ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (43)- ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ.

Συνέχεια από,Τρίτη 2 Σεπτεμβρίου 2014

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 

Του Enrico Berti

Βιβλία Λ,Μ,Ν -  XII (C.C.6-10),XIII,XIV.

       

  Έτσι λοιπόν στον Αριστοτέλη δέν υπάρχει η ιδέα μιας καθολικής αιτίας παρότι,  σαν κινητή αιτία, το κινητό ακίνητο, απευθείας ή εμμέσως, κινεί όλα τα πράγματα, διότι και η γέννηση των φυτών και των ζώων συμβαίνει επειδή υπάρχει ο ήλιος, υπάρχει η θερμότης, υπάρχουν οι εποχές...και όλα αυτά, και σε τελευταία ανάλυση, εξαρτάται απο την κίνηση των ουρανών και η κίνηση των ουρανών εξαρτάται απο την κίνηση της πρώτης σφαίρας. Είναι αλήθεια πώς κάθε σφαίρα έχει το κινητό της ακίνητο, αλλά το κινητό της ακίνητο είναι αιτία της κινήσεως που πραγματοποιεί κάθε σφαίρα γυρίζοντας γύρω απο τον εαυτό της. Στην συνέχεια, επειδή κάθε σφαίρα συρταρώνει στις άλλες, απο τους πόλους, πέραν αυτής της κινήσεως που πραγματοποιεί κάθε μία γύρω απο τον εαυτό της, και έχει την αιτία της στο δικό της κινητό ακίνητο, κάθε σφαίρα συμμετέχει στην κίνηση όλων των άλλων, η οποία, σε τελευταία ανάλυση, παράγεται απο την ακραία σφαίρα, που είναι ο ουρανός τών σταθερών άστρων. Γι'αυτό ο ουρανός των ακίνητων άστρων παρασύρει στον εαυτό του, στην κίνηση του, ολόκληρο το σύμπαν και γι'αυτό το κινητό τού ουρανού τών ακίνητων σφαιρών, δηλαδή το πρώτο κινητό ακίνητο, είναι κατά κάποιο τρόπο το κινητό τού παντός. Αλλά αυτό δέν είναι η μοναδική αιτία, διότι, για τον Αριστοτέλη είναι αναγκαίες και άλλες.

          Ρωτήθηκα εάν η ψυχή είναι η μορφή του σώματος. Θα άφηνα κατά μέρος το πρόβλημα της ψυχής, διότι εδώ ομιλούμε για μεταφυσική και όχι για ανθρωπολογία. Όσον αφορά το κινητό ακίνητο, πολλοί ισχυρίζονται πώς για τον Αριστοτέλη το κινητό ακίνητο είναι μία μορφή και το πράγμα είναι πολύ πιθανόν, διότι, εάν δέν έχει ύλη, δέν μπορεί παρά να είνα μορφή. Όμως ο Αριστοτέλης δέν λέει ποτέ πώς είναι μορφή, δέν λέει ούτε ότι είναι είδος, όταν δηλώνει ότι δέν μπορεί παρά να είναι ένα, διότι εάν έπρεπε να είναι πολλά, θα είχε ανάγκη της ύλης, λέει όμως πώς είναι τί ήν είναι (1074 α 36), η έκφραση την οποία κατασκεύασε ο ίδιος για να δείξει γενικώς την ουσία. Επομένως θα μπορούσαμε και να πούμε ότι είναι μορφή, αρκεί να έχουμε κατά νού ότι δέν είναι μορφή κάποιου πράγματος. Δηλαδή δέν είναι ουσιαστικό αίτιο άλλου, είναι ποιητικό αίτιο. Δέν είναι και ουσιαστικό αίτιο, διότι κάθε πράγμα έχει την δική του μορφή, και οι μορφές των ξεχωριστών ουσιών δέν καταλήγουν στο κινητό ακίνητο, επομένως δέν είναι αλήθεια πώς το κινητό ακίνητο είναι η μορφή κάθε πράγματος. Αυτό όμως το δόγμα, στην ιστορία του Αριστοτελισμού, ήρθε στην επιφάνεια -η τάση δηλαδή να κατανοούμε τον Θεό και σαν ουσιαστικό αίτιο, forma formarum- απο τον Αβικέννα. Αυτό όμως είναι πλατωνισμός, δέν είναι Αριστοτελισμός. Για τον Αριστοτέλη ο Θεός δέν είναι ουσιαστικό αίτιο. Το Ένα για το οποίο μιλούσε ο Πλάτων ήταν forma formarum, ουσιαστικό αίτιο των ιδεών. Το κινητό ακίνητο του Αριστοτέλη δέν είναι μορφή, ουσία άλλου. Διότι έχει μία μοναδική μορφή η οποία δέν απαντάται σε καμμία άλλη πραγματικότητα, και πάντως δέν είναι εμμενές, δέν ενυπάρχει σε καμμία άλλη πραγματικότητα, είναι εντελώς ξεχωρισμένο, δέν είναι ούτε αρχέτυπο, πρότυπο, αίτιο, διότι δέν είναι μοντέλλο που μπορεί  να το μιμηθεί ο καθένας, είναι μία πραγματικότης καθαυτή. Μ'αυτή την έννοια μπορούμε να πούμε ότι είναι μορφή, αλλά με αυτή την προειδοποίηση, ότι δέν είναι μορφή κάποιου πράγματος.

          Ρωτήθηκα ποιό είναι το τέλος κάθε πράγματος. Θα έλεγα  πώς είναι η δική του εντελέχεια, δηλαδή η πλήρης και ολοκληρωμένη πραγματοποίηση του εαυτού. Το πράγμα είναι φανερό με τα ζωντανά όντα κυρίως, το  τέλος των οποίων είναι να αυξηθούν μέχρι την ώριμη ηλικία, όπου ο οργανισμός είναι τελείως μορφωμένος, σχηματισμένος, όπου η νοερή ψυχή είναι πλήρως ανεπτυγμένη και μπορεί να εκπαιδευτεί με όλο της το δικαίωμα. Και σ'αυτό το σημείο, το σημάδι ότι απεκτήθη η ωριμότης, η τελειότης, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δίνεται απο την ικανότητα αναπαραγωγής. Όταν ένα άτομο είναι ικανό να γεννήσει ένα άλλο όν όμοιο με αυτό, σημαίνει πώς έφτασε την τελειότητα του. Απο που έρχεται αυτό το τέλος; Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη έρχεται απο τους γονείς, οι οποίοι ακριβώς γεννώντας μεταδίδουν και τον σκοπό, το τέλος. Θα μπορούσαμε να κάνουμε έναν άλλο ενδιαφέροντα λόγο για την γενετική του Αριστοτέλη. Η μορφή την οποία ο γονιός δηλαδή ο Πατέρας-ο Αριστοτέλης σκεπτόταν ότι η μητέρα έβαζε μόνον την ύλη, την μορφή την έδινε όλη ο Πατέρας- μεταδίδει στο γεννηθέν είναι εκείνη που σήμερα θα ονομάζαμε ένα πρόγραμμα ανάπτυξης, διότι δέν του μεταδίδει κανένα υλικό μέρος -αλλά όπως λέει στο "περί ζώων γενέσεως"- μία σειρά απο ωθήσεις, δηλαδή απο κινήσεις, που ωθούν την ανάπτυξη του εμβρύου μέσω της αναπτύξεως κάθε μέρους του, όπως π.χ. η καρδιά ύστερα τα άλλα μέρη γύρω απο την καρδιά...και έτσι έχουμε την ανάπτυξη, μέχρι του ατόμου που γεννιέται, σύμφωνα με ένα προκαθορισμένο πρόγραμμα (Ι 21-22, 729 α 34-730 b 32).

          Ένας μεγάλος αμερικάνος βιολόγος ο Max Delbruck, έγραψε πώς, εάν μπορούσαμε να δώσουμε ένα βραβείο Νόμπελ στην μνήμη για την ανακάλυψη του DNA, θα έπρεπε να το δώσουμε στον Αριστοτέλη. Και πράγματι αυτή η ιδέα της Μεταδόσεως της μορφής απο τον Πατέρα, η οποία οδηγεί την ανάπτυξη, και περιέχει ήδη γραμμένο απο πρίν το πρόγραμμα, δηλαδή όλο εκείνο που θα γίνει ένας, χωρίς να είναι όμως ήδη παρόν ενεργεία, είναι ακριβώς ένα πρόγραμμα, και το τέλος είναι η πλήρης πραγματοποίηση αυτού του προγράμματος. Στον άνθρωπο υπάρχει επιπλέον σε σχέση με τα ζώα, καθότι η ψυχή είναι του ανθρώπου, είναι νοερή, η επιθυμία να γνωρίσει τις πρώτες αιτίες, δηλαδή υπάρχει αυτή η διάσταση η οποία υπερβαίνει το καθαρά βιολογικό επίπεδο, ώστε το τέλος του ανθρώπου είναι πλέον η ευτυχία του, και η ευτυχία του είναι η πραγματοποίηση όλων των ικανοτήτων του, και κατ'αρχάς των νοερών, είναι δηλαδή η θεωρητική ζωή. Αυτό είναι η ιδιαιτερότης του ανθρώπου. Αλλά για όλα τα άλλα τα ζωντανά όντα, γενικώς, το τέλος είναι η πραγματοποίηση, αυτού του προγράμματος, που φέρει μέσα του ο καθένας απο την στιγμή, όχι της γεννήσεως, αλλά θα πρέπει να πούμε σήμερα, της συλλήψεως.

          Ρωτήθηκα εάν, υπολογίζοντας όλα τα κινητά σε αναλογία μεταξύ τους, είναι δυνατόν να είναι το πρώτο κινητό ακίνητο ο όρος με τον οποίο όλα τα άλλα βρίσκονται σε σχέση, σύμφωνα με την θεωρία της σχέσεως πρός Έν, δηλαδή εκείνη που ονομάσουμε σχετική ομωνυμία. Πολλοί μελετητές τού Αριστοτέλη σήμερα-Owens, Patzig, Frede...ισχυρίζονται πώς ναί. Εγώ πιστεύω πώς όχι. Σύμφωνα με μένα η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις κατηγορίες και την ουσία δέν είναι δυνατόν να επαναληφθεί ανάμεσα στις αισθητές ουσίες και την ακίνητη ουσία. Διότι η ομωνυμία πρός Εν προϋποθέτει μία προτεραιότητα όχι μόνον οντολογική, αλλά και λογική, του πρώτου ώς πρός τα άλλα, καθότι το πρώτο περιέχεται στην έννοια, στον ορισμό των άλλων. Αυτή η λογική προτεραιότης δέν μπορεί να εφαρμοσθεί στο κινητό ακίνητο. Στην έννοια των αισθητών ουσιών δέν περιέχεται μία αναφορά στο κινητό ακίνητο. Το Είναι τους εξαρτάται, ναί, όπως στην γέννησή τους, επομένως υπάρχει μία οντολογική εξάρτηση για τους λόγους που αναφέραμε λίγο πρίν. Αλλά δέν υπάρχει μία εξάρτηση λογική, εάν σαν λογική εννοούμε κάτι μέσα στην έννοια, στον ορισμό. Διαφορετικά δέν θα μπορούσαμε να γνωρίσουμε τίποτα χωρίς να κάνουμε κάποια αναφορά, συνεχώς στο κινητό ακίνητο. Αντιθέτως οι επιστήμες έχουν μία δική τους αυτονομία και είναι τελείως εις θέσιν να γνωρίσουν τις αισθητές ουσίες χωρίς την ανάγκη της μεταφυσικής.

          Ακόμη και ο Ακινάτης, επειδή έπρεπε να λογαριαστεί με τον Νεοπλατωνισμό, και επομένως με την αναλογία τής αναγωγής, φαίνεται να δέχεται μία σχέση πρός Εν, πρός τον Θεό. Όμως όταν διεκδικεί την δυνατότητα γνώσεως των δεύτερων αιτιών, εκείνων που ονομάζει δεύτερη αιτία, ακόμη και ανεξαρτήτων της πρώτης αιτίας, δέχεται ότι η νόηση ενός πλάσματος, απο απόψεως οντολογικής, απαιτεί την αναγνώριση της εξαρτήσεως του απο τον Θεό, αλλά απο απόψεως λογικής είναι εντελώς αυτόνομο. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε τις ιδιότητες του νερού, όλη την συμπεριφορά του νερού, κάνοντας επιστήμη, κάνοντας χημεία, χωρίς κάποια ανάγκη αναφοράς στο πρώτο κινούν ακίνητο.

          Ούτε και οι ουρανοί βρίσκονται σε σχέση "πρός Έν" με το κινητό ακίνητο, διότι δέν είναι κατηγορούμενα. Δέν είναι τυχαίο ότι στον Μεσαίωνα η ομωνυμία πρός εν ονομάζεται αναλογία αναγωγής. Γιατί αναγωγή; Διότι ήταν η σχέση που υπήρχε ανάμεσα στις ιδιότητες (κατηγορούμενα) και την ουσία. Αλλά οι ουρανοί δέν είναι ιδιότητες του πρώτου κινητού ακίνητου. Η συζήτηση παίρνει μία διαφορετική σημασία μέσω της έννοιας της συμμετοχής. Εδώ όμως έχουμε μία άλλη μεταφυσική, την Πλατωνική και την νεοπλατωνική, η οποία βασίζεται εξ'ολοκλήρου στην έννοια της μετοχής αλλά είναι μία άλλη μεταφυσική, δέν είναι του Αριστοτέλη. Και στον μεσαίωνα έχουμε ένα είδος σύνθεσης και συνδυασμού ανάμεσα στις δύο.

          Ρωτήθηκα στην συνέχεια, εάν στην καταγωγή του παντός, μπορούμε να δεχθούμε μία πρωτογενή δύναμη. Θα έλεγα πώς για τον Αριστοτέλη αυτό δέν είναι δυνατόν. Για τον Αριστοτέλη υπάρχει απο πάντοτε και για πάντα αυτό που κινεί το πάν, δηλαδή το κινητό ακίνητο, καθαρή ενέργεια. Γι'αυτό δέν υπάρχει μία αρχή τού κόσμου, απο πάντοτε το κινητό κινεί και όλο αυτό που κινείται απο αυτό. Δέν υπάρχει μία καθαρή δύναμις, όπως δέν υπάρχει μία πρώτη ύλη χωρίς μορφή. ο Αριστοτέλης δέχεται μία πρώτη ύλη, διότι καθώς δέχεται την μεταμόρφωση των στοιχείων τού ενός στο άλλο, όπως για παράδειγμα το νερό, γίνεται αέρας-εκείνους τους χρόνους πίστευαν πώς η εξάτμιση ήταν μία μεταμόρφωση του νερού-οπουδήποτε υπάρχει μία μεταμόρφωση, πρέπει να υπάρχει ένα υπόστρωμα που μεταμορφώνεται. Και ποιό μπορεί να είναι το υπόστρωμα των στοιχείων, παρά μία ύλη ακόμη πιό στοιχειώδης, δηλαδή η πρώτη ύλη; Επομένως ο Αριστοτέλης δέχεται την ύπαρξη μίας πρώτης ύλης, αλλά δέν είναι ξεχωρισμένη απο τα στοιχεία, δέν υπάρχει καθαυτή, ξεκομμένη. Η πρώτη ύλη είναι η κοινή ύλη στα τέσσερα στοιχεία, που επιτρέπει την μεταμόρφωση του ενός στο άλλο.

          Τέλος ρωτήθηκα εάν για τον Αριστοτέλη το γίγνεσθαι είναι κυκλικό ή μήπως φτάνει σε μία επεξεργασία περισσότερο εξελιγμένη. Θα απαντούσα ότι γι'αυτόν το γίγνεσθαι των ουρανών και ο κύκλος της γεννήσεως και της φθοράς, απο τον οποίο εξαρτάται, έχουν μία κυκλική πορεία, αλλά υπάρχει επιπλέον και το ανθρώπινο γίγνεσθαι, δηλαδή η διαδοχή των γενεών του ανθρώπου, που είναι και αυτό κυκλικό, αλλά κάθε φορά που ξαναβρίσκεται στο σημείο εκκινήσεως, γίνεται ένα βήμα μπρός, διότι υπάρχουν τα πολιτισμικά υπόλοιπα του προηγούμενου κύκλου, τα οποία κατά κάποιο τρόπο διατηρούνται, και έτσι κάποιος είπε πώς η πιό κατάλληλη εικόνα αυτού του γίγνεσθαι δέν είναι ο κύκλος, αλλά η σπείρα.

                                                

                                            ΤΕΛΟΣ. 

Αμέθυστος.