Eric Voegelin - Οι “νόμοι” του Πλάτωνος - Κεφάλαιο 6ο : Το δράμα της πόλης

  Συνέχεια από: 5ο κεφάλαιο

KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)

Eric Voegelin

Τάξη και Ιστορία

Τόμος ΙΙΙ

Πλάτων και Αριστοτέλης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”

6. Το δράμα της πόλης

Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Πλάτων προβληματιζόταν για το πρόβλημα του παιχνιδιού. Όσον αφορά τη λογοτεχνική μορφή, οι ίδιοι οι διάλογοι παρουσιάζονται ως παιχνίδια (θεατρικά έργα), και η δραματουργική μαεστρία του Πλάτωνα έχει τονιστεί περισσότερες από μία φορές. Δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι διαμορφώθηκε σε ένα πνευματικό πλαίσιο με αρχαϊκούς ακόμη τρόπους έκφρασης. Η εποχή των Σοφιστών παρουσιάζει εκπληκτικούς παραλληλισμούς με τη δική μας "νεωτερικότητα" όσον αφορά τη φύση των θεμάτων της, αλλά ακόμη και ο σοφιστής εξακολουθεί να εμφανίζει τα χαρακτηριστικά του παντογνώστη θαυματουργού, ο οποίος επιδεικνύει τις θαυμαστές του ικανότητες με αντάλλαγμα. Ο ελληνικός όρος επίδειξις (επίδειξη ή απόδειξη) σημαίνει σε πρώτη φάση ένα δοκίμιο σοφιστικής ρητορικής, είτε πρόκειται για την εκφώνηση ενός πανηγυρικού λόγου είτε για τη διεξαγωγή ενός διαγωνισμού διαλεκτικής ικανότητας μεταξύ δύο σοφιστών μπροστά σε ένα κοινό θαυμαστών. Είδαμε παραπάνω πώς το δραματουργικό σκηνικό του Γοργία παίρνει το παράδειγμα από μια τέτοια ακριβώς κατάσταση: ο πλανόδιος σοφιστής φτάνει στην πόλη και δίνει μια παράσταση στο σπίτι που του ανοίγει τις πόρτες του· όποιος θέλει μπορεί να μπει και να τον δοκιμάσει σε έναν διαγωνισμό ευφυολογήματος. Αυτού του είδους της ψυχαγωγίας ο Πλάτωνας θα είναι ο αρχι-εχθρός: οι σοφιστές καταχρώνται το διανοητικό παιχνίδι για να καταστρέψουν την πίστη των ανθρώπων, αφήνοντας στη θέση του ένα αγεφύρωτο κενό. Το επιπόλαιο παιχνίδι τους κατεδαφίζει την ουσία του ελληνικού πολιτισμού. Παρ' όλα αυτά, ο Πλάτων δεν αντιτίθεται στο παιχνίδι αυτό καθαυτό· αντίθετα, όσο περνάει ο καιρός, βλέπουμε την αξιοσημείωτη προσπάθεια που καταβάλλει για να αντικαταστήσει το επιπόλαιο παιχνίδι των σοφιστών με το "σοβαρό παιχνίδι" του πνεύματος. Στο κεφάλαιο για τον Τίμαιο, το θέμα του παιχνιδιού εξετάστηκε σε σχέση με τη στάση του Πλάτωνα απέναντι στον μύθο· και στο παρόν κεφάλαιο, το σύμβολο του κουκλοθέατρου (του Παίκτη και των Μαριονετών) εξετάστηκε ως το κυρίαρχο μοτίβο των Νόμων.

Στο να φωτιστεί το πρόβλημα του παιχνιδιού στο έργο του Πλάτωνα, καθώς και στη φύση του παιχνιδιού γενικότερα, συνέβαλε πρόσφατα η μελέτη Homo Ludens (1944) του Jan Huizinga. Το έργο αυτό για τη λειτουργία του παιχνιδιού στην πολιτισμική ανάπτυξη είναι εμφανώς επηρεασμένο από τη θεωρία του Πλάτωνα και προσφέρει με τη σειρά του μια αποφασιστική συμβολή στην κατανόηση αυτού του στοιχείου στη σκέψη και το έργο του Πλάτωνα. Ο Huizinga είναι της γνώμης ότι το παιχνίδι επιτελεί μια θεμελιώδη λειτουργία για τον άνθρωπο και ότι δεν μπορεί να αναχθεί σε αλογικούς ή προγενέστερους παράγοντες. Δεν μπορεί κανείς να δώσει μια ωφελιμιστική ερμηνεία στο παιχνίδι, σαν να εξυπηρετεί κάποιο σκοπό έξω από το ίδιο, ούτε μπορεί να αντλήσει το νόημά του από το περιεχόμενο που παρουσιάζει: και τα δύο θα κατέστρεφαν το ανεξάρτητο νόημα που του αρμόζει. Επιπλέον, δεν αποτελεί μια ειδική ανθρώπινη δραστηριότητα· μπορεί να βρεθεί ήδη πλήρως ανεπτυγμένο στον κόσμο των ζώων, και είναι ακριβώς η εμφάνισή του σε αυτό το επίπεδο ύπαρξης που παρέχει ένα στοιχείο για την ερμηνεία του:

Στο παιχνίδι δίνεται η δυνατότητα να αναγνωρίσεις το πνεύμα. Γιατί το παιχνίδι - όποια και αν είναι η ουσία του - δεν είναι ύλη. Ακόμη και στον κόσμο των ζώων, τα όρια της απλής φυσικής ύπαρξης ξεπερνιούνται εδώ. Αν το εξετάσουμε από τη σκοπιά ενός κόσμου που καθορίζεται από δυνάμεις και τα αποτελέσματά τους, είναι superabundans (υπεραφθονία) με όλη τη σημασία της λέξης, με την έννοια ότι είναι κάτι περιττό. Μόνο μέσα από την επίδραση του πνεύματος, στην οποία καταργείται η απολυτότητα του ντετερμινισμού, το φαινόμενο του παιχνιδιού γίνεται δυνατό, νοητό και κατανοητό. Η ύπαρξη του παιχνιδιού θα επιβεβαιώνει πάντα τον υπερλογικό χαρακτήρα της θέσης μας στο σύμπαν. Τα ζώα μπορούν να παίζουν επειδή είναι κάτι περισσότερο από μηχανικά πράγματα. Εμείς παίζουμε και γνωρίζουμε ότι παίζουμε επειδή είμαστε κάτι περισσότερο από απλώς λογικά όντα, επειδή το παιχνίδι δεν είναι λογικό.

Σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση, το παιχνίδι αποτελεί μια "υπέρβαση" πέρα από το "κανονικό" επίπεδο της ύπαρξης, μια πηγή δημιουργίας νέων κόσμων νοήματος πέρα από τον κόσμο της καθημερινής ζωής. Χάρη στην υπερβατική του ιδιότητα, το παιχνίδι θα μπορούσε να γίνει το όχημα της πολιτιστικής ανάπτυξης δημιουργώντας πνευματικούς κόσμους στις θρησκείες, στους νομικούς θεσμούς, στη γλώσσα, στη φιλοσοφία και στην τέχνη. Η ιστορία του πολιτισμού δείχνει πράγματι ότι οι πνευματικοί κόσμοι των προηγμένων πολιτισμών αναπτύχθηκαν από αρχαϊκές μορφές μέσα στις οποίες η προέλευση του παιχνιδιού εξακολουθεί να διακρίνεται σαφώς. Το παιχνίδι, ειδικότερα, χρησιμεύει ως μέσο θρησκευτικής έκφρασης από τις αρχαϊκές τελετουργίες μέχρι τις λεπτές αποχρώσεις του λειτουργικού δράματος και τους συμβολισμούς του δόγματος. Η σοβαρότητα του παιχνιδιού, η οποία πάντοτε, ακόμη και στις εξωτερικές μορφές του, όπως ο αθλητισμός και τα θεάματα, αναμειγνύεται με την παιγνιώδη φύση του, και η οποία εκφράζεται με την τήρηση των κανόνων του παιχνιδιού ή με τη διατήρηση της ψευδαίσθησης σε ένα θέαμα, αναβαθμίζεται σε ιερότητα όταν το περιεχόμενό του διαμορφώνεται ως θρησκευτική εμπειρία. Αντιθέτως, ακόμη και στο σοβαρό παιχνίδι το στοιχείο του παιχνιδίσματος (της ευθυμίας) δεν ατροφεί εντελώς - είτε η παρουσία του εκφράζεται στην ελευθερία με την οποία ο Πλάτων προσεγγίζει τον μύθο είτε στον σεβασμό που αποδίδεται στα ελεύθερα αναλαμβανόμενα συνταγματικά μέτρα.

Μέχρι εδώ, η εξέταση των Νόμων έχει ήδη δείξει πώς το παιχνίδι αποτελεί την ολοκληρωμένη ανάγνωση αυτού του διαλόγου: ο Θεός παίζει με τους ανθρώπους σαν να ήταν μαριονέτες ή πιόνια σε μια σκακιέρα· ακολουθώντας το τράβηγμα της χρυσής κλωστής, ο άνθρωπος διευθύνει τη ζωή του σαν να ήταν ένα σοβαρό παιχνίδι, και ο ίδιος ο διάλογος αποτελείται από ένα περίτεχνο παιχνίδι συμβόλων. Η σταθερότητα με την οποία ο Πλάτωνας υφαίνει αυτό το μοτίβο σε όλα τα επίπεδα του έργου αυτού είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη, καθώς η ελληνική γλώσσα αποτελεί ένα διόλου ευκαταφρόνητο εμπόδιο σε ένα τέτοιο εγχείρημα. Στα ελληνικά, όπως και σε πολλές άλλες γλώσσες (αλλά όχι στις σύγχρονες δυτικές γλώσσες), η λέξη για το παιχνίδι, παιδιά, συνδέεται ετυμολογικά με τη σφαίρα της παιδικής ηλικίας (παις). Η σημασία της λέξης, όπως βλέπουμε στους Νόμους, μπορεί να επεκταθεί πέρα από αυτή τη σφαίρα και να συμπεριλάβει το ιερό παιχνίδι, αλλά η απόχρωση του παιχνιδιού ως παιδικού πράγματος παραμένει συνειδητή ακόμη και στο ίδιο το παιχνίδι του Πλάτωνα, δηλαδή στη δημιουργία των νόμων. Στο 712Β ο Ξένος προτρέπει τους συντρόφους του να επικαλούνται τους νομούς στο λόγο τους "ως γέροντες που ενεργούν σαν αγόρια" (καθάπερ παίδες πρεσβύται). Είναι πιθανό ότι στο πλαίσιο του ελληνικού πολιτισμού οι διάφοροι τύποι ανταγωνιστικών αγώνων και ψυχαγωγικών ασχολιών μεταξύ ενηλίκων πήραν από νωρίς τόσο συγκεκριμένες μορφές που δεν μπορούσαν πλέον να απορροφηθούν όλες σε μια ενιαία κατηγορία που να προσδιορίζει το παιχνίδι ή τον ανταγωνισμό. Αυτό ίσχυε κατ' αρχάς για το θεμελιώδες αυτό φαινόμενο του ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή τον αγώνα, ο οποίος είχε αποκτήσει μια χροιά σοβαρότητας σε τέτοιο βαθμό που είχε χάσει εντελώς τον χαρακτήρα του παιχνιδιού. Αλλά ίσχυε και για τις ψυχαγωγικές ασχολίες γενικά. Οι όροι που προσδιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο, η σχόλη, και η ενασχόληση με τον ελεύθερο χρόνο, η διαγωγή, οδηγούν σε δυσκολίες διαφόρων ειδών. Από τη μία πλευρά, ελεύθερος χρόνος σημαίνει ελευθερία από την εργασία και με αυτή την έννοια είναι μια μη σοβαρή απασχόληση. Από την άλλη πλευρά, δεν είναι σωστό και είναι ανυπόληπτο για έναν ελεύθερο άνθρωπο να σπαταλά τον χρόνο του· μάλλον, υποτίθεται ότι πρέπει να δείχνει ότι είναι άξιος της ελευθερίας του απασχολώντας τον ελεύθερο χρόνο του σε αξιοπρεπείς ασχολίες. Από τη σοβαρή και διαμορφωτική δραστηριότητα που γεμίζει τον ελεύθερο χρόνο, τη σχόλη, προέρχεται η έννοια του σχολείου. Αλλά, από την άλλη πλευρά, η σύνδεση του ελεύθερου χρόνου με την έλλειψη σοβαρότητας είναι τόσο ισχυρή, ώστε οι ασχολίες με τις οποίες γεμίζει ο ελεύθερος χρόνος, όπως, για παράδειγμα, στην Ελλάδα η σημαντική δραστηριότητα της μουσικής, κινδυνεύουν να αποκτήσουν το χαρακτηριστικό της μη σοβαρότητας. Κατά συνέπεια, βρίσκουμε τον Αριστοτέλη, για παράδειγμα, να προσπαθεί να δείξει ότι η μουσική είναι κάτι περισσότερο από απλή παιδιά, που συνδέεται αναγκαστικά με παιδαριώδη χαρακτηριστικά· ότι είναι, αντίθετα, μια σοβαρή ενασχόληση άξια να γεμίσει τη σχόλη ενός ελεύθερου ανθρώπου, στο βαθμό που συμβάλλει στη μόρφωσή του (στην παιδεία του).

 

Παρ' όλες αυτές τις σημασιολογικές περιπλοκές, ο Πλάτων φτάνει στη ρίζα του προβλήματος και αφήνει τον πολιτισμό, την παιδεία της πόλης, να προέρχεται και να αναπτύσσεται από το παιδικό παιχνίδι, την παιδιά. Στην ανάλυσή του για την παιδική αγωγή χρησιμοποιεί τη θεωρία της ψυχής που έκανε την εμφάνισή της στο πλαίσιο του κουκλοθέατρου. Τα συναισθήματα, οι αντιλήψεις και ο λογισμός συνυπάρχουν για να χαρακτηρίσουν τη δομή της ενήλικης ψυχής· οι πρώτες εμπειρίες της παιδικής ψυχής είναι αυτές της ηδονής και του πόνου, και μέσω αυτών των συναισθημάτων πρέπει να αποκτήσει τις πρώτες έννοιες της αρετής και της κακίας· η σοφία και η αληθινή πίστη μπορούν να αναπτυχθούν μόνο αργότερα στη ζωή, και η απόκτησή τους σηματοδοτεί την ανάπτυξη της ψυχής στο στάδιο του ενήλικα. Μεταξύ αυτών των δύο σταδίων βρίσκεται η παιδεία, η αγωγή ή η εκπαίδευση. "Με τον όρο παιδεία εννοώ την αρετή με τη μορφή που την αποκτά ένα παιδί" (653B). Αν στα παιδιά οι ηδονές και οι προτιμήσεις, οι πόνοι και οι αποστροφές διαμορφώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να βρίσκονται σε αρμονία με τη γνώση, όταν φτάσουν στην ηλικία της λογικής, τότε αυτή η αρμονία μπορεί να ονομαστεί αρετή, ενώ το στοιχείο της άσκησης (ο παράγοντας της εκπαίδευσης) πρέπει να ονομαστεί παιδεία. Και όμως η διαπαιδαγώγηση και η εκπαίδευση (με την έννοια της σωστής πειθαρχίας όσον αφορά τις προτιμήσεις και τις αποστροφές) των ηδονών και των πόνων, χαλαρώνει ή και διαστρέφεται κάτω από τα βάρη της ενήλικης ζωής. Γι' αυτό και οι θεοί, κυριευμένοι από συμπόνια για τις ανθρώπινες αντιξοότητες, διανθίζουν τη ζωή τους με τον ρυθμό των γιορτών· και ως συνοδοιπόρους στις γιορτές αυτές στέλνουν τις Μούσες, τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο, ώστε μέσω αυτής της θεϊκής συντροφιάς να αποκατασταθεί η τάξη των πραγμάτων στην κοινότητα (653C-D). Μετά από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις, ο Ξένος μπαίνει στο θέμα: οι γιορτές με τα τραγούδια και τους χορούς τους μπορούν να έχουν ως αποτέλεσμα την ανασύσταση της παιδείας που υποφέρει από τα βάρη της ζωής, επειδή οι τελετουργίες αυτές μπολιάζονται με την παιδιά, δηλαδή το παιχνίδι των παιδιών. Γνωρίζουμε ότι όλα τα νήπια όλων των πλασμάτων δεν είναι ποτέ ήσυχα, ούτε με τις κινήσεις ούτε με τις φωνές τους, αλλά πηδούν εδώ κι εκεί και εκφράζουν τη χαρά τους χωρίς δισταγμό με κραυγές ευχαρίστησης. Αν εξετάσουμε όμως αυτές τις στοιχειώδεις κινήσεις και τους θορύβους που χαρακτηρίζουν το παιχνίδι, διαπιστώνουμε μια θεμελιώδη διαφορά ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ζώα, διότι τα ζώα σε αυτές τις παιγνιώδεις πράξεις στερούνται εντελώς την αντίληψη της τάξης και της αταξίας, ενώ στους ανθρώπους έχει δοθεί από τους θεούς η αντίληψη του ρυθμού και της μελωδίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, χάρη στη θεϊκή καθοδήγηση, το στοιχειώδες παιχνίδι, που συναντάται επίσης στα ζώα, παίρνει τη μορφή του χορού στο ανθρώπινο παιχνίδι. Και έτσι η παιδεία πρέπει να ξεκινήσει από την παιδιά, η οποία γίνεται με τον πιο κατάλληλο τρόπο μέσω του πνεύματος των Μουσών και του Απόλλωνα (653E-654A).

Σε τέτοιες διατυπώσεις σχετικά με τη σχέση μεταξύ παιδιάς και παιδείας εμπεριέχεται η θεμελιώδης αρχή της φιλοσοφίας της παιδείας του Πλάτωνα, ένα πρόβλημα που συζητήθηκε νωρίτερα στον Φίληβο, αλλά το οποίο τώρα ολοκληρώνεται στην τελική του μορφή, δηλαδή η δυνητική ασυμφωνία μεταξύ των συναισθημάτων - της χαράς και της λύπης, της ηδονής και του πόνου - και του αντικειμενικού αγαθού. Οι προτιμήσεις και οι αποστροφές δεν καθοδηγούν, δεν αποτελούν οδηγό για την ποιότητα, διότι είναι δυνατόν να απολαμβάνει κανείς το κακό ή να αισθάνεται αποστροφή για το καλό. Πρόκειται για μια σύγκρουση εξαιρετικής σημασίας για την πολιτιστική ανάπτυξη, αφού, αφενός, αυτό που είναι κακό στις τέχνες, στη σκέψη και στη συμπεριφορά φαίνεται να δίνει μεγαλύτερη ηδονή στους αμόρφωτους από αυτό που είναι καλό· ταυτόχρονα, και αντίστροφα, απαιτείται μακρύ ταξίδι και επίπονη εκπαίδευση για να μπορέσει κανείς να βρει γνήσια και σταθερή ευχαρίστηση σε ένα έργο τέχνης ή σκέψης που είναι καλό. Το κακό γούστο έρχεται εύκολα, το καλό γούστο απαιτεί πειθαρχία και εκπαίδευση. Στην Αθήνα, όπως και στην εποχή μας, η πολιτιστική παρακμή βρήκε την πιο ενοχλητική της έκφραση στη "θεατροκρατία" στην οποία ήδη αναφερθήκαμε - και την οποία σήμερα αποκαλούμε "εμπορευματοποίηση" - δηλαδή στην τυραννική επιβολή του γούστου των αναλφάβητων μαζών ως το μέτρο με το οποίο αποφασίζεται η επιτυχία ή η αποτυχία στη δημόσια σκηνή. Αυτό δεν σηµαίνει ότι το έργο της ποιότητας εξαφανίζεται -η ίδια η µορφή του Πλάτωνα εν µέσω της υποβάθµισης της Αθήνας αποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο- σηµαίνει, ωστόσο, ότι τα γούστα των µαζών (του όχλου) κυριαρχούν κοινωνικά και ότι η αναγνώριση που οι µάζες αποδίδουν στα σκουπίδια καθιστά το έργο της ποιότητας κοινωνικά αναποτελεσµατικό. Οι σημερινές απόπειρες ολοκληρωτικού ελέγχου της πολιτιστικής σφαίρας δεν είναι παρά η συστηματική τελειοποίηση της οχλοκρατικής τυραννίας που αναπτύσσεται στις λεγόμενες "ελεύθερες" κοινωνίες όταν αυτές φτάνουν στο τελικό στάδιο της αποσύνθεσης. 

Ο Πλάτωνας κατανόησε τη φύση και την προέλευση της πολιτισμικής αποσύνθεσης, γεγονός που καθόρισε την αντίληψή του για την εκπαίδευση. 

Η εκπαίδευση πρέπει να οδηγεί τα παιδιά να συνδέουν την ηδονή με το καλό. Ωστόσο, μια τέτοια εκπαίδευση είναι αδύνατη αν το κοινωνικό περιβάλλον τα ενθαρρύνει να συνδέουν την ηδονή με το κακό. Επομένως, το κοινωνικό περιβάλλον πρέπει να θεσμοθετηθεί έτσι ώστε οι "κακές απολαύσεις" να καταστέλλονται και οι "καλές απολαύσεις" να ενθαρρύνονται και να αναπτύσσονται. Η θεσμοθέτηση αυτού του είδους προϋποθέτει την ανάπτυξη προτύπων που πρέπει να καλλιεργηθούν και να διατηρηθούν. Η πόλις των νόµων θα προβλέπει εποµένως τη δηµόσια εποπτεία της εκπαίδευσης, ξεκινώντας από την πρώτη χορογραφική εκπαίδευση των παιδιών· θα προβλέπει επίσης την καλλιέργεια προτύπων που αναπτύσσονται µέσω της κριτικής λειτουργίας που ασκεί το διονυσιακό πνεύµα των πρεσβυτέρων· θα προβλέπει, τέλος, τη σύσταση ενός υπουργείου παιδείας, το οποίο θα αποτελέσει το ανώτατο αξίωµα ολόκληρου του κυβερνητικού συστήµατος. Η εκπαίδευση γίνεται έτσι "ένας τρόπος προσέλκυσης και καθοδήγησης των παιδιών" προς την κατεύθυνση των προτύπων που θέτει η φωνή του νόμου. Η ψυχή του παιδιού δεν πρέπει ποτέ να μάθει να ευχαριστιέται με ό,τι αντιβαίνει στο νόμο· πρέπει να μάθει να ευχαριστιέται και να πονάει με τα ίδια πράγματα με τους πρεσβύτερους που έθεσαν αυτά τα πρότυπα. Η χορική παιδεία της Πόλης θα έχει ως στόχο να διαμορφώσει τις ψυχές των παιδιών τόσο βαθιά ώστε να είναι ανίκανα να νιώσουν ηδονή για ό,τι είναι κακό. Τα τραγούδια της κοινότητας, οι ωδές, θα γίνουν έτσι ξόρκια, επωδές, για τις ψυχές (επωδαί τας ψυχάς), που θα παράγουν αρμονία μεταξύ ηδονής και αγαθού. Πρόκειται πράγματι για ξόρκια για την ψυχή, που την προετοιμάζουν με τον πιο σοβαρό τρόπο για το τελετουργικό παιχνίδι της ζωής· επειδή όμως τα παιδιά δεν ανέχονται την υπερβολική σοβαρότητα, θα πρέπει να προφέρονται ως παιχνίδια (παιδιαί) και να ασκούνται ως τέτοια (659C-E).

Ξεκινώντας από το παιχνίδι των παιδιών, η παιδεία μας οδηγεί στο σοβαρό παιχνίδι των ενηλίκων, στο παιχνίδι της κοινότητας που τίθεται υπό τους νόμους. Το πάθος της δημόσιας διάστασης του παιχνιδιού ξεσπά υπέροχα στους προβληματισμούς που ο Ξένος Αθηναίος αφιερώνει στις θεατρικές παραστάσεις της πόλις. Θα πρέπει να αφήνεται στους ξένους και τους δούλους να παίζουν μπουρλέσκ και κωμικά θεάματα· κανένας ελεύθερος άνθρωπος της πόλις δεν θα πρέπει να εξευτελίζει τον εαυτό του παρακολουθώντας δημόσια ένα γελοίο θέαμα. Τα πράγματα είναι διαφορετικά όσον αφορά τις σοβαρές παραστάσεις, δηλαδή τις τραγωδίες. Όταν οι τραγωδοί ζητούν από την πόλιν την άδεια να ανεβάσουν μια παράσταση και να σχηματίσουν χορό πολιτών, οι αποφασίζοντες δικαστές πρέπει να απαντούν ως εξής:

Σεβαστοί Ξένοι! Είμαστε οι ίδιοι οι ποιητές μιας τραγωδίας - και είναι η καλύτερη και ευγενέστερη όλων. Διότι το πολίτευμά  μας τέθηκε ως συμβολική μίμηση (μίμησις) της καλύτερης και ευγενέστερης ζωής, και το θεωρούμε ως την πιο αληθινή από τις τραγωδίες. Έτσι, εμείς και εσείς είμαστε και οι δύο ποιητές του ίδιου είδους, ανταγωνιστές καλλιτέχνες και ηθοποιοί στις ευγενέστερες τραγωδίες, τις οποίες μόνο ένας αληθινός νόμος μπορεί να πραγματοποιήσει - ή τουλάχιστον αυτό ελπίζουμε. Μην περιμένετε λοιπόν να στήσετε τόσο εύκολα τη σκηνή σας στη δημόσια πλατεία μας και να αφήσετε τις μελωδικές φωνές των ηθοποιών σας να υπερκεράσουν τις δικές μας, μιλώντας δημοσίως στα παιδιά μας, στις γυναίκες μας και στον λαό γενικότερα, για τις ίδιες πρακτικές της ζωής που είναι και δικές μας, αλλά που παράγουν σε μεγάλο βαθμό αντίθετο αποτέλεσμα. Θα ήμασταν εντελώς τρελοί, και ολόκληρη η πόλη θα ήταν τρελή, αν αυτό το αίτημά σας γινόταν δεκτό σε εσάς πριν οι δικαστές συζητήσουν αν η σύνθεσή σας είναι κατάλληλη ή όχι για να παρουσιαστεί δημοσίως. Πηγαίνετε τώρα, γιοι και κληρονόμοι των γλυκύτερων Μουσών, και δείξτε τα τραγούδια σας στους δικαστές για να τα συγκρίνουν με τα δικά μας· και αν είναι εξίσου καλά με τα δικά μας ή καλύτερα, τότε θα σας χορηγήσουμε έναν χορό· αλλά αν όχι, φίλοι μου, τότε δεν μπορούμε (817B-D).

 

ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ.