Συνέχεια από: Παρασκευή 5 Σεπτεμβρίου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
ΧΙ
ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΜΙΜΗΣΗ ΣΤΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣστηριγμένου στη «σωστή μεσότητα» από τον άνθρωπο
και του φυσικού κόσμου από τον Δημιουργό
ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΚΟΜΑ ΕΝΑ ΣΗΜΕΙΟ, το οποίο θεωρώ σκόπιμο να υπενθυμίσω εδώ και να το τονίσω.
Ο Havelock κατάλαβε πολύ καλά ότι η Πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι καθόλου μια πραγματεία για την πολιτική με τη σημερινή έννοια του όρου, παρά τον τίτλο της. Στην πραγματικότητα, όπως ήδη είπα παραπάνω, μόνο κατά το ένα τρίτο το έργο ασχολείται με ζητήματα αμιγώς πολιτικά, ενώ, κατά τα δύο τρίτα, πραγματεύεται θέματα που αφορούν τη γενικότερη ανθρώπινη κατάσταση, μαζί με όλα τα προβλήματα που τη συνοδεύουν. Κατά τη γνώμη μου όμως, μπορεί να ειπωθεί και κάτι περισσότερο: ακόμη και η ίδια η πολιτική προβληματική στον Πλάτωνα εξετάζεται μέσα από μια προοπτική που υπερβαίνει τον τρόπο με τον οποίο μιλά σήμερα ο άνθρωπος για την πολιτική.
Πράγματι, η Πολιτεία του Πλάτωνα εκφράζει, σε τελευταία ανάλυση, ένα αυθεντικό ηθικό ιδεώδες που μπορεί να πραγματοποιηθεί, ακόμη κι αν το ιδεώδες Κράτος ιστορικά δεν υπάρχει. Διότι η αληθινή, η έσχατη έδρα αυτού του ιδεώδους Κράτους βρίσκεται στο εσωτερικό του ανθρώπου, δηλαδή στην ψυχή του.
Ο συλλογισμός του Πλάτωνα είναι λοιπόν ο εξής: εάν το ιδεώδες Κράτος δεν υπήρξε ποτέ στο παρελθόν, δεν υπάρχει στο παρόν, και ακόμη κι αν δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί στο μέλλον πουθενά στη γη, ωστόσο μπορούμε να το οικοδομήσουμε μέσα μας, ακολουθώντας εκείνους τους κανόνες για τους οποίους μιλήσαμε στην προηγούμενη παράγραφο.
Η τελευταία σελίδα του ένατου βιβλίου της Πολιτείας, δυστυχώς σε μεγάλο βαθμό παραμελημένη, παρουσιάζει αυτό το μεγαλειώδες μήνυμα του Πλάτωνα με τρόπο εξαιρετικό:
– Δεν συμφωνείς ότι ο συνετός άνθρωπος πρέπει να ζει στρέφοντας όλες του τις δυνάμεις κυρίως προς την τήρηση εκείνου του συγκεκριμένου τύπου μελέτης που τελειοποιεί την ψυχή του, παραμελώντας τα άλλα;
– Είναι φανερό.
– Και έπειτα, ο συνετός άνθρωπος δεν θα κατευθύνει τη ζωή του εμπιστευόμενος την ευθύνη της διατροφής και της συμπεριφοράς του σώματός του σε μια κτηνώδη ηδονή χωρίς λόγο, ούτε θα έχει ως σκοπό την υγεία ούτε θα υπερτιμήσει το γεγονός ότι είναι γερός, υγιής και όμορφος, αν από αυτό δεν προκύπτει και μια αύξηση της σωφροσύνης. Μάλλον θα φαίνεται πάντοτε έτοιμος να εναρμονίσει την αρμονία του σώματος με εκείνη της ψυχής, ώστε να επιτύχει μια και μόνη συμφωνία.
– Ακριβώς έτσι, εφόσον επιθυμεί να είναι γνήσιος μουσικός.
– Κατά συνέπεια, αυτήν την ισορροπία και αυτήν την συμφωνία δεν πρέπει να τις επιδιώκει και στην απόκτηση του πλούτου; Σου φαίνεται ότι, ακολουθώντας αυτό που ο όχλος θεωρεί τύχη, θα θελήσει να αυξάνει επ’ άπειρον το πλήθος των αγαθών, ώστε να θερίσει εξίσου πολλά κακά;
– Καθόλου δεν το νομίζω.
– Αντιθέτως, προσέχοντας το πολίτευμα που έχει στον εσωτερικό του κόσμο, και φροντίζοντας να μην προκαλέσει ανισορροπία σ’ αυτό με υπερβολή ή έλλειψη αγαθών, θα ακολουθήσει μια συμπεριφορά που θα του επιτρέπει να αποκτά ή να ξοδεύει χρήμα ανάλογα με τις δυνατότητές του.
– Ακριβώς έτσι.
– Μα και ως προς τις τιμητικές αξιώσεις και θέσεις, ο συνετός άνθρωπος, με το ίδιο κριτήριο, άλλες θα τις αναλάβει με χαρά –και θα είναι εκείνες που θα κρίνει ότι μπορούν να τον κάνουν καλύτερο–, ενώ άλλες –ιδίως εκείνες που θα μπορούσαν να διαταράξουν την εσωτερική του ισορροπία– θα τις αποφύγει τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό του βίο.
– Επομένως, αν αυτά είναι τα ενδιαφέροντά του, δεν θα θελήσει ποτέ να ασχοληθεί με την πολιτική.
– Μα το σκυλί! Θα ριχτεί βέβαια στην πολιτική ζωή, αλλά μέσα στην εσωτερική του Πόλη. Και πιθανότατα θα προσπαθήσει να μην αναμιχθεί με την πολιτική της πατρίδας του, εκτός κι αν τον βοηθήσει κάποια ιδιαίτερη θεία μοίρα.
– Καταλαβαίνω. Εννοείς εκείνη την Πόλη που περιγράψαμε πρωτύτερα, που υπάρχει στους λόγους μας, και για την οποία αμφιβάλλω αν μπορεί να υπάρξει πουθενά στη γη.
– Ίσως όμως το παράδειγμά της βρίσκεται στον ουρανό, διαθέσιμο σε όποιον επιθυμεί να το θεωρεί, και θεωρώντας το να τοποθετήσει εκεί την κατοικία του. Δεν έχει, λοιπόν, σημασία αν μια τέτοια Πόλη υπάρχει τώρα ή μπορεί να υπάρξει στο μέλλον, γιατί ο άνθρωπος αυτός μπορεί πάντοτε να ασχολείται μόνο με αυτήν την Πόλη και με καμίαν άλλη.
Ο Werner Jaeger υπήρξε από τους λίγους μελετητές που κατάλαβαν σωστά αυτό το απόσπασμα, που είναι πράγματι ουσιώδες για την κατανόηση του Πλάτωνα. Έγραψε:
«Αρχαίοι και σύγχρονοι ερμηνευτές, που περίμεναν να βρουν στην Πολιτεία ένα εγχειρίδιο πολιτικής επιστήμης σχετικό με τις διάφορες υπάρχουσες συνταγματικές μορφές διακυβέρνησης, προσπάθησαν επανειλημμένα να ανακαλύψουν κάπου στη γη το πλατωνικό Κράτος και να το ταυτίσουν με αυτήν ή εκείνη την πραγματική μορφή κράτους που φαινόταν να του μοιάζει στη δομή. Αλλά η ουσία του πλατωνικού Κράτους δεν βρίσκεται στην εξωτερική του διάρθρωση –αν βέβαια έχει μία– αλλά στον μεταφυσικό του πυρήνα, στην ιδέα της απόλυτης πραγματικότητας και αξίας, πάνω στην οποία είναι χτισμένο. Δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί η Πολιτεία του Πλάτωνα μιμούμενοι την εξωτερική της οργάνωση, αλλά μόνο εκπληρώνοντας τον νόμο του απόλυτου Αγαθού που συνιστά την ψυχή της. Γι’ αυτό εκείνος που κατόρθωσε να πραγματώσει αυτή τη θεία τάξη μέσα στην ατομική του ψυχή έχει συμβάλει στην πραγματοποίηση του πλατωνικού Κράτους περισσότερο από εκείνον που οικοδομεί μια ολόκληρη Πόλη εξωτερικά όμοια με το πολιτικό σχήμα του Πλάτωνα, αλλά στερημένη από την ουσία της, την ιδέα του Αγαθού, την πηγή της τελειότητας και της μακαριότητάς της».
Αλλά η θεωρία και η μίμηση του Όντος δεν είναι μόνο το θεμέλιο για την οικοδόμηση της ηθικής και πολιτικής ζωής· αποτελούν επίσης το θεμέλιο για την οικοδόμηση του ίδιου του φυσικού κόσμου, του σύμπαντος γενικότερα.
Ας δούμε πώς στη συνέχεια.
Ο Havelock κατάλαβε πολύ καλά ότι η Πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι καθόλου μια πραγματεία για την πολιτική με τη σημερινή έννοια του όρου, παρά τον τίτλο της. Στην πραγματικότητα, όπως ήδη είπα παραπάνω, μόνο κατά το ένα τρίτο το έργο ασχολείται με ζητήματα αμιγώς πολιτικά, ενώ, κατά τα δύο τρίτα, πραγματεύεται θέματα που αφορούν τη γενικότερη ανθρώπινη κατάσταση, μαζί με όλα τα προβλήματα που τη συνοδεύουν. Κατά τη γνώμη μου όμως, μπορεί να ειπωθεί και κάτι περισσότερο: ακόμη και η ίδια η πολιτική προβληματική στον Πλάτωνα εξετάζεται μέσα από μια προοπτική που υπερβαίνει τον τρόπο με τον οποίο μιλά σήμερα ο άνθρωπος για την πολιτική.
Πράγματι, η Πολιτεία του Πλάτωνα εκφράζει, σε τελευταία ανάλυση, ένα αυθεντικό ηθικό ιδεώδες που μπορεί να πραγματοποιηθεί, ακόμη κι αν το ιδεώδες Κράτος ιστορικά δεν υπάρχει. Διότι η αληθινή, η έσχατη έδρα αυτού του ιδεώδους Κράτους βρίσκεται στο εσωτερικό του ανθρώπου, δηλαδή στην ψυχή του.
Ο συλλογισμός του Πλάτωνα είναι λοιπόν ο εξής: εάν το ιδεώδες Κράτος δεν υπήρξε ποτέ στο παρελθόν, δεν υπάρχει στο παρόν, και ακόμη κι αν δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί στο μέλλον πουθενά στη γη, ωστόσο μπορούμε να το οικοδομήσουμε μέσα μας, ακολουθώντας εκείνους τους κανόνες για τους οποίους μιλήσαμε στην προηγούμενη παράγραφο.
Η τελευταία σελίδα του ένατου βιβλίου της Πολιτείας, δυστυχώς σε μεγάλο βαθμό παραμελημένη, παρουσιάζει αυτό το μεγαλειώδες μήνυμα του Πλάτωνα με τρόπο εξαιρετικό:
– Δεν συμφωνείς ότι ο συνετός άνθρωπος πρέπει να ζει στρέφοντας όλες του τις δυνάμεις κυρίως προς την τήρηση εκείνου του συγκεκριμένου τύπου μελέτης που τελειοποιεί την ψυχή του, παραμελώντας τα άλλα;
– Είναι φανερό.
– Και έπειτα, ο συνετός άνθρωπος δεν θα κατευθύνει τη ζωή του εμπιστευόμενος την ευθύνη της διατροφής και της συμπεριφοράς του σώματός του σε μια κτηνώδη ηδονή χωρίς λόγο, ούτε θα έχει ως σκοπό την υγεία ούτε θα υπερτιμήσει το γεγονός ότι είναι γερός, υγιής και όμορφος, αν από αυτό δεν προκύπτει και μια αύξηση της σωφροσύνης. Μάλλον θα φαίνεται πάντοτε έτοιμος να εναρμονίσει την αρμονία του σώματος με εκείνη της ψυχής, ώστε να επιτύχει μια και μόνη συμφωνία.
– Ακριβώς έτσι, εφόσον επιθυμεί να είναι γνήσιος μουσικός.
– Κατά συνέπεια, αυτήν την ισορροπία και αυτήν την συμφωνία δεν πρέπει να τις επιδιώκει και στην απόκτηση του πλούτου; Σου φαίνεται ότι, ακολουθώντας αυτό που ο όχλος θεωρεί τύχη, θα θελήσει να αυξάνει επ’ άπειρον το πλήθος των αγαθών, ώστε να θερίσει εξίσου πολλά κακά;
– Καθόλου δεν το νομίζω.
– Αντιθέτως, προσέχοντας το πολίτευμα που έχει στον εσωτερικό του κόσμο, και φροντίζοντας να μην προκαλέσει ανισορροπία σ’ αυτό με υπερβολή ή έλλειψη αγαθών, θα ακολουθήσει μια συμπεριφορά που θα του επιτρέπει να αποκτά ή να ξοδεύει χρήμα ανάλογα με τις δυνατότητές του.
– Ακριβώς έτσι.
– Μα και ως προς τις τιμητικές αξιώσεις και θέσεις, ο συνετός άνθρωπος, με το ίδιο κριτήριο, άλλες θα τις αναλάβει με χαρά –και θα είναι εκείνες που θα κρίνει ότι μπορούν να τον κάνουν καλύτερο–, ενώ άλλες –ιδίως εκείνες που θα μπορούσαν να διαταράξουν την εσωτερική του ισορροπία– θα τις αποφύγει τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό του βίο.
– Επομένως, αν αυτά είναι τα ενδιαφέροντά του, δεν θα θελήσει ποτέ να ασχοληθεί με την πολιτική.
– Μα το σκυλί! Θα ριχτεί βέβαια στην πολιτική ζωή, αλλά μέσα στην εσωτερική του Πόλη. Και πιθανότατα θα προσπαθήσει να μην αναμιχθεί με την πολιτική της πατρίδας του, εκτός κι αν τον βοηθήσει κάποια ιδιαίτερη θεία μοίρα.
– Καταλαβαίνω. Εννοείς εκείνη την Πόλη που περιγράψαμε πρωτύτερα, που υπάρχει στους λόγους μας, και για την οποία αμφιβάλλω αν μπορεί να υπάρξει πουθενά στη γη.
– Ίσως όμως το παράδειγμά της βρίσκεται στον ουρανό, διαθέσιμο σε όποιον επιθυμεί να το θεωρεί, και θεωρώντας το να τοποθετήσει εκεί την κατοικία του. Δεν έχει, λοιπόν, σημασία αν μια τέτοια Πόλη υπάρχει τώρα ή μπορεί να υπάρξει στο μέλλον, γιατί ο άνθρωπος αυτός μπορεί πάντοτε να ασχολείται μόνο με αυτήν την Πόλη και με καμίαν άλλη.
Ο Werner Jaeger υπήρξε από τους λίγους μελετητές που κατάλαβαν σωστά αυτό το απόσπασμα, που είναι πράγματι ουσιώδες για την κατανόηση του Πλάτωνα. Έγραψε:
«Αρχαίοι και σύγχρονοι ερμηνευτές, που περίμεναν να βρουν στην Πολιτεία ένα εγχειρίδιο πολιτικής επιστήμης σχετικό με τις διάφορες υπάρχουσες συνταγματικές μορφές διακυβέρνησης, προσπάθησαν επανειλημμένα να ανακαλύψουν κάπου στη γη το πλατωνικό Κράτος και να το ταυτίσουν με αυτήν ή εκείνη την πραγματική μορφή κράτους που φαινόταν να του μοιάζει στη δομή. Αλλά η ουσία του πλατωνικού Κράτους δεν βρίσκεται στην εξωτερική του διάρθρωση –αν βέβαια έχει μία– αλλά στον μεταφυσικό του πυρήνα, στην ιδέα της απόλυτης πραγματικότητας και αξίας, πάνω στην οποία είναι χτισμένο. Δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί η Πολιτεία του Πλάτωνα μιμούμενοι την εξωτερική της οργάνωση, αλλά μόνο εκπληρώνοντας τον νόμο του απόλυτου Αγαθού που συνιστά την ψυχή της. Γι’ αυτό εκείνος που κατόρθωσε να πραγματώσει αυτή τη θεία τάξη μέσα στην ατομική του ψυχή έχει συμβάλει στην πραγματοποίηση του πλατωνικού Κράτους περισσότερο από εκείνον που οικοδομεί μια ολόκληρη Πόλη εξωτερικά όμοια με το πολιτικό σχήμα του Πλάτωνα, αλλά στερημένη από την ουσία της, την ιδέα του Αγαθού, την πηγή της τελειότητας και της μακαριότητάς της».
Αλλά η θεωρία και η μίμηση του Όντος δεν είναι μόνο το θεμέλιο για την οικοδόμηση της ηθικής και πολιτικής ζωής· αποτελούν επίσης το θεμέλιο για την οικοδόμηση του ίδιου του φυσικού κόσμου, του σύμπαντος γενικότερα.
Ας δούμε πώς στη συνέχεια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου