MARIE-LOUISE VON FRANZ: Ο ΧΡΥΣΟΣ ΓΑΪΔΑΡΟΣ (24)

Το μητρικό σύμπλεγμα


Συνέχεια από ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 8 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2010
Κεφάλαιο 12ο
Η ύλη και το θηλυκό

Το επόμενο πρωΐ, μιαν υπέροχη ανοιξιάτικη μέρα, ξεκίνησε η λιτανεία προς τη θάλασσα προς τιμήν της θεάς Ίσιδας. Η γιορτή εορτάζονταν μετά τον χειμώνα, όταν έρριχναν τις βάρκες και τα πλοία πάλι στο νερό, κι οι άνθρωποι πήγαιναν με φανούς και λαμπάδες προς τη θάλασσα, για να αφήσουν να πέση το πρώτο πλοίο στο νερό. Στη λιτανεία έφεραν οι ιερείς της μυστηριακής λατρείας διάφορα σύμβολα της θεάς, που επιθυμώ να τα εξηγήσω επ’ ολίγοις:

Η φερόμενη από έναν ιερέα χρυσή λάμπα με το σχήμα ενός πλοίου παραπέμπει, στο ότι το φως της θεάς οδηγεί κάποιον σίγουρα πάνω απ’ το νερό τού ασυνείδητου. Άλλοι ιερείς έφεραν μικρούς βωμούς, που αντιστοιχεί στην αιγυπτιακή συνήθεια, να πλένουν τα αγάλματα των θεών και να τα ξαναφέρνουν πίσω στον ναό. Ένας έφερε τον κάδεικο (ράβδος του Ερμή), και στο σύμβολο της δικαιοσύνης έδειχνε το αριστερό χέρι της Ίσιδας, την οποίαν έφερε ένας άλλος ιερέας. Το έθιμο αυτό προέρχονταν από μιαν εποχή, που είναι αρχαιότερη απ’ τον αιγυπτιακό πολιτισμό, γιατί το αριστερό χέρι είναι ένα αρχέγονο φυλαχτό αποτροπής. Στο Ισλάμ έγινε αργότερα το χέρι της Φατίμα, της κόρης του Μωάμεθ, που προστατεύει ακόμα και σήμερα ενάντια στο κακό μάτι.

Ένα άλλο αντικείμενο που έφεραν μαζί ήταν ένα χρυσό αγγείο σε σχήμα στήθους, ένα σύμβολο της μητέρας-θεάς ως δωρήτριας γάλακτος και τροφής. Και πάνω στον τάφο του Όσιρι εκχέονταν πάντα μια θυσία γάλακτος, αφού νόμιζαν πως το γάλα είχε τη δύναμη, να τρέφη τον νεκρό και να τον αναζωογονή. Ιδωμένο από ιστορικής πλευράς είναι ενδιαφέρον, ότι ο Αιγύπτιος αλχημιστής Ζώσιμος γράφει μιαν εκτενή πραγματεία γι’ αυτό το αγγείο με το σχήμα ενός στήθους, επειδή το χρησιμοποιούσαν στην εργασία τους κι οι αλχημιστές. Λέει, πως ήταν ένα ιερό αγγείο της «τέχνης», έτσι ώστε να βρίσκεται εδώ μια άμεση σύνδεση ανάμεσα σ’ ένα σύμβολο των μυστηρίων της Ίσιδας κι ένα απ’ τα πιο πρώιμα αλχημιστικά ντοκουμέντα.

Υπάρχουν πράγματι πολυάριθμες, μη ανακαλυφθείσες ακόμα συνάφειες ανάμεσα σ’ αυτούς τους δυό κόσμους. Ο Ζώσιμος είχε μυηθή προφανώς ως Αιγύπτιος στα μυστήρια της Ίσιδας και χρησιμοποιούσε γι’ αυτό και τα αγγεία και όργανα της λατρείας της στην αλχημιστική του πράξη. Ένα άλλο μεταφερόμενο αντικείμενο ήταν ένα χρυσό καλάθι δημητριακών, επίσης ένα σύμβολο για τον Όσιρι, που πεθαίνει και ανασταίνεται όπως το σιτάρι. Υπάρχει στο μουσείο του Καΐρου μια μούμια σιταριού με τη μορφή του Όσιρι, που σκεπασμένη με λινό, ποτίζονταν και διατηρούνταν υγρή, έτσι ώστε φύτρωνε επάνω της το σιτάρι. Επρόκειτο για ένα μέρος του τυπικού της ανάστασης.

Στη λιτανεία ακολουθούσε κατόπιν ένα αγγείο, που δεν περιγράφεται, και μετά ένας ιερέας με το καλάθι (κάνιστρο) του Άνουβι. Αυτός είναι ο υπεύθυνος για όλο το νεκρικό τυπικό στην Αίγυπτο, γιατί ο Άνουβις, ο θεός με το κεφάλι ενός τσακαλιού, βρήκε σύμφωνα με τον μύθο τα οστά του νεκρού Όσιρι και τα συναρμολόγησε πάλι μαζί.

Όλα τα αντικείμενα, που μεταφέρονται στη λιτανεία, έχουν λοιπόν μια βαθειά σημασία. Κάποια υπαινίσσονται την Ίσιδα και άλλα τον Όσιρι. Μετά όμως τονίζει το κείμενο ένα ιδιαίτερα ιερό σύμβολο: Μια μικρή,στρογγυλή, χρυσή και απαστράπτουσα υδρία, σκεπασμένη με ιερογλυφικά, ένα επιστόμιο στη μιαν πλευρά και μιαν πλατειά λαβή στην άλλη, πάνω στην οποία αναπαύεται ένα τυλιγμένο φίδι. Ο Απουλήιος δεν αναφέρει τίποτα για τη βαθύτερη σημασία αυτής της υδρίας, λέει όμως, πως ήταν «απερίγραπατα ιερή» και πως έπρεπε «να την τιμά κανείς με βαθειά σιωπή». Αυτό το στρογγυλό χρυσό αγγείο μάς θυμίζει κατ’ αρχάς το ιερό μυστικό αγγείο στην αλχημεία, όπου ίσχυε ως σύμβολο της κοσμικής ολότητας. Ο Ζώσιμος λέει π.χ. για το αλχημιστικό αγγείο, πως ήταν ένα στρογγυλό κύπελλο, που παρίστανε την ολότητα του Κόσμου κι όπου ελάμβανε χώρα το ιερό αλχημιστικό συμβάν (σ.σ.: Στα αρχαιότερα κείμενα παρομοιάζεται το αγγείο της μετατροπής των ουσιών με τον τάφο ήδη του Όσιρι…). Αντιπροσώπευε την περιλαμβάνουσα τα πάντα αρχή, την «αντίληψη» ούτως ειπείν του περιεχομένου: αυτό συμβολίζει μιαν ψυχική στάση τής συγκέντρωσης ή την απαραίτητη ενδοσκόπηση για τη σωστή προσέγγιση στην ύλη και στο μυστήριο του Κόσμου. Όλ’ αυτά συμβολίζονται με το αγγείο, μερικοί μάλιστα αλχημιστές φιλόσοφοι λένε πως ο Lapis philosophorum, η πέτρα των σοφών (φιλοσοφική λίθος), στο αγγείο και το ίδιο το αγγείο είναι ένα και το αυτό, διαφορετικές όψεις του ίδιου μυστηρίου. Στον Απουλήιο αντιπροσωπεύει το αγγείο πιθανώς τον Όσιρι. Έχουν βρεθή στην Αίγυπτο αναρίθμητα αγγεία με ανθρώπινα κεφάλια, που παριστάνουν τον Όσιρι. Απεικόνιζαν συχνά τον θεό και με ένα γεμάτο με το νερό του Νείλου αγγείο. Αυτό ήταν και το ιερώτερο απ’ όλα, το ανέκφραστο σύμβολο˙ θα αντιστοιχούσε στη σημασία του στη μετατραπείσα όστια, το μεγάλο μυστήριο στην καθολική (λατινική) Εκκλησία.

Όπως και άλλα σύμβολα έχει κι αυτό το σύμβολο του αγγείου τις βαθύτατες πρωτόγονες ρίζες του αρχικά στην κεντρική Αφρική και ήρθε κατεβαίνοντας τον Νείλο στην Αίγυπτο. Ο Λέο Φρομπένιους βρήκε στον άνω Νείλο φυλές, που είχαν όταν πέθαινε ένας αρχηγός το εξής ταφικό έθιμο: Ο αρχηγός ήταν ο φορέας του μάνα, της θεϊκής δύναμης, που ήταν ενσαρκωμένη σ’ αυτόν, και το πτώμα του τοποθετούνταν σε μιαν ιδιαίτερη καλύβα πάνω από ένα είδος σχάρας. Από κάτω υπήρχε ένα αγγείο, στο οποίο έσταζαν αργά τα εκκρίματα του πτώματος. Μετά από λίγον καιρό αποξεραίνονταν το πτώμα, και εμφανιζόταν στο αγγείο ένας αηδιαστικός χυμός, γεμάτος συνήθως σκουλήκια και νύμφες εντόμων. Αυτός μεταγγίζονταν σ’ ένα ξεχωριστό αγγείο, γιατί επρόκειτο για την ψυχή του αρχηγού, που είχε εγκαταλείψει μ’ αυτό το υγρό το σώμα. Έκλειναν ύστερα το αγγείο και έθεταν μόνο σε μια τρύπα ένα μικρό καλαμένιο ραβί ως άνοιγμα. Το φύλαγαν μέρα και νύχτα, κι όταν εμφανιζόταν ένα σκουλήκι ή έντομο, πίστευαν, πως είχε εξέλθει τότε η ψυχή. Το έκλειναν εντελώς και κατέθεταν το αποξηραμένο σώμα καθώς και το αγγείο χωριστά σ’ έναν τάφο. Εδώ αντιπροσωπεύει το αγγείο με το υγρό την πνευματική ψυχική ουσία του νεκρού βασιλιά. Πίστευαν, πως η ψυχή που εγκατέλειπε ως έντομο το αγγείο μεταβιβάζονταν στον διάδοχο, ο οποίος γινόταν τότε ο αντιπρόσωπος της θεϊκής αρχής. (Στην Αίγυπτο είναι ο σκαραβαίος το έντομο.) Σε μερικές άλλες φυλές υπάρχουν κάπως παραλλαγμένα έθιμα, όμως η ιδέα είναι πάντα αυτή της μεταβίβασης της ψυχής και πνευματικής ουσίας του νεκρού βασιλιά στην επακολουθούσα σειρά των βασιλέων ή αρχηγών της φυλής.

Περιέχει έτσι το αγγείο την ψυχική ουσία του θεού-βασιλιά κατά τη διάρκεια της μετατροπής του απ’ τον θάνατο στην αναγέννηση. Σε αντιστοιχία με την αιγυπτιακή μυθολογία θα παρίστανε τον Όσιρι στο γεγονός της μεταμόρφωσής του σε Χόρους. Όταν είναι νεκρός ο Όσιρις, κρατά η Ίσιδα το αγγείο της ψυχικής του ουσίας. Θα ξαναγεννηθή αργότερα απ’ αυτό ως Χόρους, ως ο νέος θεός-ήλιος, το παιδί του ήλιου. Από ψυχολογικής πλευράς πρόκειται εδώ για τη μυστική στιγμή της μετατροπής, όταν είναι «νεκρή» η συνειδητή ιδέα (παράσταση) του Θεού και ξαναγεννιέται στην ανθρώπινη ψυχή. Το μυστήριο του αγγείου συνίσταται τότε, στο ότι παριστάνει το μυστικό του θανάτου και της αναγέννησης του αγοριού Χόρους, του συμβόλου του θεού, ένα σύμβολο του Ταυτού κατά τον Γιουνγκ, που δεν είναι πλέον μια μερική αρχή, αλλά περιλαμβάνει την ολότητα της ύπαρξης. Ο Χόρους ταυτίζεται με τον αναγεννημένο Όσιρι, όταν αυτός εγκαταλείπει το αγγείο: Αυτή είναι η ανατολή του ήλιου. Πρωτόγονες φυλές κάνουν λατρευτικές χειρονομίες όχι στον ήλιο, αλλά στη θεϊκή στιγμή της ανατολής του ήλιου. Όταν βρίσκεται ο ήλιος λιγάκι μόνον πάνω απ’ τον ορίζοντα, δεν είναι πια θεϊκός. Η ανατολή του ήλιου – η Aurora consurgens – είναι η στιγμή, στην οποίαν ανέρχεται η πραγματοποίηση του Ταυτού απ’ το αγγείο της ασυνείδητης ψυχής.

Στο Αμπομέι της Νιγηρίας ζούσε ένας ηλικιωμένος «μάγος», που τιμούσε τον θεό των χρησμών με το όνομα Γκμπααντού. Προσωποποιούσε την αλήθεια, που εκφράζεται σε χρησμούς. Λεγόταν, πως ο Γκμπααντού  π α ρ ί σ τ α ν ε   τ η ν   π ι ο   υ ψ η λ ή   δ υ ν α τ ή   α υ τ ο γ ν ω σ ί α,  π ο υ   μ π ο ρ ο ύ σ ε   ν α   κ α τ ο ρ θ ώ σ η   μ ι α   α ν θ ρ ώ π ι ν η   ύ π α ρ ξ η . Κάτι παράλληλο είναι ο θεός Φα. Το όνομα του Φα αποτελείται επίσης από μιαν ολόκληρη αφρικανική φράση: «Ο ήλιος ανατέλλει, και οι τοίχοι αποκτούν μια ρόδινη όψη». Ο ηλικιωμένος μάγος πρόσθετε σ’ αυτό: «Όταν ανατέλλει σε σένα η αλήθεια, είναι όπως όταν ανατέλλη ο ήλιος κι όλοι οι γκρίζοι τοίχοι χρωματίζονται ρόδινοι». Αυτό είναι ο Χόρους-Όσιρις, όταν ανέρχεται απ’ το αγγείο!

Ο γάιδαρος Λούκιος βλέπει τη λιτανεία να περνά μπροστά του κι αναζητά να δη – ενθυμούμενος το ίδιο του το όνειρο – τον ιερέα με τα τριαντάφυλλα. Μόλις τον βλέπει, στριμώχνεται ανάμεσα στο πλήθος. Ο ιερέας, που είχε λάβει σε όνειρο την εντολή, να αντιτείνη στον γάιδαρο τα τριαντάφυλλα, εκπληρώνει την απαίτηση, και καθώς έχει φάει ο Λούκιος τα λουλούδια, χάνει τη μορφή του τού γάιδαρου, που πέφτει όπως ένας επανοφώρι από πάνω του, και στέκει ως γυμνός άντρας εκεί. Ο ιερέας φωνάζει σ’ έναν παριστάμενο, να του φέρη ένα λινό ένδυμα, και απευθύνεται μπροστά σε όλους στον Λούκιο, λέγοντας, πως έχει απελευθερωθή και σωθή τώρα απ’ τη μεγάλη θεά Ίσιδα και θά ’πρεπε να εισέλθη γι’ αυτό στην υπηρεσία της. Εκπλήσσονται όλοι, κι οι άνθρωποι ζητωκραυγάζουν τη θεά. Μετά απ’ αυτό συνεχίζεται η λιτανεία:

«Οφθαλμοφανώς κατέπεσε η αποκρουστική μορφή του ζώου από μένα. Εξαφανίστηκε το βρώμικο τρίχωμα. Το δέρμα λέπτυνε. Η χοντρή κοιλιά συνεστάλη. Απ’ τις πίσω οπλές ξεπρόβαλαν δάχτυλα των ποδιών. Χέρια και δάχτυλα έγιναν οι μπροστινές οπλές. Ο μακρύς λαιμός κόντυνε. Το κεφάλι και το πρόσωπο έγιναν στρογγυλά. Τα πελώρια αυτιά ξαναπέκτησαν την προηγούμενή τους βραχύτητα. Τα ανεπιδέξια δόντια έγιναν ανθρώπινα. Κι αυτή που με είχε αληθινά λυπήσει πιο πολύ απ’ όλα τα υπόλοιπα, η μακριά ουρά, εξαφανίστηκε.

Θαύμαζε ο λαός. Οι ιερείς προσεύχονταν στην παντοδυναμία της θεάς, που επενεργούσε εμφανώς εν ριπή οφθαλμού, ακριβώς όπως σε μιαν οπτασία, τη μεταμόρφωσή μου. Τα χέρια όλων ήταν απλωμένα προς τον ουρανό, κι άκουγε κανείς μιαν κραυγή έκπληξης για το τόσο μεγάλο θαύμα».

Τα τριαντάφυλλα ήταν αφιερωμένα στην αρχαιότητα στην Αφροδίτη-Venus και τον Διόνυσο και συμβόλιζαν την αρχή του Έρωτα. Έχουν βρεθή και σε τάφους στεφάνια από τριαντάφυλλα, όπου παρίσταναν πιθανώς «το στέμμα της νίκης», που αποκτούσε ο νεκρός μετά την ανάσταση.

Αναφέρει κατόπιν το κείμενο, ότι επέστρεψε ο Λούκιος στην πιο εγκάρδια προσφιλή όψη της θεάς και εγκαταστάθηκε σ’ ένα σπίτι στο εσωτερικό τής ιερής περιοχής της (τέμενος), όπου και έζησε μέχρι τη μύησή του:

«Νοίκιασα για μένα ένα σπίτι στο εσωτερικό των τειχών γύρω απ’ τον ναό, όπου και έστησα την κατοικία μου για ένα χρονικό διάστημα, για να συναναστρέφομαι πιο άνετα με τους ιερείς της θεάς και να τιμώ αδιαχώριστα μαζί τους τη μεγάλη θεά ως προσωρινά αμύητος ακόμα. Δεν πέρασε εκεί και καμμιά νύχτα – ο ύπνος δεν έκλεισε ούτε μια φορά τα μάτια μου -, που να μη με είχε παροτρύνει σ’ ένα όραμα η θεά, να επιτρέψω, εγώ που θα είχα κληθή ήδη προ πολλού στην υπηρεσία της, να αφιερωθώ ωστόσο τελικά. Στο μεταξύ, όσο κι αν το επιθυμούσα κι εγώ διακαώς, τόσο με ανέκοπτε κι ένας ιερός φόβος απ’ αυτό. Είχα παρατηρήσει, ότι αυτή η θρησκεία επέβαλε δυσεκπλήρωτες υποχρεώσεις, απαιτούσε εξαιρετικά πολλών ειδών εγκράτεια κι η ζωή, που έχει ήδη δυστυχώς αρκετούς κόπους, δυσχεραίνονταν μέσα από εντελώς αυστηρότατη αυταπάρνηση έτι περαιτέρω. Κι όσο περισσότερο το αναλογιζόμουν, τόσο πιο πολύ έσπευδα βραδέως».

Αυτό το μέρος του κειμένου υπαινίσσεται έναν διαδεδομένο στην αρχαιότητα θεσμό, που ονομαζόταν κατοχή (Katochė). Κάτοχοι (Katochoi) ήταν άνθρωποι, που είχαν συγκινηθή από έναν θεό ή μια θεά, αφιερώνονταν στην υπηρεσία του και ζούσαν για μήνες ή και για χρόνια στην περιοχή του ναού. Τα πρόσωπα αυτά ήταν απελευθερωμένα από φόρους, κι όταν καταδικάζονταν σε φυλάκιση, δεν μπορούσαν να συλληφθούν. Γι’ αυτό και θεωρούσαν μερικοί ερμηνευτές, ότι δεν είχαν σε τίποτα να κάνουν όλα αυτά με την εκστατική συγκίνηση μέσω της θεάς, αλλά εννοούνταν απλώς κάποιοι άνθρωποι, που παρέμεναν στο ιερό, ώστε να μην μπορή να τους εγκαλέση ούτε η αστυνομία ούτε και κανένας άλλος. Οι αμφισβητήσεις όμως πάνω σ’ αυτό το θέμα είναι από ψυχολογικής πλευράς άκαρπες. Θα μπορούσε να πη πάρα πολύ απλά κανείς, πως σημαίνει το να βρίσκεσαι υπό την κυριαρχία ενός αρχετύπου ή στην υπηρεσία μιας αρχετυπικής μορφής, σε μιαν κατάσταση έκστασης ή σε μια μεταβολή (μεταμόρφωση). Υποτάσσονταν εκούσια κανείς στην αιχμαλώτιση και αποσύρονταν, κάτι που μπορούσε να διαρκέση χρόνια. Ένας εγκληματίας, που θα είχε καταφύγει στην περιοχή του ναού, ήταν αποκλεισμένος εκεί, γιατί μόλις πατούσε το πόδι του έξω, συλλαμβάνονταν˙ αν είχε διαπράξει ένα αδίκημα, δεν του έμενε άρα παρά η επιλογή ανάμεσα στην κοινωνική ή τη θρησκευτική φυλακή, φυλακή ήταν όμως σε κάθε περίπτωση.

Πριν από τριάντα περίπου χρόνια βρέθηκε ένας πάπυρος-ντοκουμέντο, γραμμένος από έναν άντρα με το όνομα Πτολεμαίος, που ζούσε στην κατοχή (Katochė) ενός ναού του Σέραπι. Κατέγραφε εδώ τα όνειρά του, που ήταν υποχρεωτικό, και μοιάζει, σαν να τα είχαν ερμηνεύσει οι ιερείς. Όταν διαβάζη κανείς το βιβλίο των ονείρων του Αρτεμίδωρου, θα μπορούσε να νομίση, πως οι άνθρωποι ονειρεύονταν παλιότερα διαφορετικά απ’ ό,τι σήμερα, καθώς ονειρεύονταν μόνο για συγχρονιστικά συμβάντα, είχαν δηλ. μόνο «μεγάλα όνειρα». Παρ’ όλ’ αυτά δεν είναι έτσι. Η επιστημονική φιλολογία ονείρων της αρχαιότητας κατέγραφε ακριβώς μόνο μεγάλα όνειρα. Σ’ αυτόν τον αναφερθέντα όμως πάπυρο του Πτολεμαίου ανακαλύφθηκαν τα όνειρα ενός συνηθισμένου ανθρώπου, που ονειρευόταν για την οικογένειά του, για οικονομικά προβλήματα κ.τ.λ. Τα όνειρα αυτά δεν μας είναι βέβαια κατανοητά, γιατί δεν γνωρίζουμε τους προσωπικούς συσχετισμούς, γνωρίζουμε όμως εντέλει μ’ αυτά, πως αυτοί οι άνθρωποι εκείνης της εποχής ονειρεύονταν ακριβώς όπως κι εμείς, παρ’ όλο που η υπόλοιπη λογοτεχνία περιγράφει διεξοδικά μόνον τα αρχετυπικά όνειρα. Στο «τέμενος» ή στην κατοχή γύρω απ’ τον ναό υπήρχαν μάλιστα και ιερείς, που είχαν εξειδικευτή στην ερμηνεία των ονείρων. Βρίσκονταν έτσι οι κάτοχοι (Katochoi) στην πραγματικότητα «σε ανάλυση». Η διαδικασία ήταν η ίδια όπως και σήμερα, μόνον τα εξαγόμενα απ’ τα όνειρα συμπεράσματα ήταν κάπως διαφορετικά. Ήταν μια εκούσια κατάσταση απόλυτης ενδοσκόπησης και συγκέντρωσης στην ίδια σου την ζωή των ονείρων.

Aμέθυστος