Άννα Λάζου (Επίκουρη Καθηγήτρια ΕΚΠΑ)
Τμήμα Φιλοσοφίας - Φιλοσοφική ανθρωπολογία
ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ (Εκδ. Αρναούτη, Αθήνα, 2016)
Eine Lehre von der Kenntnis des Menschen systematisch
abgefasst (Anthropologie) kann es entweder in physiologischer oder in
pragmatischer Hinsicht sein. Die physiologische Menschenkenntnis geht auf die
Erforschung dessen, was die Natur aus dem Menschen macht, die pragmatische auf
das, was er, als freyhandelndes Wesen, aus sich selber macht, oder machen kann
und soll.
Imm. Kant, Anthropologie in pragmatischer Hinsicht, 1798 (AA VII, s. 119)*
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η ανέχεια, η ανεργία, η γενικότερη οικονομική κρίση προβάλλουν στις μέρες μας ως άμεσα προς επίλυση ζητήματα των κοινωνιών που σκιάζουν ή και εμποδίζουν την τάση για προσωπική βελτίωση μέσα από την πνευματική καλλιέργεια και την καλλιτεχνική μόρφωση, στις οποίες αποβλέπει η παιδεία του «ολοκληρωμένου» δυτικού ανθρώπου. Στα οικονομοϋλικά προβλήματα του ανθρώπου προστίθενται τα προβλήματα που προκαλεί η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, λόγω των παρεμβάσεων του ανθρώπου με την πρόοδο και την τεχνική ανάπτυξη να γίνει κύριος και κάτοχος της φύσης, εκμεταλλευόμενος κάθε δυνατότητα που του παρέχει. Στις φυσικές καταστροφές που οφείλονται σε ανθρωπογενή οικολογικά αίτια συγκαταλέγονται οι πόλεμοι και η βαρβαρότητα φαινομένων όπως οι γενοκτονίες, οι ρατσισμοί, οι εμπρησμοί και οι τρομοκρατικές ενέργειες, που συμβαίνουν για να ενισχύουν μεταξύ των άλλων την αμφισβήτηση της προόδου και των ορθολογικών πολιτευμάτων των πολιτισμένων λαών.
Διατρέχοντας τα άμεσα και πιεστικά προβλήματα του ανθρώπου
σήμερα, ερχόμαστε αντιμέτωποι και με προτάσεις για τις λύσεις τους ή την
απάλυνση του ανθρώπου και των κοινωνιών από τα προβλήματα αυτά: η καινοτομία
και δημιουργικότητα που χαρακτηρίζουν δραστηριότητες που απαντούν στα πεδία της
τέχνης και της επιστήμης ομολογουμένως παρουσιάζονται ως φάρμακο ή τουλάχιστον
αναγνωρισμένα μέσα βελτίωσής τους. Η μελέτη στοχεύει στο να φωτίσει την έννοια
του ανθρώπου – δημιουργού τέχνης, γλώσσας, πολιτικής και ηθικής, της ίδιας της
ιστορίας – και να βοηθήσει να αντιληφθούμε τη σύγχρονη σημασία αυτών των
προσδιορισμών του ανθρώπου, για τον τρόπο και τους σκοπούς της ζωής, για το
μέλλον της ύπαρξής του.
Το υλικό της μελέτης αυτής και το θεωρητικό της ζητούμενο στηρίζεται σε πορίσματα πολυετούς διδασκαλίας προπτυχιακών μαθημάτων Φιλοσοφικής Ανθρωπολογίας, Φιλοσοφίας της Ιστορίας και του Πολιτισμού και ειδικών σεμιναρίων Φιλοσοφικής συμβουλευτικής και τέχνης, του Εργαστηρίου Πειραματικής Παιδαγωγικής, κατά τα έτη 2011 – 2014, στο Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών1. Μέγιστες ευχαριστίες οφείλω στη σειρά των φοιτητών και φοιτητριών που παρακολούθησαν τα μαθήματα, συμμετέχοντας μάλιστα ενεργά, αρκετοί από αυτούς, με σκέψεις, διάλογο και δημιουργίες τους στις επιπρόσθετες εκδηλώσεις του Οικοφοιτητικού Αιθρίου2. Στους συναδέλφους καθηγητές του Τομέα Φιλοσοφίας και του Τμήματος, αλλά και στους φίλους της τέχνης και της φιλοσοφίας οφείλω το αίτιο, την έμπνευση και τη γόνιμη συνεργασία για την ολοκλήρωση της συγγραφής.
Σημειώσεις
1. Ένα μεγάλο μέρος των γραφομένων προέρχεται από υλικό
διδασκαλίας στη διάρκεια των προπτυχιακών μαθημά-των στον Τομέα Φιλοσοφίας του
ΦΠΨ της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών από το 2009 μέχρι το 2014.
2. Σε σειρά εκδηλώσεων του Οικοφοιτητικού Αιθρίου, από το 2011 μέχρι σήμερα, αξίζει να μνημονεύσω τη συμβολή των αποφοίτων μας και αναγνωρισμένων σήμερα ερευνητών της φιλοσοφίας, Ξανθής Ασημακοπούλου, Γεώργιου Πατιού, Νικόλαου Λουκιδέλη, Γιάννη Σπυρίδη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΝ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ
Άννα Λάζου, Άνθρωπος ο Δημιουργός, Αθήνα, 2016
Διατρέχοντας τις σημασίες και παραμέτρους που έλαβε η έννοια του ανθρώπου στην ιστορία των ιδεών «εντοπίζουμε» τους ακόλουθους κύριους άξονες: 1) Ο άνθρωπος σε σχέση με τον κόσμο (φύση, σύμπαν, θεός), 2) η δυιστική (δυαρχική) αντίληψη του ανθρώπου ως όντος που καθορίζεται από την συνύπαρξη ή αλληλεπίδραση δύο ουσιών ή υποστάσεων – σώματος και ψυχής (νου), 3) η μονιστική αντίληψη του ανθρώπου ως ολότητας, ενός όντος ενιαίου, 4) ο άνθρωπος της γνώσης (εμπειρίας) σύμφωνα με την νεότερη εμπειριστική φιλοσοφική παράδοση, 5) ο άνθρωπος της εργασίας, μια προσέγγιση που υπηρετείται κυρίως από την μαρξιστική ιστορικοϋλιστική διαλεκτική, 6) ο άνθρωπος – καλλιτέχνης, μια ιδιότητα που ως καθοριστικό ανθρωπολογικό στοιχείο προτείνεται από την νιτσεϊκή φιλοσοφία. Στην διάκριση αυτών των όψεων προστίθεται και εκείνη δύο προτύπων στην φιλοσοφική εξέταση του ανθρώπου στην ιστορία, υπό το πρίσμα της σκοπιμότητας ή λειτουργικότητας των θεωρήσεων, του γνωσιολογικού (το υποκείμενο παρατηρεί, στοχάζεται, γνωρίζει κι ερμηνεύει) και του θεραπευτικού (το υποκείμενο συνειδητοποιεί, πράττει, μετασχηματίζει, δημιουργεί και αναδημιουργεί τον εαυτό του).
Η κατηγοριοποίηση αυτή είναι ένα ερμηνευτικό σχήμα για να συμπεριλάβουμε σε ένα εξελικτικό πλαίσιο τις πολλαπλές έννοιες και τεθλασμένες γραμμές που ο στοχασμός για τον άνθρωπο ακολουθεί στους αιώνες. Στο βιβλίο Άνθρωπος ο Δημιουργός, η ιστορικοφιλοσοφική προσέγγιση έχει σκοπό να αναδείξει όψεις και χρήσεις της έννοιας του ανθρώπου ως δημιουργού, με αναφορά σε διαφορετικές «ανθρωπολογίες» των ιστορικών εποχών.
Κύρια πηγή και αφετηρία της νεότερης εστίασης του ενδιαφέροντος της φιλοσοφίας στον άνθρωπο είναι το έργο του Immanuel Kant (1724 – 1804), ο οποίος ασχολήθηκε με την ανθρωπολογία από μια πραγματιστική άποψη, ενώ στα μαθήματά του στο Πανεπιστήμιο του Königsberg δίδασκε διάφορα μαθήματα - όπως βιολογία, γεωγραφία, ηθική, ανατομία κ.λπ., ενώ προέτασσε την ανθρωπολογία της ιστορίας της φιλοσοφίας γιατί θεωρούσε ότι ο άνθρωπος ως εκφραστής της λογικής νόησης πρέπει να είναι το επίκεντρο της φιλοσοφίας. Η ανθρωπολογία σύμφωνα με αυτήν την οπτική είναι το φίλτρο, για να προχωρήσουμε σε οποιοδήποτε άλλο πεδίο γνώσης.
Η φιλοσοφική ανθρωπολογία είναι κλάδος της φιλοσοφίας που οι ρίζες του τοποθετούνται τον 19ο αιώνα, θεωρείται τέκνο της σχολής του νεοκαντιανισμού (με εκπροσώπους τους Windelband, Cassirer, Scheler κ.ά.). Είναι μια συνθετική εκλεκτική μέθοδος του φιλοσοφείν με άξονα την έννοια του ανθρώπου, περιλαμβάνει ωστόσο και αναλυτικά και ερμηνευτικά στοιχεία. Σε αντίθεση με μία συνεπή ιστορική προσέγγιση της φιλοσοφίας που επικεντρώνεται σε περιόδους και φιλοσόφους, οι φιλόσοφοι ανθρωπολόγοι επιδιώκουν ένα σύστημα εννοιών που να ισχύει καθολικά και πάντοτε αντλώντας επιβεβαίωση από διαφορετικούς φιλοσόφους κι εποχές για να συστήσουν μια δική τους σύνθεση. Με αυτήν την έννοια είναι εκλεκτικοί. Αντιπροσωπευτικά κείμενα του κλάδου είναι Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο (Max Scheler, 1928) και Δοκίμιο για τον Άνθρωπο (Ernst Cassirer, 1944).
Όσον αφορά στη μελέτη του ανθρώπου, εξετάζουμε το θέμα υπό μια φυσιοκρατική (το σώμα, τη φύση και το περιβάλλον του ανθρώπου) και υπό μια πραγματοκρατική άποψη (τα κατασκευάσματα και δημιουργήματα του ανθρώπου, τα κοινωνικά μορφώματα, τις ηθικές αξίες και τον ανθρώπινο πολιτισμό).
Διατίθενται διαφορετικές μέθοδοι και τρόποι που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να εξετάσουμε και να δούμε τι είναι ο άνθρωπος. Μελετώντας τα πεπραγμένα του ανθρώπου γνωρίζουμε τον άνθρωπο και όπως στην περίπτωση του Ernst Cassirer (1874 – 1945), η φιλοσοφική ανθρωπολογία ανάγεται στη φιλοσοφία του πολιτισμού - κι ευλόγως της ιστορίας. Η μελέτη και σπουδή των πεπραγμένων του ανθρώπου στην ιστορία προϋποθέτει την εμπειρική παρατήρηση, την επιστημονική εξήγηση, δεν πρόκειται για μια αφηρημένη σε εννοιολογικό και λογικό μόνο επίπεδο ανάλυση προβλημάτων. Επιβεβαιώνοντας εν μέρει την αριστοτελική παράδοση κατά την οποία η ανθρώπινη ουσία δεν εξηγείται μέσω μιας καθολικής μεταφυσικής οπτικής, αλλά μέσω της εμπειρικής, επιστημονικής συστηματικής εξέτασης των φαινομένων της η ανθρωπολογική φιλοσοφία στην ιστορία των αιώνων εμπλουτίζει τα αρχαία πρότυπα με τα δεδομένα των γνώσεων και των τεχνικών που θησαύρισε ο πολιτισμός στην ιστορία του.
Στη συνέχεια, μία δυνατότητα προσέγγισης είναι μέσω των εννοιών που συνδέονται στενά με την έννοια του ανθρώπου, όπως είναι οι ψυχή, σώμα, νους, πνεύμα, συνείδηση, πράξη, επιδιώκοντας εκείνη την έννοια που αποδίδει το πλέον ιδιάζον χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Πώς εμφανίζονται οι έννοιες αυτές στην ιστορία των ιδεών και πώς εξελίσσονται οι σημασίες τους είναι ένας τρόπος (όχι ο μοναδικός) που συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της ανθρώπινης ουσίας, χωρίς να αποκλείει ή να υποβαθμίζει τη σημασία άλλων τρόπων, όπως η εμπειρική εξέταση κι επιστημονική εξήγηση των σχετικών με τον άνθρωπο, είτε από την φυσική είτε από την πραγματοκρατική πλευρά, που μπορεί να θεωρηθεί εν τέλει ως συνθετική πλαισίωση των αναλυτικών πορισμάτων της εννοιολογικής προσέγγισης.
Για να καταλήξουμε στην ειδοποιό διαφορά του ανθρώπινου μέσω της εξέτασης των εννοιών, χρειάζεται να δούμε:
α) έννοιες που καθορίζουν τον άνθρωπο,
β) το δυαρχικό ή δυιστικό πρότυπο που διακρίνει δύο ουσίες ή πλευρές στην ανθρώπινη φύση: σώμα (φύση) και ψυχή (πνεύμα) συγκριτικά με το μονιστικό ή ενικό πρότυπο,
γ) τη δημιουργικότητα ως ουσιώδες, εξαιρετικό και μη αναγώγιμο χαρακτηριστικό του ανθρώπου.
Τί είναι αυτό που ωθεί τον άνθρωπο στην εξέλιξη, αυτό που ευθύνεται για την διαφορετικότητα των πολιτισμών ή και τις μεταβολές που υφίσταται η ανθρώπινη κατάσταση μέσα στην ιστορία του πολιτισμού;
Είναι η δημιουργικότητα μια ενδογενής φυσική τάση του ανθρώπου, που δεν υπάρχει ας πούμε στον σκύλο, ή πρόκειται για μια ανάγκη για αλλαγή που ωθεί τον άνθρωπο να εξελιχθεί, προκειμένου να επιβιώσει και να θεραπεύσει, και παράγεται από τη σχέση του ανθρώπου με ό,τι δεν είναι ανθρώπινο;
Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι πράγματι μια σχέση αμφίσημη, ένωσης και σύγκρουσης. Αυτή η δυναμική σχέση διάχυτη από αρνητικότητα και δημιουργικότητα πυροδοτεί τις αναγκαίες εκείνες αλλαγές που επιτρέπουν την συνέχεια της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα από νέες προσαρμογές.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου