Αναμνήσεις ενός προσκυνητή από τον αείμνηστο Γέροντα Γεώργιο Καψάνη

Μιχάλ Ντβορζάτσεκ

Ο αρχιμανδρίτης Γεώργιος (Καψάνης), προηγούμενος της Μονής του Οσίου Γρηγορίου του Αγίου Όρους, εκοιμήθη μετά από μακροχρόνιες επιπλοκές της υγείας του κατά την εορτήν της Γεννήσεως της Εκκλησίας της Καινής Διαθήκης, δηλαδή την ημέρα της Αγίας Πεντηκοστής. Ο Μητροπολίτης Λαρίσσης Ιγνάτιος, πνευματικό τέκνο του αρχιμ. Γεωργίου, που ήταν παρών κατά την ακολουθία της κηδείας του, με συγκίνηση στο πρόσωπό του πρόφερε αυτές τις αξιομνημόνευτες λέξεις: «Πού πας Γέροντά μας, εσύ που ήσουν η παρηγοριά του λαού, ο υπέρμαχος της πίστεως και του πνευματικού αγώνος»; Πολλοί, που γνωρίζουν προσωπικά τον Γέροντα Γεώργιο αντιλαμβάνονται ότι ο χρόνος της αναχωρήσεώς του από την επίγεια ζωή κατά την Πεντηκοστή, δεν είναι τυχαίο γεγονός. Ειδικά όταν, γνωρίζοντας ότι η πνευματική, ποιμαντική και συγγραφική του δραστηριότητα, ήταν πάντοτε γεμάτη με μια ιδιαίτερη αγάπη για την Αγία Εκκλησία, για την «κοινωνία θεώσεως» που αγαπούσε τόσο πολύ και την οποία υπηρετούσε με ζήλο με μεγάλη αυτοθυσία για ολόκληρή του τη ζωή.

Ποιός ήταν πράγματι ο αρχιμανδρίτης Γεώργιος; Είναι αλήθεια ότι ποτέ δεν μιλούσε για την προσωπική του ζωή και αν το έκανε το έκανε με μεγάλη απροθυμία. Ήταν ο αληθινός μοναχός, ο οποίος άφησε τα πάντα για να κερδίσει τον πολύτιμον μαργαρίτην που είναι ο Χριστός. Τω όντι συνήθιζε να λέγει: «Αν είσαι με τον Χριστόν, το καθετί είναι ωραίο, οπουδήποτε ευρίσκεσαι, απλά παντού, στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στο Άγιον Όρος».

Η ζωή του μοναχού είναι σε μεγάλο βαθμό ενα μυστήριο. Είναι αληθινό ότι στα μάτια του κόσμου και του κοινού η μυστική, σιωπηλή μοναστική ζωή παραμένει για τους περισσότερους από εμάς κρυμμένη και ίσως γι’ αυτό ακατάληπτη. Έτσι ο κόσμος μας θεωρεί το μοναχισμό, και ειδικά την ιεραποστολική του δραστηριότητα, συχνά άχρηστη και πολύ ασήμαντη. Ο αρχιμ. Γεώργιος εντούτοις γνώριζε ότι η ζωή του μοναχού «κέκρυπται συν τω Χριστώ εν τω Θεώ…. και φανερωθήσετω εν δόξη… όταν ο Χριστός φανερωθή» (Κολ. γ’ 3-4). Εκείνοι που είχαν την τύχη και την ευκαιρία να περάσουν έστω λίγες μέρες σε πραγματική κοινοβιακή κοινότητα, που σήμερα υφίσταται στο Άγιον Όρος του Άθωνος, γνωρίζουν ότι η χάρις φέρνει τήν αμοιβαία αγάπη μεταξύ των αδελφών και πως αυτή η αγάπη του Θεού που παράγεται από τους αληθινούς οπαδούς και μαθητές του Χριστού ήταν ικανή να εξυψώσει και να καταπραΰνει κάθε ανθρώπινη ψυχή που ζητούσε πνευματική παρηγορία. Οποιοσδήποτε είχε ποτέ την εμπειρία τέτοιας καταστάσεως ομολογεί ότι αισθάνθηκε σαν να ζούσε ανάμεσα σε αγγέλους… Μαθαίνοντας καλά τις διαφορετικές δυνατότητες και συνθήκες για την πνευματική ζωή των λαϊκών και των μοναχών, ο αρχιμ. Γεώργιος ήταν πλήρως ενήμερος του γεγονότος ότι οι Χριστιανοί στον κόσμο δεν μπορούν να εφαρμόσουν τις πρακτικές απαιτήσεις των προκλήσεων του Ευαγγελίου στην ίδια έκταση όπως ζούν οι μοναχοί, αλλά ότι αυτοί πρέπει να ζούν σύμφωνα με το πνεύμα και τα κριτήρια της μοναστικής κοινότητος που θα τους βοηθήσουν να διατηρήσουν την εσωτερικήν τους ενότητα και αρμονία σ’ ενα κόσμο διεσπασμένο κοινωνικά και γεμάτο με ανησυχία και καταιγίδες. Ενίοτε μπορούν κάποιοι εκκοσμικευμένοι άνθρωποι να θεωρούν ότι το μοναστήρι δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο τάφος του ανθρώπου που ήλθε να ζήσει σ’ αυτό. Είναι ταυτοχρόνως αληθινό και ταυτόχρονα μή αληθές. Ο μοναχός πορεύεται σε εθελούσιο θάνατο, ώστε μέσω του να κερδίσει την αιώνια ζωή. Από την προοπτική του μοναχισμού η ζωή στο μοναστήρι δεν είναι τίποτε άλλο παρά ζωηφόρος τάφος. Ο τάφος εδώ αποβαίνει το λίκνο της νέας ζωής. «Ο μοναχός πεθαίνει για να ζήσει» όπως αναφέρει ο αρχιμ. Γεώργιος. Ο κόσμος που βλέπει μόνο το θάνατο του μοναχού αλλά όχι και την ανάστασή του για την βασιλεία του Θεού, βεβαίως δεν μπορεί ποτέ να καταλάβει ή να αναγνωρίσει οποιοδήποτε κοινωνικό ρόλο στο μοναχισμό. Λοιπόν, κατά την γνώμη του κόσμου, ποιό ρόλο μπορεί να παίξει η ζωή του μοναχού στη σύγχρονη κοινωνία, αν αποφάσισε να πεθάνει για τον κόσμο αυτό;

Για τον πιστό χριστιανό (άνδρα και γυναίκα) οι μοναχοί έχουν μεγάλη και όντως ιδιαίτερη σημασία. Είναι οι μάρτυρες του σταυρωθέντος και αναστάντος Κυρίου. Ο μοναχός πεθαίνει, λόγω αυτής της μαρτυρίας, σε όλες τις φανταστικές απολαύσεις που προσφέρει ο κόσμος. Προτιμά την ενότητα με το Σωτήρα, που δεν μπορεί να αντικατασταθεί από οτιδήποτε στον κόσμο αυτό. Η αφοσίωσή του κι η φλογερή χριστιανική του επιθυμία φέρει τη μαρτυρία όλων όσα κάνουν τον μοναχό να είναι μοναχός: «το ράσο του, σύμβολο του σταυρού, το σκοτεινό χρώμα του μοναχικού ράσου, ο τρόπος που περπατά, ο τρόπος που σκέφτεται, ο αυστηρός ασκητισμός, η υπακοή και μεταξύ άλλων η επιθυμία του να μιμηθεί τους αγγέλους», σε συντομία το κάθε τι που ανταποκρίνεται στην τέλεια κλήση του Ευαγγελίου που διακηρύχθηκε από τον Σωτήρα μας. Αυτά είναι τα λόγια του αρχιμ. π. Γεωργίου, μεγάλης αυθεντίας και εμπειρογνώμονος για την πνευματική ζωή και αξέχαστου ανακαινιστού του μοναχισμού του Αγίου Όρους στο τέλος του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνος.

Ο αρχιμ. Γεώργιος πέρασε 40 χρόνια στο «Περιβόλι της Παναγίας», όπως αποκαλούν οι Αγιορείτες αυτό τό χώρο της μετάνοιας (το Άγιον Όρος), καίτοι η πρώτη του καρριέρα του πανεπιστημιακού καθηγητού του πρόσφερε μεγάλες φιλοδοξίες για μακρά και υποσχόμενη καριέρα. Αντί αυτής ο αρχιμ. Γεώργιος απέβη «Καθηγητής της ερήμου», «μεγάλος Γέροντας», και «αναμορφωτής της πνευματικής ζωής» στο Άγιον Όρος του Άθωνος. Ας αναφέρουμε επίσης ένα ολίγον γνωστόν γεγονός, που επίσης δείχνει εμφανώς την μεγάλη αυθεντία του αρχιμ. Γεωργίου, την προσωπικότητα του οποίου, ο επίσης κοιμηθείς Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος, εισηγήθηκε ως υποψήφιο για το επισκοπικό αξίωμα, καίτοι ο π. Γεώργιος προσωπικά δεν είχε ζητήσει κάτι τέτοιο…

Ακόμη, σαν νεαρός λαϊκός ο π. Γεώργιος συμμετείχε ενεργητικά στην κίνηση των νέων του «Παντοκράτορος» στο Παλαιό Φάληρο. Ακολούθως σπούδασε Θεολογία και μετά το πέρας των σπουδών του άρχισε να εργάζεται στην Έδρα της Ποιμαντικής και του Κανονικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σαν νέος Θεολόγος έγινε ιδιαίτερα γνωστός με τη διδακτορική του διατριβή. «Η ποιμαντική των φυλακισμένων». Το επόμενο θεολογικό του έργο ήταν «Η ποιμαντική διακονία κατά τους Ιερούς Κανόνας», το οποίο λόγω της αναχωρήσεώς του για το Άγιον Όρος δημοσιεύτηκε πολύ αργότερα, του έδωσε τη φήμη του φωτισμένου θεολόγου, του αφοσιωμένου Ιεραποστόλου και μεγάλου μελετητή του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, του «Διδασκάλου της θεώσεως».

Δεν μπορούμε επίσης να ξεχάσουμε την κηρυκτική, συγγραφική, ιεραποστολική και ποιμαντική του δραστηριότητα η οποία κέρδισε τη βολική και ευπρόσδεκτη ανταπόκριση, υπό τη μορφή πολυάριθμων δημοσιεύσεων, συνεντεύξεων και ομιλιών που ακολούθως μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες, οι οποίες απέβησαν αυθεντική πηγή γνώσεως σχετικά με την πατερική εμπειρία των αγίων Πατέρων για τη σύγχρονη εποχή. Ας αναφέρουμε τουλάχιστον τα σπουδαιότερα έργα του: «Εμπειρίες της χάριτος του Θεού», «Η θέωσις ως σκοπός της ζωής του ανθρώπου», «Κυριακή προσευχή», «Θέματα εκκλησιολογίας και ποιμαντικής», «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς – διδάσκαλος της θεώσεως», «Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος, η Ορθοδοξία και ο ουμανισμός», «Ορθοδοξία και οικουμενισμός».

Προ της αφίξεώς του στο Άγιον Όρος του Άθωνος ο πατήρ Γεώργιος έγινε Ηγούμενος στη Μονή του Αγίου Γεωργίου Αρμά κοντά στη Χαλκίδα στο νησί της Εύβοιας. Κατόπιν, στις αρχές της δεκαετίας του ’80 (1974) εγκατέλειψε το μέρος αυτό και μαζί με μια μικρή αδελφότητα ανεχώρησε από τη Χαλκίδα ολόισια για το Άγιον Όρος, τη Μονή του Οσίου Γρηγορίου, του οποίου στη συνέχεια έγινε ηγούμενος. Τότε υπήρχαν εκεί λίγοι ηλικιωμένοι μοναχοί. Κατά τη διάρκεια της σχεδόν τεσσαροκονταετούς ηγουμενίας του ο πατήρ Γεώργιος βελτίωσε το μοναστήρι κι έφερε την αδελφότητα σε πνευματική ευημερία. Όλ’ αυτά δεν θα μπορούσαν να συμβούν, όπως πιστεύεται, παρά χάρις στη Χάρη του Θεού και στον πνευματικό θησαυρό που κρυβόταν στην καρδιά του πατρός Γεωργίου. Το προσωπικό του παράδειγμα και η πνευματική του γενναιοδωρία και ταπείνωση έδειξε τη μεγαλωσύνη της μοναχικής ζωής, που είχε επίδραση, ειδικά στους νέους ανθρώπους. Μεταξύ άλλων, στην ίδια προοπτική, ο π. Γεώργιος και η αδελφότητά του συνεισέφεραν μεγάλως στην πολύ επιτυχή ιεραποστολική δραστηριότητα στην Αφρική (βλέπε π. Κοσμά Γρηγοριάτη, το μεγάλο ιεραπόστολο που πέθανε τραγικά στην Αφρική στα 1989 ο οποίος ήταν πνευματικό παιδί του π. Γεωργίου).

Η Ορθόδοξη Χριστιανική ενορία του Μπρνό της Τσεχίας με ηγέτη τον πνευματικό της καθοδηγητή π. Γιόσεφ Φέϊσακ δεν ξέχασε το μικρό αλλά σημαντικό της δεσμό που συνδέει τις καρδιές μας με τον π. Γεώργιο. Εκτός από το γεγονός ότι μερικοί από τους πιστούς μας μπορούσαν να συναντήσουν προσωπικά τον π. Γεώργιο, η ενορία μας έλαβε την ολοπρόθυμη ευλογία του για την μετάφραση όλων των έργων του στα τσεχικά. Άχρι του νύν στην ενορία μας έχουν μεταφραστεί κι εκδοθεί δυο μικρά μα σημαντικά βιβλία, δηλαδή «Η Κυριακή προσευχή» και «Η Θέωσις ως σκοπός της ζωής του ανθρώπου». Μέσω των έργων του π. Γεωργίου και χάρις στην βαθειά πνευματική γνώση της πατερικής θεολογίας και των συναφών θεμάτων μεταφρασμένα υπό το πρίσμα της πρακτικής του εμπειρίας, ασκητικής ζωής, και μετάνοιας αισθανόμαστε ότι μπορούμε να λάβουμε με αφθονία τους υγιείς πνευματικούς καρπούς αυτής της μεγάλης προσωπικότητος- αυτού του μεγάλου Αγιορείτη των ημερών μας, για να βελτιώσουμε τις ζωές μας και να αυξηθούμε στην πίστη.

Ας αναπεύεται η ψυχή του Γέροντα Γεωργίου μετά των απ’ αιώνος Αγίων εις την αγήρω μακαριότητα.

Επίλογος
         Σαν επίλογο στο παρόν άρθρο ας παραθέσουμε μια μικρή παράγραφο από τη συνομιλία ενός Έλληνος ιερέως με τον πατέρα Γεώργιο, η οποία δημοσιεύθηκε πριν από μερικά χρόνια (βλέπε ΟΣΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ, Β΄ Αρ. 36, 2006, σελ. 13) στην οποία περιγράφονται τα χαρακτηριστικά των χαρισματούχων κατοίκων του Αγίου Όρους του Άθωνος, κατά την εμπειρία του π. Γεωργίου. Είμαστε πεπεισμένοι ότι όταν μιλάμε για τον Γέροντα Γεώργιο θα χρησιμοποιήσουμε τα ίδια χαρακτηριστικά τα οποία παρατίθενται στην ακολουθούσα παραπομπή.

«Βέβαια, όταν λέμε χαριτωμένους αδελφούς δεν εννοούμε ανθρώπους που κάνουν θαύματα και σημεία, αλλά εννοούμε ανθρώπους που έχουν ειρήνη στη ψυχή τους, έχουν αγάπη και ταπείνωση. Στο διάστημα της παραμονής μου στο Άγιον Όρος με αξίωσε ο Θεός να γνωρίσω χαριτωμένους ανθρώπους και να ωφεληθώ απ’ αυτούς. Πρέπει να πώ ότι οι μοναχοί του Αγίου Όρους, και μάλιστα αυτοί που έχουν κάνει πολυετή άσκηση, έχουν κάποια χαρακτηριστικά τα οποία -τουλάχιστον σε μένα- έχουν κάνει μεγάλη εντύπωση. Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι ότι δεν έχουν καμμιά εκτίμηση στον εαυτό τους, δεν έχουν καμμιά εμπιστοσύνη και υπόληψη στον εαυτό τους ότι έχουν αρετή. Έχουν πολλή άσκηση, πολύν αγώνα, αλλά πιστεύουν ότι δεν έχουν κάνει τίποτε, περιμένουν μόνον από το έλεος του Θεού να σωθούν…».

Πηγή: Ορθόδοξη Μαρτυρία, έκδοση Παγκύπριου Συλλόγου Ορθοδόξου Παραδόσεως, «Οι Φίλοι του Αγίου Όρους». Μετάφραση Ανδρέας Κυριακού

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
GEORGE, archimandrite: The deification as the purpose of man’s life. Holy Monastery of St. Gregorios. Mt. Athos 1997,64p. ISBN 960-7553-11-X.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Άγιον Όρος και Ευρωπαϊκή Κοινότης. In: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σσ. 96-97.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Αι οδοί προς την Βασιλείαν: Μοναχισμός και κατά Χριστόν γάμος (κεφ. ε΄). In: Η ποιμαντική διακονία κατά τους ιερούς κανόνας. Εκδ., «Άθως», Πειραιεύς 1976, σσ. 167-188.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Εμπειρίες της Χάριτος του Θεού. I. Μονής Όσίου Γρηγορίου 3η Έκδ. Άγιον Όρος 1998, σελ 37 ISBN 960-7553-05-5.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Ευαγγελικός μοναχισμός. In: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σσ. 13-28. ISBN 960-7553-08 X.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Η άσκησις εις την Ορθοδοξίαν. In: Θέματα εκκλησιολογίας και ποιμαντικής, Άγιον Όρος 1999, σσ. 63-92. ISBN 960- 7553-16-0.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Η Εκκλησία ως θεανθρωπίνη Κοινωνία In: Θέματα εκκλησιολογίας και ποιμαντικής. Άγιον Όρος 1999, σσ. 13-34. ISBN 960-7553-16-0.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Η θεολογική μαρτυρία του Αγίου Όρους. In: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σσ. 29-48. ISBN 960-7553-08-Χ.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Η θέωσις ως σκοπός της ζωής του ανθρώπου. Άγιον Όρος 2000, σελ 74, ISBN 960-7553-07-01.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Η κοινωνική διάστασις του ορθοδόξου μοναχισμού. In: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σσ. 49-58. ISBN 960 7553-08-Χ.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Η περί μοναχισμού διδασκαλία των αγίων ιεραρχών Γρηγορίου του Παλαμά και Νεκταρίου Πενταπόλεως των θαυματουργών. In: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σσ. 127-146. ISBN 960-7553- 08-X.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Η ποιμαντική διακονία κατά τους ιερούς κανόνας. «Άθως», Πειραιεύς 1976, σελ. 201.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Η συγχώρησις των αδελφών – η προϋπόθεσις της ενώσεώς μας με τον Χριστό. In: Ο ΟΣΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ, Άγιον Όρος 2012, Β’, 37, σσ. 38-46.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Θέματα εκκλησιολογίας και ποιμαντικής [ΠΡΟΛΟΓΟΣ]. 3η εκδ., I. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1999, σσ. 9-10. ISBN 960-7553-16 Ο.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Μεθ’ ημών ο Θεός. In: Ορθόδοξη Μαρτυρία Έκδοση Παγκυπρίου Συλλόγου Ορθοδόξου παραδόσεως, «Οι φίλοι του Αγίου Όρους», 9, 2011. σσ. 1-2 ISBN 1011-1719.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς – διδάσκαλος της θεώσεως. 2η Έκδ. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 2006, σελ. 113. ISBN 960-7553-17-9.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ.: Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως Ιεραπόστολος. In: Θέματα εκκλησιολογίας και ποιμαντικής. Άγιον Όρος 1999, σσ. 93-124. ISBN 960-7553-16-0.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Ο άγιος Νεκτάριος ως πνευματικός πατήρ τών μοναχών. In: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σσ. 147- 160. ISBN 960-7553-08-Χ.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Ο οδηγός προς την πανθρησκεία. Το νέο πρόγραμμα σπουδών για το μάθημα των θρησκευτικών. In: Ο ΟΣΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Άγιον Όρος 2012, Β’, 37, ΣΣ. 5-18.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, 3η Έκδ, Άγιον Όρος 1998, σ. 181. ISBN 960-7553-08-Χ.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Ορθοδοξία και Ουμανισμός. Ορθοδοξία και Παπισμός. 4η Έκδ. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σελ. 127. ISBN 960-7553-00-4.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Ο ρόλος του Ορθοδόξου μοναχισμού στην μακραίωνα ιστορία της Εκκλησίας. In: Ο ΟΣΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ, Άγιον Όρος 2001, Β’, 26, ΣΣ. 33-50.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Ορθόδοξος ανθρωπολογία και παιδεία In: Ορθοδοξία και Ουμανισμός. Ορθοδοξία και Παπισμός. 4η Έκδ, Άγιον Όρος 1998, σσ. 16-45. ISBN 960 7553 00- 4.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: ΠΡΟΛΟΓΟΣ. In: Ορθόδοξος μοναχισμός και Άγιον Όρος. Ι. Μονής Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος 1998, σσ. 11-12. ISBN 960-7553-08-Χ.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ, αρχιμ: Χαριτωμένοι άνθρωποι στο Άγιον Όρος. In: Ο ΟΣΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ, Άγιον Όρος 2006, Β’, 31, σσ. 11-21.

http://www.pemptousia.gr

agioritikesmnimes