοτελικής φιλοσοφίας από τον Θωμά Ακινάτη είναι ίσως εκείνη που έχει επηρεάσει περισσότερο από κάθε άλλη την εικόνα του Αριστοτέλη. Πράγματι, αυτή εξακολουθεί να υιοθετείται από πολλούς σύγχρονους φιλοσόφους, οι οποίοι δεν είναι ειδικοί ούτε του Αριστοτέλη ούτε του Θωμά Ακινάτη, αλλά είναι, θα λέγαμε, φιλόσοφοι γενικώς.
– Η μελέτη των διαφορών μεταξύ του Αριστοτέλη και του Θωμά Ακινάτη μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, και ίσως και εκείνη του Θωμά επίσης (δεν είμαι μεσαιωνολόγος, επομένως το ενδιαφέρον μου εστιάζει κυρίως στο να κατανοήσω καλύτερα τον Αριστοτέλη).
– Κανείς, νομίζω, μέσα σε αυτό το σεμινάριο (Πρόκειται για το σεμινάριο «Οὐσία: Substantia (Substance) ή Essentia (Essence) ;», το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης κατά τη διάρκεια τριών εξαμήνων, από το 2017 έως το 2019, στο πλαίσιο του προγράμματος «Η φιλοσοφική κληρονομιά της Αρχαιότητας στην ύστερη αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα» του Κέντρου Léon Robin. Ένα σημαντικό μέρος των εργασιών αυτού του σεμιναρίου περιλαμβάνεται στα άρθρα του παρόντος τόμου (σημ. συντ.).), δεν μίλησε για τον Θωμά Ακινάτη, ο οποίος ωστόσο αντιπροσωπεύει ένα θεμελιώδες στάδιο της αριστοτελικής παράδοσης.
Αν και για την εισήγησή μου υιοθέτησα τον γενικό τίτλο του σεμιναρίου (Substance και Essence), δεν θα μιλήσω για τη γνωστή διάκριση που καθιέρωσε ο Θωμάς Ακινάτης μεταξύ ουσίας (essentia) και Είναι (esse) (βλ. κυρίως το De ente et essentia), διότι αυτή είναι πολύ γνωστή, όπως επίσης είναι ευρέως γνωστό ότι δεν προέρχεται από τον Αριστοτέλη, και συνεπώς αποτελεί μία από τις βασικές διαφορές ανάμεσα στους δύο φιλοσόφους.
Σχετικά με αυτό υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, ιδίως στη γαλλική γλώσσα, που εκτείνεται από τον Roland-Gosselin έως τον Gilson και τον de Libéra.
Θα μιλήσω για τη λειτουργία που είχε, κατά τη γνώμη μου εσφαλμένα, μια συγκεκριμένη ερμηνεία μέσα στη φιλοσοφία του Θωμά Ακινάτη, η οποία καθόρισε μια ολόκληρη σειρά διαφορών σε σχέση με εκείνη του Αριστοτέλη.
Πρόκειται για την ερμηνεία του τέλους του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου Άλφα ἐλάττων των Μεταφυσικών του Αριστοτέλη, όχι όμως από την άποψη στην οποία είχε εστιάσει την προσοχή του ο πατέρας Vincent de Couesnongle πριν από σχεδόν 70 χρόνια, δηλαδή την αντιστροφή της σχέσης μεταξύ αιτιότητας και του μέγιστου¹ (V. Couesnongle, «Η αιτιότητα του μέγιστου. Η χρήση από τον Άγιο Θωμά ενός χωρίου του Αριστοτέλη», Revue des sciences philosophiques et théologiques, τόμ. 84, 1954, σ. 433-444· idem, «Η αιτιότητα του μέγιστου. Γιατί ο Άγιος Θωμάς παρέθεσε εσφαλμένα τον Αριστοτέλη;», ό.π., σ. 658-680.), και με την οποία έχω ασχοληθεί κι εγώ ο ίδιος σε ένα από τα γραπτά μου² (E. Berti, «Το πρόβλημα της ουσιακότητας του είναι και του ενός στα Μεταφυσικά», στο: P. Aubenque (επιμ.), Études sur la Métaphysique d’Aristote. Actes du VIe Symposium Aristotelicum, Παρίσι, Éditions Vrin, 1979, σ. 89-130· αναδημοσιευμένο στο ίδιος, Dialectique, physique et métaphysique. Études sur Aristote, Louvain-la-Neuve, Peeters, 2008, σ. 161-208.).
Αντιθέτως, πρόκειται για την ερμηνεία των αρχών που ο Αριστοτέλης αποκαλεί “πολύ αληθέστατες” (ἀληθέστατα), η οποία παρήγαγε μία βαθμολογική (gradationniste) και συμμετοχική (participationniste) αντίληψη της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη.
Ο τρόπος με τον οποίο ο Θωμάς Ακινάτης ερμηνεύει αυτό το χωρίο παραμένει ο ίδιος, όπως θα δούμε, από το De ente et essentia — έργο της νεότητάς του — μέχρι το σχόλιο στα Μεταφυσικά, έργο της ωριμότητας (ή ίσως και των γηρατειών του).
Αυτό οφείλεται, όπως θα δούμε, στην επίδραση του σχολίου του Αλεξάνδρου του Αφροδισιέως, το οποίο διαμεσολαβήθηκε μέσω του σχολίου του Αβερρόη, και εντάσσεται στη γενική τάση προς εκείνο που έχω αποκαλέσει «θεολογικοποίηση» της μεταφυσικής του Αριστοτέλη, χαρακτηριστική της ύστερης αρχαιότητας και του Μεσαίωνα.
1. Το De ente et essentia
Ας δούμε, πριν απ’ όλα, πώς ερμηνεύει ο Θωμάς τον Αριστοτέλη στο De ente et essentia, έργο της νεότητάς του, το οποίο ανάγεται σε μια περίοδο όπου ίσως ο Θωμάς δεν είχε ακόμη μελετήσει τον Αριστοτέλη με πολύ συστηματικό τρόπο.
Αρκεί να εξετάσουμε το ακόλουθο χωρίο:
Thomas Aquinas, De ente et essentia, κεφ. 6
Sed quia illud, quod dicitur maxime et verissime in quolibet genere, est causa eorum
quae sunt post in illo genere, sicut ignis qui est in fine caliditatis est causa caloris in
rebus calidis, ut in II Metaphysicae dicitur, ideo substantia quae est primum in genere
entis, verissime et maxime essentiam habens, oportet quod sit causa accidentium,
quae secundario et quasi secundum quid rationem entis participant.
Μετάφραση:
Επειδή εκείνο που λέγεται κατά τον ανώτατο και αληθέστατο τρόπο μέσα σε κάθε γένος είναι η αιτία των πραγμάτων που έπονται μέσα στο ίδιο γένος — όπως η φωτιά, που βρίσκεται στο άκρο της θερμότητας, είναι η αιτία της θερμότητας στα θερμά πράγματα, όπως λέγεται στο δεύτερο βιβλίο των Μεταφυσικών — γι’ αυτό και η ουσία, η οποία είναι η πρώτη στο γένος του όντος, έχοντας την ουσία με τον πιο αληθινό και υπέρτατο τρόπο, πρέπει να είναι η αιτία των συμβεβηκότων, τα οποία συμμετέχουν δευτερευόντως και κατά κάποιον τρόπο σχετικώς στην έννοια του Είναι.
(μετάφραση Blachair)³ (Thomas d’Aquin, de ente et essentia, traduction d’Alain Blachair, mars 2005, édition numérique http://docteurangelique.free.fr)
Στο απόσπασμα αυτό μπορούν να εντοπιστούν τρία σφάλματα:
(1) Η αντιστροφή της σχέσης μεταξύ αιτιότητας και του μέγιστου, την οποία έχει ήδη επισημάνει ο πατέρας de Couesnongle.
Πράγματι, στο βιβλίο Β των Μεταφυσικών, που επικαλείται ο Άγιος Θωμάς, ο Αριστοτέλης δεν λέει ότι η φωτιά είναι αιτία της θερμότητας επειδή είναι η πιο θερμή, αλλά ότι η φωτιά είναι η πιο θερμή επειδή είναι η αιτία της θερμότητας για τα υπόλοιπα πράγματα⁴.
(2) Το Είναι θεωρείται από τον Άγιο Θωμά ως ένα γένος, ενώ για τον Αριστοτέλη ούτε το Είναι ούτε το Ενα είναι γένη, διότι — σε αντίθεση με τα γένη — λέγονται όχι μόνο για όλα τα πράγματα, αλλά και για τις διαφορές τους⁵.
(3) Η αντιστροφή της σχέσης αιτιότητας και του μέγιστου εφαρμόζεται από τον Άγιο Θωμά στη σχέση μεταξύ της αιτίας και των συμβεβηκότων, διότι η ουσία, η οποία για τον Αριστοτέλη είναι απλώς η πρώτη από τις σημασίες του Είναι, θεωρείται ως το ον στον ύψιστο βαθμό και, κατά συνέπεια, ως η αιτία των συμβεβηκότων.
Όμως, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ουσία δεν δέχεται περισσότερο ή λιγότερο· επομένως δεν επιδέχεται βαθμούς⁶.
Η πρωτοκαθεδρία της ουσίας σε σχέση με τα συμβεβηκότα, την οποία ο Αριστοτέλης δηλώνει σαφώς, δεν οφείλεται σε ανώτερο βαθμό του Είναι, αλλά στην ομωνυμία κατ’ ἕν (pros hen), δηλαδή στο γεγονός ότι όλα τα συμβεβηκότα λέγονται σε αναφορά προς την ουσία, ή περιλαμβάνουν στην έννοιά τους μνεία της ουσίας — όπως τα υγιεινά πράγματα περιλαμβάνουν στην έννοιά τους μνεία της υγείας, και τα ιατρικά αντικείμενα μνεία της ιατρικής.
Για αυτόν τον λόγο η ουσία, κατά τον Αριστοτέλη, είναι αιτία των συμβεβηκότων, δηλαδή όρος της ύπαρξής τους⁷.
Η διατύπωση του Αγίου Θωμά ότι η ουσία είναι ον σε ανώτερο βαθμό από τα συμβεβηκότα δεν δικαιολογείται από το Μεταφ. Ζ 1, 1028 a 26, όπου ο Αριστοτέλης λέει ότι οι ουσίες «φαίνονται μᾶλλον ὄντα», όπως μεταφράζει ο Tricot, διότι στο χωρίο αυτό, όπως και αλλού, το μᾶλλον δεν σημαίνει «σε ανώτερο βαθμό», αλλά «μάλλον παρά».
Πράγματι, οι Duminil και Jaulin μεταφράζουν ορθά:
«Αυτοί [εκείνος που περπατά, εκείνος που κάθεται, δηλαδή οι ουσίες] μάλλον είναι φανερά όντα».
Προφανώς, σε αυτή τη φάση της πνευματικής του πορείας, ο Άγιος Θωμάς, δεχόμενος βαθμούς μέσα στο είναι, ερμηνεύει τον Αριστοτέλη κατά τρόπο πλατωνίζοντα ή νεοπλατωνίζοντα, όπως επιβεβαιώνεται και από τη διατύπωσή του ότι τα συμβεβηκότα “μετέχουν” της έννοιας του Είναι κατά δευτερεύοντα και σχετικό τρόπο.
Είναι, πράγματι, γνωστό ότι η έννοια της μετοχής (participation) είναι πλατωνικής προέλευσης, και ότι ο Αριστοτέλης την απορρίπτει, τουλάχιστον όσον αφορά το είναι⁸.
⁴ Μεταφυσικά Β 1, 993 b 24 κ.ε.
⁵ Μεταφυσικά Β 3, 998 b 22-27.
⁶ Μεταφυσικά Δ 6, 1016 b 31-35.
⁷ Μεταφυσικά Δ 2, 1013 b 10 κ.ε.
⁸ Μεταφυσικά Α 9, 990 b 15-991 a 8.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου