Η ψυχή που ήρθε από την παγωνιά (1)

Die Seele, die aus der Kälte kam
Η ψυχή που ήρθε από την παγωνιά
Πως ο νέος ψυχρός πόλεμος διεξάγεται στην καρδιά της κοινωνίας

του Frank Schirrmacher, δοκίμιο στο Der Spiegel, 7/2013, σελίδες 114-117

Το δοκίμιο είναι μια συμπερίληψη του νέου βιβλίου του Frank Schirrmacher, «Εγώ, το παιχνίδι της ζωής», το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτήν την εβδομάδα.

Ο Frank Schirrmacher είναι από το 1994 ένας από τους συνεκδότες της γερμανικής εφημερίδας Frankfurter Allgemeine. Σπούδασε γερμανική και αγγλική φιλολογία, λογοτεχνία και φιλοσοφία στα πανεπιστήμια Heidelberg και Cambridge.

Γίναμε τρομερά απλοϊκοί. Δυστυχώς, εμείς οι ίδιοι δεν αντιλαμβανόμαστε τίποτα. Γιατί κάνουμε ότι κάνουμε; Γιατί αγαπάμε ό,τι αγαπάμε; Αυτές οι ερωτήσεις είναι τόσο σύνθετες που σχεδόν κανείς δεν είναι σε θέση να δώσει την απάντηση για τον εαυτό του. Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει, πως εδώ και καιρό, άλλοι μας δίνουν την απάντηση.

 Ξεχάστε για μια στιγμή ό,τι ξέρετε για αίνιγμα της προσωπικής ύπαρξης, είτε η γνώση σας προέρχεται από την ψυχολογία και τις νευροεπιστήμες, είτε από προσωπική σας εμπειρία. Χωρίς να το καταλάβουμε, οι οικονομολόγοι ανέλαβαν και το νοικοκυριό της ψυχής του μοντέρνου ανθρώπου. Με σκοπό, την απλοποίηση ενός πολύ σύνθετου κόσμου και την επιτάχυνση των εμπορευματικών συναλλαγών, ανέκυψε ένα μοντέλο στα παρασκήνια της ζωής. Αυτό το μοντέλο έχει αλλάξει την ζωή μας μακροπρόθεσμα.

Το μοντέλο αυτό διδάσκει, πως μπορούμε να κάνουμε την ζωή μας πολύ πιο απλή και αποτελεσματική, εάν δεχθούμε ότι ο κάθε άνθρωπος σκέφτεται μόνο τον εαυτό του και το συμφέρον του.

Βιώνουμε την νέα εποχή του καπιταλισμού της πληροφορίας. Η εποχή αυτή ξεκίνησε με την μετατροπή του κόσμου σε κάτι πνευματικό. Ο καπιταλισμός της πληροφορίας κάνει και σχεδιάζει μεγάλα πράγματα. Θέλει να διαβάζει τις σκέψεις, να τις ελέγχει και να τις πουλάει. Θέλει να προβλέπει τα ρίσκα, να τα εκτιμά και να τα αποφεύγει. Ο εγκέφαλος του δουλεύει αδιάκοπα προσπαθώντας να βρει τι κάνουν οι άνθρωποι, τι λένε, τι αγοράζουν, και ποιες είναι οι επόμενες κινήσεις που σχεδιάζουν. Όπου και να συναντήσετε τον καπιταλισμό της πληροφορίας, συναντάτε ένα σύστημα το οποίο τα ξέρει όλα καλύτερα από σας.

Αφαιρεί από τους ανθρώπους το δικαίωμα να θεωρήσουν το περιβάλλον ως κάτι διαφορετικό από τους ίδιους. Ότι και να κάνουν οι άνθρωποι, το σύστημα ισχυρίζεται ότι το κάνουν προς ίδιον συμφέρον. Συμπεριφορά για την οποία «δεν υπάρχει κάποιος λόγος», δεν υπάρχει για το σύστημα. Ακόμα και η φιλία, η αλληλεγγύη, ο έρωτας έχουν στα μάτια του κάποιο λόγο που εξυπηρετεί το συμφέρον του ατόμου. Γι’ αυτό και ο πληθωρισμός των «incentives», των επαίνων δηλαδή, που ξεκινούν από τα boni στην Wall Street και φτάνουν μέχρι τα εικονικά παράσημα και τις «μου αρέσει» αξιολογήσεις στις ιστοσελίδες, που εφαρμόζονται και για τα πιο προσωπικά πράγματα.

Η νέα οικονομία χρησιμοποιεί τις μηχανές και αναλύει τις σχέσεις των ανθρώπων με την βοήθεια των μαθηματικών. Αγαπά το «δίλημμα του φυλακισμένου», μια από τις αρχετυπικές σκηνές της θεωρίας των παιγνίων. Το δίλημμα έχει ως εξής: σε δυο ανθρώπους που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση, αλλά δεν μπορούν να μιλήσουν μεταξύ τους, προσφέρεται να επωφεληθούν εις βάρος του άλλου. Η προδοσία του άλλου στο παιχνίδι αυτό, όχι μόνο προβλέπεται, αλλά είναι σύμφωνα με την Sonja Amadae (πολιτικές επιστήμες), «μια λογική συμπεριφορά η οποία γίνεται αποδεκτή ως κανονική».

Κάθε οικονομολόγος θα παραδεχόταν: οι υποθέσεις περί των ανθρώπων είναι απλουστευτικές. Και είναι με ένα τέτοιο ριζικό τρόπο απλουστευτικές, ώστε «το άτομο μειώνεται σε τέτοιο βαθμό, ώστε γίνεται τίποτα, με εξαίρεση τις αυτόματες προτιμήσεις του». Τι θα συμβεί όμως αν η πραγματικότητα γίνει ακριβώς αυτό το αυτόματο πράγμα; Τι θα συμβεί αν ο κόσμος γίνει μια μεγάλη μηχανή που λειτουργεί ακριβώς έτσι; Το πρόβλημα δεν είναι τα απλουστευμένα μοντέλα. Το πρόβλημα είναι ότι γινόμαστε μάρτυρες μιας αλλαγής, όπου τα μοντέλα κωδικοποιούν την πραγματικότητα και με τον τρόπο αυτό γίνονται πραγματικά.

Αυτή η ιμπεριαλιστική νίκη έχει μια προ-ιστορία η οποία σχετίζεται άμεσα με τον Ψυχρό Πόλεμο. Μέσα στον ψυχρό πόλεμο γεννήθηκε η πεποίθηση, ότι ο καθένας δρα προς ίδιο συμφέρον και θέλει να ξεγελάσει τον άλλο. Η συνταγή αυτή ίσχυε, γιατί τότε ήταν αντιμέτωπες δυο υπερδυνάμεις, που κατείχαν την ατομική βόμβα, και η καθεμιά μπορούσε να καταστρέψει εξολοκλήρου την άλλη.

Το ότι κάθε άνθρωπος θέλει να έχει κέρδος και όχι απώλειες στις αγορές είναι μια κοινοτοπία. Το ότι δεν είναι δυνατόν να κατηγορηθεί κάποιος ότι εμπορεύεται, είναι επίσης κοινότοπο. Η οικονομική επιστήμη είχε μια μακρά παράδοση στην περιγραφή του αυτάρεσκου ανθρώπου, του «homo oeconomicus», ένα είδος εικονικού σωσία, με τον οποίο ήθελαν να εξηγήσουν την συμπεριφορά του ανθρώπου. Το νέο είναι ότι τώρα μετράει μόνο το εγωιστικό κίνητρο, και το ότι βάσει αυτού του κινήτρου θέλουν να προσομοιώσουν ολόκληρη την κοινωνία. Η άγραφη παραδοχή, ότι οι άνθρωποι είναι στην πραγματικότητα πιο πολύπλοκοι, με περισσότερες αντιθέσεις και πιο ηθικοί, σε σύγκριση με αυτό που η θεωρία υπέθετε, είχε κατά την διάρκεια της δεκαετίας του ’50 χάσει την ισχύ της (η παραδοχή), και ένα μέρος των οικονομολόγων την είχε ξεχάσει. Θεωρούσαν πλέον απόλυτα λογικό και σε καμιά περίπτωση ηθικά αμφίβολο, να πράττουν έτσι όπως προδιέγραφε η θεωρία.

Η ηθική έπαιζε ένα πολύ μικρό ρόλο. Ο λόγος είναι ευνόητος: κατά την διάρκεια του Ψυχρού πολέμου, θα ήταν μια θανατηφόρα ανοησία, το να σκεφτεί κανείς κάτι διαφορετικό από το δικό συμφέρον. Όμως αυτό που στα στρατιωτικά πράγματα είχε νόημα, δεν περιορίστηκε εκεί. Αυτά ήταν μοντέλα τα οποία δεν είχαν σκοπό να περιγράψουν μόνο την σχέση με τον αντίπαλο, αλλά και την σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο.

Πολλοί επιστήμονες που κατά την δεκαετία του ’50 εργάζονταν για το «Rand Corporation» ή για άλλες υπηρεσίες του αμερικάνικου στρατού, ανήκαν στην λεγόμενη «νεοκλασική σχολή», η οποία κατά την ακμή του κεηνσιανισμού είχε βρει καταφύγιο στο πανεπιστήμιο του Σικάγο, και η οποία δίδασκε ότι οι άνθρωποι δρουν εγωιστικά και ότι οι αγορές είναι μηχανές πιθανοτήτων. Και τώρα είχε έρθει η ώρα, μια καθαρή εικασία να γίνει νόμος της φύσης.

Είχαν αρχίσει να γράφουν τύπους και αλγόριθμους, και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές καταλάβαιναν τους τύπους. Αυτό από μόνο του ήταν νέο. Για πολύ καιρό (σε αντίθεση με αυτό που νομίζουμε σήμερα), στον χώρο των οικονομικών επιστημών ήταν ανεπιθύμητη η περιγραφή της ανθρώπινης συμπεριφοράς με μαθηματικά μοντέλα. Όταν όμως δέχτηκαν την υπόθεση ότι ο συμπαίκτης στο παιχνίδι της ζωής -η Σοβιετική Ένωση ή οποιοσδήποτε άνθρωπος- ζητά μόνο το δικό του συμφέρον, είχε καταστεί δυνατόν να προβλεφθεί η συμπεριφορά βάσει των μαθηματικών.

Αυτοί οι συχνά ιδιοφυείς επιστήμονες δεν είχαν γίνει απλά ειδικοί στο να καταστήσουν  αυτόματη την λειτουργία του στρατού, αλλά είχαν γίνει ειδικοί στον τομέα του αυτοματισμού όσον αφορά τον αυτοματισμό των αγορών αλλά και των ανθρώπων εντός αυτών των αγορών. Ήταν οι πρωτοπόροι ενός κόσμου, που ήταν μισό αιώνα μακριά από την εποχή, κατά την οποία ο κάθε άνθρωπος είναι δικτυωμένος με τους υπολογιστές και τις αγορές.

Αλλά οι τύποι τους ήταν κατανοητοί από τους υπολογιστές, οι οποίοι τις είχαν βάλει σε πράξη. Είχαν ανακαλύψει κάτι το οποίο ονόμασαν «θεωρία παιγνίων». Και με την βοήθεια αυτής της εφεύρεσης έβαλαν εκείνο το μοντέλο στο παιγνίδι της ζωής μας. Μερικοί οικονομολόγοι που δούλευαν τότε για το «Rand Corporation», είχαν πάρει το βραβείο Νόμπελ οικονομίας, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ήταν το αποκορύφωμα ενός τρομερού εγχειρήματος, το οποίο είχε μεταφέρει την λογική του Ψυχρού Πολέμου στην κοινωνία των πολιτών. Στο τέλος, κατά την πρώτη δεκαετία του 21^ου αιώνα, το εγώ ως μοντέλο είχε γίνει πράγματι νόμος της φύσης.

Η  κρίση την οποία αντιμετωπίζουμε, δεν αφορά μόνο στα χρήματα, το κέρδος την χρεοκοπία της Lehman, ή την κρίση της Ευρώπης. Αυτή είναι η απλή πτυχή του γεγονότος, που είναι η πιο προσβάσιμη για ανάλυση. Ποιος ξέρει, ίσως λυθεί και οι άνθρωποι επιστρέψουν στην καθημερινότητα.

Η οικονομολογία που βασίζεται στην πληροφορία, αξιολογεί τα αισθήματα, την εμπιστοσύνη, τις κοινωνικές επαφές, έτσι όπως αξιολογεί τις μετοχές ή τα εμπορεύματα. Και για πρώτη φορά στην ιστορία έχει στη διάθεση της τα τεχνικά μέσα για να κάνει τέλεια αυτή την δουλειά. Είναι δυο διαφορετικά πράγματα: α) το να υποθέσει κανείς ως αυτονόητο το ότι σε μια συναλλαγή η δημοπρασία πως είναι λογικό για κάποιον  να σκέφτεται μόνο τον εαυτό του, και να προσπαθεί να επωφεληθεί εις βάρος του άλλου, και άλλο, β) η κοινωνική ζωή να γίνεται όλο και πιο πολύ συναλλαγή και δημοπρασία, ένας κόσμος της εμπορευματοποίησης του εγώ, που ακολουθεί κανόνες της οικονομικής επιστήμης. Δυσπιστία, προσποίηση, παραπλάνηση, είναι κανόνας στον κόσμο αυτό, ώστε να «ηρεμήσουν οι αγορές».

Το πράγμα «ξέφυγε» γιατί στις 9 Νοεμβρίου δεν είχαν προσέξει αρκετά. Ο κομμουνισμός είχε τελειώσει. Τι είχε όμως γίνει με εκείνες τις δυτικές-καπιταλιστικές θεωρίες, η δημιουργία των οποίων και η κοσμοθεωρία των οποίων  εξηγείται μόνο με την ύπαρξη του κομμουνισμού; Γιατί μέσα σε τόσο λίγο χρονικό διάστημα, η οικονομία είχε βρεθεί να πιέζεται από ένα μοντέλο κοινωνίας το οποίο ονομάζεται «νεοφιλελευθερισμός»;

Προσκολλημένοι στην μηχανή του σοσιαλιστικού συστήματος, η οποία διαλυόταν, και μεθυσμένοι από τον θρίαμβο τους, πολλοί παρατηρητές δεν είχαν δει ότι το μυαλό της Δύσης είχε αρχίσει να μεταβάλλεται. Κάτω από το κρανίο είχε αρχίσει να μετακινείται η κοινωνική διανομή της διάνοιας. Και όπως πάντα, όταν μετακινούνται κοινωνικές υπηρεσίες, αυτό γίνεται με την βοήθεια των χρημάτων.

Γιατί το τέλος της άμεσης ατομικής απειλής είχε τεράστιες συνέπειες για την χρηματοδότηση και την οργάνωση της καριέρας των φυσικών. Δεν μπορούσαν πια να έχουν τυφλή εμπιστοσύνη, ότι σύμπλεγμα στρατού-οικονομίας, το οποίο τους στήριζε από την δεκαετία του ’30, θα συνέχιζε να χρηματοδοτεί τις έρευνες τους. Η στρατιωτική οργάνωση της επιστήμης, από την οποία προήλθε η ατομική βόμβα, η θεωρία παιγνίων, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής και η Rand Corporation, είχε διατυπώσει εκ νέου τις προτεραιότητες της. Η Wall Street, είχε μεν οικονομολόγους, αλλά δεν είχε φυσικούς, οι οποίοι ήταν εξοικειωμένοι με την τροφοδότηση των υπολογιστών, οι οποίοι είχαν αρχίσει να κατακτούν τον κόσμο, με μαθηματικά μοντέλα.

Κατά την ετήσια συνέλευση της American Physical Society το 1996, ένας από τους φυσικούς, ο Joseph Pimbley, είχε μιλήσει σχεδόν αποκλειστικά για το πλήγμα που δέχθηκε η αυτοπεποίθηση των συναδέλφων του: «Κάθε φυσικός βρίσκεται σήμερα μπροστά στο ερώτημα, τι να κάνει με το υπόλοιπο της καριέρας του». Και συνέστησε στους συναδέλφους του να πάνε στην Wall Street, που πρόσφερε νέες προκλήσεις και καλό μισθό. «Πρέπει να διαλέξει κανείς μια εργασία η οποία του αποφέρει τα περισσότερα χρήματα; Φυσικά όχι. Αλλά σε μια κοινωνία με ελεύθερη αγορά, η οικονομική αποζημίωση είναι μια έκφραση της αξίας που μια κοινωνία προσδίδει σε ένα επάγγελμα».

Συνεχίζεται

Αμέθυστος