Συνέχεια από: Tετάρτη 12 Νοεμβρίου 2025
Schelling και η δυτική πνευματικότητα: Η ώθηση του Εγώ και ο ζωντανός Κόσμος γ
Του Jochen Kirchhof
https://www.youtube.com/watch?v=F3qlJk4I6Kc
Θα προσπαθήσω να σας παρουσιάσω τα κεντρικά σημεία. Είναι δέκα βασικά σημεία στον Schelling, τα οποία επαναλαμβάνει διαρκώς και αναπτύσσει κάθε φορά με νέες προσεγγίσεις. Δέκα σημεία.
Πρώτο σημείο.
Το σύμπαν είναι ένας απόλυτος οργανισμός· οργανικός στο σύνολό του και σε κάθε επιμέρους μέρος του. Στον οργανισμό ανήκει και η οργανωτική αρχή του Πνεύματος. Η αρχή της ζωής είναι πανταχού παρούσα μέσα στο σύμπαν. Κυριολεκτικά, λέει ο Schelling: «Όλα μέσα στο σύμπαν είναι εμψυχωμένα.» Όλα μέσα στο σύμπαν είναι εμψυχωμένα.
Μπορεί κανείς, κατά κάποιον τρόπο, να πει —όπως λέει ο φιλόσοφος Helmut Friedrich Krause— ότι η ψυχή του κόσμου είναι ο χώρος. Ο κοσμικός χώρος είναι η ίδια η ψυχή του κόσμου. Δεν μπορούμε να εξέλθουμε από την ψυχή του κόσμου, όπως δεν μπορούμε να εξέλθουμε από τον χώρο. Είμαστε μέσα στον χώρο. Είμαστε και όντα του χώρου. Και δεν μπορούμε, έτσι απλά, να εξέλθουμε από τον χρόνο. Δεν είναι τόσο απλό.
Δεύτερο σημείο.
Αυτός ο απόλυτος, ολικός οργανισμός είναι η εκδήλωση του Θείου. Όλα τα πράγματα περιέχονται μέσα στον Θεό. Αυτό δεν είναι πανθεϊσμός, αλλά πανανθεϊσμός (Panentheismus). Το Όλον, ως αυτοαποκάλυψη του Θεού, είναι ταυτόχρονα η αυτοθεώρηση και αυτογνώση του Πνεύματος. Η λογική συμμετέχει στο Θείο. Ο απόλυτος οργανισμός —το Πνεύμα— διαπερνά και υφαίνει τα πάντα.
Τρίτο σημείο.
Η ουσία των πραγμάτων είναι η απόλυτη ενότητα υποκειμένου και αντικειμένου, γνώσης και ύπαρξης. Θα το πω ξανά:
Αυτό που γνωρίζει είναι ταυτόσημο με αυτό που γνωρίζεται. Ο γνωρίζων είναι και ο γνωριζόμενος. Δεν μπορώ να γνωρίσω τίποτα που δεν είμαι εγώ ο ίδιος. Αυτό θα μου παραμένει για πάντα ξένο. Μπορώ να γνωρίσω πραγματικά τον άλλο άνθρωπο; Δεν μου παραμένει για πάντα άγνωστος; Τι ξέρω τι συμβαίνει στην καρδιά του; Μπορώ να το γνωρίσω; Και αν ναι, πότε, και σε ποιο βαθμό;
Έτσι λοιπόν, έχουμε την απόλυτη ενότητα του υποκειμένου και του αντικειμένου, της γνώσης και της ύπαρξης· μια ενότητα που αγκαλιάζει το πραγματικό και το ιδεατό, το Είναι και τη Συνείδηση.
Και τώρα το καθοριστικό σημείο: Αυτή η οργανική ενότητα εκδιπλώνεται ως δυναμική κλίμακα σταδίων, από το λεγόμενο ανόργανο —το οποίο, ως τέτοιο, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει— προς το οργανικό με την αυστηρή έννοια του όρου.
Χρειάζεται εδώ μια μικρή διευκρίνιση, γιατί πολλοί δεν το γνωρίζουν:
Η ιστορία της επιστήμης είναι κάτι που οι περισσότεροι άνθρωποι αγνοούν. Όταν ακούν τη λέξη «εξέλιξη», σκέφτονται αμέσως τον Charles Darwin. Όμως το γεγονός είναι ότι ήδη στη δεύτερη μισή του 18ου αιώνα ο στοχασμός περί εξέλιξης ήταν αυτονόητος για όλους τους μορφωμένους φυσιοδίφες.
Δεν ήταν ιδέα του Darwin —εκείνο που του ανήκει είναι η αιτιοκρατικο-μηχανιστική εξήγηση και η πλήρης άρνηση κάθε ανώτερου νοήματος, κάθε telos, κάθε σκοπού. Αυτή είναι η αφετηρία του Darwin, όχι η ιδέα της εξέλιξης καθαυτή.
Διάσημος είναι και ο παππούς του Darwin, ο Erasmus Darwin. Αν διαβάσετε στον Goethe τη φράση «Διαβάζω Darwin», θα αναρωτηθείτε:
«Μα πώς; Ο Goethe πέθανε το 1832 —δεν γίνεται!»
Ναι, αλλά εννοεί τον Erasmus Darwin, τον παππού. Εκείνος είχε ήδη προαναγγείλει, με τρόπο εντυπωσιακό, ολόκληρη τη θεωρία της εξέλιξης που αργότερα θα διατύπωνε ο εγγονός του. Αυτό πολλοί δεν το γνωρίζουν.
Ακόμη και στα Fragmenten του Bernoualis, που διάβασα πριν μερικά χρόνια, εμφανίζεται το όνομα Darwin —κι εκεί ταράζεται κανείς: «Μα πώς, ο Darwin πέθανε το 1831!» Όχι, πρόκειται για τον Erasmus Darwin.
Ο Erasmus Darwin υπήρξε εξαιρετικά επιδραστικός φυσιοδίφης· και ο συσχετισμός μεταξύ ανόργανου και οργανικού κόσμου, ζώων και ανθρώπων, ήταν αυτονόητος. Μάλιστα, εκείνη την εποχή η σχέση ανθρώπου και ζώου νοούνταν με πολύ βαθύτερο τρόπο απ’ ό,τι σήμερα —και αυτό ελάχιστοι το γνωρίζουν.
Ακόμη και το ερώτημα: είναι τα ζώα ευφυή; απαντιόταν καταφατικά, ακόμη και από δηλωμένους ορθολογιστές όπως ο John Locke. Και αυτό επίσης πολλοί δεν το ξέρουν. Υπήρχε λοιπόν η ιδέα της συνοχής των οργανικών βασιλείων, της εξέλιξης από το ανόργανο προς το οργανικό —όπου, αυστηρά μιλώντας, το «ανόργανο» δεν υπάρχει καθόλου.
Αυτό πρέπει να το τονίσουμε: δεν προέρχεται μεν από τον Schelling, αλλά εκείνος το συνεχίζει και το προάγει μέσα από το πνεύμα της εποχής. Είναι σημαντικό να το εντάξουμε ξανά στην ιστορία της επιστήμης, γιατί αυτή είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πεδίο. Πολλά πράγματα έχουν ήδη σκεφτεί στο παρελθόν· και πολλά από όσα για δεκαετίες θεωρούνταν «μεγάλη αποκάλυψη» (Hype), τελικά αποδείχθηκαν ψευδαίσθηση. Αυτό πρέπει απλώς να το θυμόμαστε.
Τέταρτο σημείο.
Η εξέλιξη —το φυσικό γίγνεσθαι— είναι μια διαλεκτική διαδικασία γένεσης, μια πορεία που εκτυλίσσεται μέσω αντιθέσεων. Με αυτή την έννοια μιλά ο Schelling για διαλεκτική. Ο Schelling κατηγορεί τον Hegel ότι όλη του η διαλεκτική είναι καθαρά διανοητική, εγκεφαλική.
Στον Hegel έχουμε την πορεία των εννοιών μέσα στην παγκόσμια ιστορία, την αυτοαποκάλυψη του Θεού μέσα στην ιστορία. Φυσικά, στον καθηγητή της φιλοσοφίας Hegel, στο γραφείο του στο Βερολίνο, έρχεται —όπως πίστευε— το Πνεύμα να συνειδητοποιήσει τον εαυτό του. Αυτό ήταν κάτι που χαρακτήριζε συχνά τους Γερμανούς φιλοσόφους· ούτε ο Schelling εξαιρείται πλήρως από αυτό. (Ούτε και ο Nietzsche, παρεμπιπτόντως.) Έτσι λοιπόν, πίστευε κι εκείνος, στο γραφείο του, ότι ο παγκόσμιος Νους ερχόταν σε αυτοσυνείδηση. Εντάξει, ωραία.
Αλλά, για τον Schelling, όλα αυτά ανήκουν στο γίγνεσθαι· και ό,τι φαίνεται σταθερό, είναι απλώς ψευδαίσθηση. Στην πραγματικότητα, όλα είναι ροή. Τα πράγματα είναι φανερώσεις δυνάμεων που έχουν παγιδευτεί· δηλαδή, εκφράσεις ανασχεθεισών ενεργειών. Ακόμη και η ύλη, για τον Schelling, είναι δίνη, συστροφή, περιδίνηση (Wirbel, Verwirbelung). Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σύλληψη —στην οποία, εν μέρει, βασίζεται σε ιδέες του Roger Boskovic και άλλων.
Και σε αυτό το πλαίσιο, ο Schelling θεμελίωσε επίσης τον ηλεκτρομαγνητισμό — κάτι που επίσης πολλοί δεν γνωρίζουν. Ναι, ηλεκτρομαγνητισμός· Schelling, αυτός ο, ας πούμε, φανταστικός στοχαστής — ή καλύτερα, ο στοχαστής με φαντασία. Κι όμως, έτσι είναι. Ένας από τους μαθητές του, ο Christian Oersted, Δανός φυσικός, παρατήρησε το 1820 για πρώτη φορά ότι ο ηλεκτρισμός και ο μαγνητισμός συνδέονται μεταξύ τους, ότι δηλαδή ένα ηλεκτρικό ρεύμα προκαλεί και μαγνητική επίδραση. Αυτή θεωρείται η γενέθλια στιγμή του ηλεκτρομαγνητισμού.
Έπειτα ήρθε ο διάσημος λόγος του Faraday, του Άγγλου φυσικού, πειραματιστή. Και την ίδια χρονιά του θανάτου του Goethe, το 1832, ο Schelling δίνει μια διάλεξη για την ηλεκτρομαγνητική επαγωγή. Είπε τότε: «Το έλεγα πάντοτε!» — γιατί η κριτική απέναντί του ήταν πάντα: «Μα αυτό δεν είναι φυσική· ο Schelling δεν έχει ιδέα από φυσική.» Αυτό, όμως, είναι λάθος. Το ίδιο λάθος μπορεί να δει κανείς και στην περίπτωση του Novalis· κι εκείνος υπήρξε εξαιρετικός γνώστης των φυσικών επιστημών. Επίσης και ο Goethe —όποιος έχει ασχοληθεί με τη Θεωρία των χρωμάτων του, γνωρίζει πως υπήρξε άριστος πειραματιστής. Και είναι εντυπωσιακό το πώς και εκείνος έθεσε πολλά πράγματα πειραματικά.
Πέμπτο σημείο.
Ο κόσμος, λέει ο Schelling, είναι ταυτόχρονα η άπειρη αυτοκατάφαση του απόλυτου Πνεύματος, με την πιο ιδεαλιστική έννοια. Το άπειρο αυτό-θέλειν, η βούληση του εαυτού. Κυριολεκτικά: «Το αποτύπωμα αυτής της αιώνιας και άπειρης αυτοβούλησης είναι ο κόσμος.»
Ο Schelling λέει: «Το Θέλειν είναι το Πρωταρχικό Είναι» (Wollen ist Ursein). Αυτό το διακηρύσσει και ο μέσος και ο ύστερος Schelling. Εκεί, φυσικά, μπαίνει στο παιχνίδι ο Schopenhauer, σύγχρονός του, λίγο μεταγενέστερος. Και του αποδόθηκε συχνά η κατηγορία ότι δανείστηκε από τον Schelling την έννοια της παγκόσμιας βούλησης (Weltwille).
Γνωρίζουμε μάλιστα ότι στο προσωπικό του αντίτυπο του έργου του Schelling Über die Freiheit (Για την Ελευθερία), ο Schopenhauer είχε υπογραμμίσει τη φράση «Wollen ist Ursein». Αυτό είναι πια αποδεδειγμένο. Η βούληση παίζει, λοιπόν, κεντρικό ρόλο στη φιλοσοφία του Schelling. Και σχετίζεται επίσης με το Εγώ και την ελευθερία — υπάρχει δηλαδή μια εσωτερική γέφυρα. Γιατί ο Kant, να το θυμίσουμε, δεν ρώτησε μόνο «πώς είναι δυνατή η μαθηματική φυσική», αλλά και «πώς είναι δυνατή η ελευθερία». Αν όλα είναι δεμένα με αιτιακές μηχανιστικές αλυσίδες, τότε η ελευθερία χάνεται. Πού να βρεθεί; Δεν έχει ούτε χαραμάδα να σταθεί.
Αν κάθε πράξη της βούλησης είναι αιτιακά καθορισμένη, τότε τι σημαίνει να θέλω; Αν εγώ, λ.χ., σηκώσω τώρα τη μονογραφία μου για τον Schelling —επειδή ήταν όντως ένας πολύ ωραίος άνδρας, ακόμη και σε μεγάλη ηλικία— τι είναι αυτή η πράξη; Μια πράξη εκ του μηδενός; Ή μήπως υπάρχουν αλυσίδες αιτίων που με οδήγησαν εδώ;
Μα αυτά δεν αποδεικνύονται ούτε από τη φυσική ούτε από τη φυσιολογία. Παραμένει μυστήριο. Η ελευθερία είναι ακόμη ένα μεγάλο μυστήριο. Αλλά ο Schelling δεν εννοεί αυτό. Θεωρεί αυτή τη συζήτηση επιφανειακή. Αυτό που τον απασχολεί είναι: τι θεμελιώνει το Εγώ; πώς έρχομαι καθόλου στον εαυτό μου;
Και αυτή είναι πάντοτε για εκείνον και ηθική ερώτηση — ζήτημα Καλού και Κακού.
Για τον Schelling, η ελευθερία είναι η δυνατότητα του Καλού και του Κακού, όχι η απλή φράση «μπορώ να κάνω ό,τι θέλω». Μπορείς όμως και να θέλεις ό,τι θέλεις; Όχι. Ούτε τα παιδιά δεν μπορούν. «Θέλω.» «Γιατί;» «Απλώς θέλω.» Αυτό είναι το έσχατο θεμέλιο. Η βούληση δεν μπορεί να υπερβληθεί.
Αυτό εννοεί και ο Fichte με το παράξενο σχήμα του: «Το Εγώ θέτει τον εαυτό του ως ελεύθερο ον». Το Μεγάλο Εγώ θέτει το Μικρό Εγώ — μέσα σε μια μαγική πράξη της βούλησης. Υπάρχει μια θαυμάσια άσκηση διαλογισμού: να φανταστεί κανείς ότι όλα όσα είναι, ό,τι είναι, όλη του η βιογραφία, είναι αποτέλεσμα τού ότι ο ίδιος το ήθελε.
«Έτσι το ήθελα.» Ίσως σε μια προγεννητική κατάσταση —όπως το βρίσκουμε και στον Πλάτωνα και σε πολλές πνευματικές παραδόσεις.
«Το ήθελα έτσι. Εγώ το θέλησα.» Τι σημαίνει αυτό; Είναι μια σκέψη-άσκηση: Το ήθελα όπως είναι. Και τώρα απλώς εκτυλίσσεται. Μπορώ να το αλλάξω; Έγραψα εγώ το σενάριο; Μπορώ ακόμη να το ξαναγράψω; Αυτή είναι η ερώτηση. Η δημιουργία, κατά τον Schelling, δεν είναι μία και μοναδική πράξη, αλλά αιώνια διαδικασία.
Ο κόσμος είναι συνεχής δημιουργία.[ΕΚΑΡΤ]
Και ο κόσμος των φαινομένων, του φυσικο-αισθητού, λέει ο Schelling με έναν δύσκολο όρο, είναι ημι-πραγματικός. Είναι πραγματικός — εμπειρικά πραγματικός — αλλά και κατά κάποιον τρόπο μη πραγματικός. Αυτό μάς τρελαίνει μερικές φορές. Όλοι το ξέρουμε: ο βαθύτερος άνθρωπος το νιώθει καθαρά. Η πραγματικότητα είναι όντως εκεί — δεν αμφισβητείται. Και ταυτόχρονα, παλλόμενη, κυμαινόμενη, όχι οριστική. Δεν είναι το Όλον. Κάτι άλλο υπάρχει πίσω, μέσα και πέρα από αυτήν. Και πώς συνδέεται το ένα με το άλλο; Το αισθανόμαστε καθαρά.
Αλλιώς, θα ήταν απλώς ανείπωτα θλιβερό, ένα σκοτεινό δεσμωτήριο. Και τότε, η ολοκληρία του σύμπαντος: η ενότητα μέσα στην απειρότητα και η απειρότητα μέσα στην ενότητα — έτσι κατανοεί ο Schelling τη βαρύτητα. Η βαρύτητα είναι η τάση των μεμονωμένων σωμάτων προς την απειρότητα, προς την άπειρη, πραγματική ουσία.
Ο τελικός σκοπός της κοσμικής διαδικασίας, κατά τον Schelling, είναι η επιστροφή του πεπερασμένου στο Απόλυτο — η ενισχυμένη αποκατάσταση της ενότητας της αρχής.
Η ανώτατη βαθμίδα της αυτοσυνείδησης του Πνεύματος. Υπάρχει, λοιπόν, telos, ένας σκοπός σε όλη αυτή τη διαδικασία: στην αυτοαποκάλυψη, το Είναι επιστρέφει στον εαυτό του. Και τότε ολοκληρώνεται ένας κύκλος του κόσμου, ένας κοσμικός κύκλος.
Αλλά υπάρχει νόημα μέσα σ’ αυτό. Ο Schelling σκέφτεται το Εγώ πάντα σε σχέση με τη φύση — ως τεθειμένο μέσα σε έναν μαγικό πράξη της βούλησης, πέρα από τον κόσμο των φαινομένων. Πιστεύει πράγματι ότι ο άνθρωπος έχει θελήσει και θέσει ο ίδιος τον εαυτό του. Γι’ αυτό: Wollen ist Ursein. Και αυτό είναι, θα έλεγα, μια όμορφη άσκηση διαλογισμού: να το συνειδητοποιεί κανείς — όπως είμαι τώρα, όπως φαίνομαι, με τη βιογραφία μου, έτσι το ήθελα.[Η ΑΠΟΘΕΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΛΑΓΙΑΝΙΣΜΟΥ, Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΠΑΤΟΡΙΚΟΥ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΤ΄ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ]
Ή, ίσως, έχω περιδινιστεί μέσα σε μια παράλογη κατάσταση, κι εκεί πρέπει να τα βγάλω πέρα. Αυτό είναι σκληρό, παράλογο — αλλά η βαθύτερη σκέψη εξεγείρεται εναντίον του.
Τελευταίο σημείο, για να φτάσουμε στο τέλος:
Ο Schelling σκέφτεται τη γνώση ως ανάμνηση. Το ξέρετε από τον Πλάτωνα: η Anamnesis είναι η μνήμη των αρχετύπων. Ο άνθρωπος, στη γνώση, θυμάται.
Στην πραγματικότητα, τα γνωρίζει όλα ήδη.
Και ο Schelling λέει: «Η φιλοσοφία είναι, για το Εγώ, τίποτε άλλο παρά μια ανάμνηση — μια ανάμνηση όσων έχει πράξει και υποστεί στην καθολική, προατομική ύπαρξή του.» Γνώση, λοιπόν, ως ανάμνηση, ως Anamnesis. Και αυτό παίζει, όπως λέει ο Kirchhof, κεντρικό ρόλο και στη δική του φιλοσοφία. Είμαι βαθιά πεπεισμένος, λέει, ότι ο καθένας μας —όλοι εσείς που κάθεστε εδώ— γνωρίζετε πολύ περισσότερα απ’ ό,τι νομίζετε. Αν πραγματικά ανοιχτείτε σ’ αυτό — ήδη το γνωρίζετε.
Δεν χρειάζεται να το διακηρύξει κανείς προφητικά· είναι απλώς έτσι. Αυτό, πιστεύω, συνιστά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αλλιώς, πού αλλού θα μπορούσε να εδρεύει η αξιοπρέπεια; Υπάρχει και μια ωραία φράση του Goethe, που λέει:
«Ο άνθρωπος ανακαλύπτει τις πλάκες του Νόμου του σύμπαντος μέσα από μια αστραπή μνήμης που πέφτει μέσα στο σκοτάδι.»[Ὑπέστρεψαν δὲ οἱ ἑβδομήκοντα μετὰ χαρᾶς λέγοντες· Κύριε, καὶ τὰ δαιμόνια ὑποτάσσεται ἡμῖν ἐν τῷ ὀνόματί σου.
Λουκ. 10,18 Εἶπε δὲ αὐτοῖς· ἐθεώρουν τὸν σατανᾶν ὡς ἀστραπὴν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πεσόντα.
Λουκ. 10,19 ἰδοὺ δίδωμι ὑμῖν τὴν ἐξουσίαν τοῦ πατεῖν ἐπάνω ὄφεων καὶ σκορπίων καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν δύναμιν τοῦ ἐχθροῦ, καὶ οὐδὲν ὑμᾶς οὐ μὴ ἀδικήσῃ.]
Μια περίφημη φράση — ο Goethe, στην κηδεία του Wilhelm, το 1813. Ο άνθρωπος ανακαλύπτει τις πλάκες του Νόμου του σύμπαντος μέσα από μια αστραπή της μνήμης.
Θαυμάσιο. Και τότε ανακύπτει το ερώτημα του χρόνου: Τι γίνεται με τον χρόνο; Κατεβαίνει άραγε στο πηγάδι του παρελθόντος; Βαθύς είναι ο βυθός του παρελθόντος. Αρχίζει το μυθιστόρημα για τον Ιωσήφ του Thomas Mann. Πολύ βαθιά. Ή είναι, θα λέγαμε, πίσω μου; Τα φέρω όλα αυτά πάνω μου σαν ένα δέρμα; Είναι όλα άραγε παρόντα; Το παρελθόν δεν είναι καθόλου παρελθόν. Αλλά είναι το παρόν. Κατά κάποιον τρόπο ήδη και το μέλλον. Το οποίο επίσης είναι ήδη πάντοτε εδώ. Κι αυτό απασχόλησε πολύ και τον Schelling, αυτό το ερώτημα. Και παίζει ρόλο και στις σκέψεις του για τη βούληση. Ο Schelling είναι πράγματι ένας εξαιρετικά ενδιαφέρων εκπρόσωπος της δυτικής πνευματικότητας.
Τέσσερα κεντρικά σημεία θα τα πω άλλη μια φορά, ως τελευταίο: κατανοεί τη γνώση ως ανάμνηση και θεμελιώνει τον λεγόμενο αντικειμενικό ιδεαλισμό. Ασκεί μια πολύ οξεία, έξυπνη, ευφυή κριτική στην αφηρημένη φυσική επιστήμη. Προσπαθεί να σκεφτεί την ελευθερία — όχι αφηρημένα, αλλά ως δυνατότητα του Καλού και του Κακού.
Και σκέφτεται —αυτό δεν το ανέφερα σήμερα, αν και ήθελα— σκέφτεται την λύτρωση της φύσης. Ένα από τα βιβλία μου έχει τον τίτλο Die Erlösung der Natur. Και για μένα αυτό είναι μια συναρπαστική ιδέα: ο Schelling επιχειρεί να σκεφτεί τη λύτρωση της φύσης, παρόλο που το λέει ρητά μόνο σπανιότατα. Υπάρχουν μόλις δύο-τρεις θέσεις σε όλο του το έργο όπου μιλά για το ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι ο λυτρωτής της φύσης. Τι είναι η λύτρωση της φύσης; Αυτό το θεωρώ έναν μαγευτικό στοχασμό. Τι είναι γενικά λύτρωση, τι είναι φύση κ.ο.κ.;
Λοιπόν, αυτός είναι ένας μικρός ορίζοντας στη φιλοσοφία ενός συναρπαστικού στοχαστή, που παραμένει πάντοτε ενδιαφέρων — εκτός αν πείτε εκ των προτέρων «αυτό μου είναι πολύ δύσκολο, δεν θέλω να το διαβάσω, δεν χρειάζεται να το διαβάσω». Αλλά αξίζει — και ιδίως σε συνάφεια με τον Goethe είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Ο Goethe είναι πραγματικά καλό ταίριασμα.
Λοιπόν, καλά, προς το παρόν. Ευχαριστώ πολύ. Τώρα λέει ο Andreas Mayer ότι έχουμε ένα τέταρτο πριν το δείπνο. Έχουμε ακόμη δέκα λεπτά για ερωτήσεις. Θα είχα δύο ερωτήσεις, που όλες αγγίζουν η μία την άλλη. Κάναμε, λοιπόν, γύρω από τον Schelling …
Πνευματική ζωή, ιδεαλισμός για τις φυσικές επιστήμες. Ναι. Αυτό όμως δεν εννοείται καθόλου με τη σχετικότητα της κίνησης.
Φυσικά, όταν κάθεστε στον σταθμό μέσα στο τρένο και απέναντι κινείται ένα τρένο, νομίζετε ότι κινείστε εσείς. Όχι, αυτό δεν εννοείται. Εννοείται κάτι πολύ θεμελιωδέστερο, πολύ θεμελιωδέστερο.
Γιατί; Επειδή ολόκληρη η γήινη φυσική είναι στην πράξη απομονωμένη απέναντι από αυτή την κίνηση, και αυτό δεν έχει καμία σχέση με τη σχετικότητα της κίνησης. «Μα πώς να το εξηγήσει αυτό η αρχή της σχετικότητας;» Αυτό είναι κάτι εντελώς άλλο. Η σχετικότητα της κίνησης έχει ήδη στο Μεσαίωνα από τους σχολαστικούς διεξοδικά στοχαστεί.
Αυτό είναι γνωστό. Το ξέρει σίγουρα και ο Harald Waller. Όλα αυτά τα έχουν σκεφτεί.
Αλλά αυτό εδώ είναι ένα απολύτως φλέγον ερώτημα. Όχι, δεν έχει να κάνει με τη σχετικότητα της κίνησης με αυτή την έννοια. Πραγματικά όχι. Συγγνώμη, γι’ αυτό θα πρέπει να διαπραγματευτούμε πολύ καιρό μεταξύ μας: τι είναι η φυσική και τι είναι η ιστορία της φυσικής, και τι γνωρίζει η φυσική και τι δεν γνωρίζει. Έτσι έχουν τα πράγματα.
Η άλλη μου ερώτηση ήταν — μιας και στην αρχή αναφέρατε εν συντομία ότι είστε για την ανθρωποσοφία και τον νεκρό κόσμο, ότι το Εγώ τάχα αναπτύχθηκε, κατά την ανθρωποσοφία, από τον νεκρό κόσμο. Δεν το κατάλαβα αυτό. Εγώ δεν το είπα έτσι.
Αυτό το έμαθα από τον παλιό μου φίλο Bodo Hambrecht, που πέθανε πριν από 10 ή 11 χρόνια· μου έδωσε ένα κείμενο —ήμουν συχνά— καθηγητής φυσικής στο TU, στο FU, και επίσης προβεβλημένος ανθρωποσοφιστής· ήμασταν φίλοι, είχαμε πολλές συνομιλίες, κι από εκείνον έχω ένα κείμενο που είχε συντάξει ο Steiner. Όχι διάλεξη, αλλά κείμενο. Ο ίδιος υποστήριζε επίσης αυτή τη θέση: ότι το Εγώ έρχεται στον εαυτό του μέσα στη σκέψη, και όχι στη ζωντανή σκέψη, αλλά ακριβώς σε συνάφεια με διαδικασίες θανάτου.
Ναι, και οι διαδικασίες θανάτου είναι μόνο η μία πλευρά της σκέψης, και σε υψηλό βαθμό αναπαραστασιοκεντρική· και αδικεί κανείς τον Steiner υπερβολικά αν τον περιορίσει σ’ αυτόν τον έναν στοχασμό. Δεν θέλω να τον περιορίσω. Καθόλου. Θέλω μόνο να πω —δεν ήθελα κανένα υπαινιγμό κατά της ανθρωποσοφίας— ότι αποσυνδέω το όλο πράγμα από έναν ζωντανό Κόσμο, ο οποίος πράγματι είναι ουσιώδης.
Και ιστορικά, αυτός ο κόσμος αποψυχώθηκε όλο και περισσότερο. Και πάνω σ’ αυτόν τον αποψυχωμένο κόσμο άναψε, ιστορικά-εμπειρικά, και η σκέψη. Έτσι συνέβη. Και το ξέρουμε όλοι. Και να δει κανείς απλώς: είναι αυτό, με την εγελιανή έννοια, αναγκαιότητα ή παρεκτροπή; Αυτό είναι το ερώτημα. Ας ρωτήσουμε. Είναι σαφές ότι αυτό πρέπει να σε συγκινεί βαθιά. Ίσως υπάρχουν κι άλλες ερωτήσεις. Τότε: ο Schelling επίσης δέχτηκε τον Dante;
Ναι, ναι, ναι. Η αγάπη ως δύναμη του κόσμου, ως δημιουργός του κόσμου — παίζει επίσης μεγάλο ρόλο στον Schelling.
Με χαρά. Amore move il sole e l’altre stelle. Στον Dante, ναι.
Βεβαίως, γνώριζε και τον Dante. Και παίζει γι’ αυτόν ρόλο και σε συνάφεια με τον Jacob Böhme. Η βούληση του βάθους και επίσης η βούληση της αγάπης. Και αυτό το συνδέει με βαρύτητα και φως. Ναι, αυτό εμφανίζεται έντονα σ’ εκείνον. Σωστά.
«Κοιμήθηκα όταν…;» Όχι. Θέλατε στην αρχή να μιλήσετε για τη φιλοσοφία της φύσης και επίσης για την ελευθερία στον Schelling. Και εμένα το θέμα της ελευθερίας δεν μου έγινε τόσο συνειδητό. Ναι, απολύτως σωστά. Έτσι είναι. Έχετε δίκιο. Δεν κοιμηθήκατε. Αυτό οφείλεται απλώς στο βασικό μου σχέδιο. Έκανα αυτό που ο ομιλητής μου συνηθίζει να κάνει: ήθελα υπερβολικά πολλά. Και στην πραγματικότητα θα μπορούσα άνετα να χρησιμοποιήσω άλλο τόσο χρόνο για να μιλήσω διεξοδικά για την ελευθερία — και, παρεμπιπτόντως, και για τη φιλοσοφία της φύσης μίλησα υπερβολικά συνοπτικά.
Πολύ συνοπτικά. Αλλά κάτι είπα ήδη για την ελευθερία: ότι δηλαδή ο άνθρωπος θέτει τον εαυτό του έξω από τον κόσμο των φαινομένων, τον ορίζει έτσι όπως είναι. Δηλαδή, μια πράξη ελευθερίας θεμελιώνει το είναι. Αυτή είναι η θέση του Schelling. Και είναι στην πραγματικότητα συνταρακτική. Πώς να είναι αυτό; Πώς να… Ξυπνάς στον εαυτό σου και ρωτάς: Θεέ μου, γιατί μοιάζω έτσι; Θα μπορούσα να μοιάζω αλλιώς; Τι είναι γενικά; Γιατί πεθαίνω; Θυμάμαι ότι ως τετράχρονος ένιωσα ξαφνικά: «Ναι, θα πεθάνω.» Είναι σαν σοκ. Και τι σημαίνει αυτό; Το ήθελα αυτό; Ο Schelling λέει: ναι, το ήθελες.
Αλλά όχι ως εμπειρικό εγώ, παρά ως ένα ανώτερο Εγώ. Και το εννοεί αυτό γενικά και για τον κόσμο: υπάρχει ένα ανώτερο Ον που, θα λέγαμε, δημιούργησε τον εμπειρικο-αισθητό κόσμο. Και ο κάθε άνθρωπος δημιουργεί και θέτει και τον εαυτό του σε έναν αρχέγονο χρόνο των πραγμάτων. Και ο Schelling μιλά τότε για ένα μαγικό ταυτοχρόνως (magisches Zugleich). Το εννοεί μάλιστα ακραία: στην πραγματικότητα δεν υπάρχει χρόνος. Όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα. Είναι μέσα σε ένα μαγικό ταυτοχρόνως.
Γι’ αυτό μπορεί κανείς να πηγαίνει στον χρόνο μπρος και πίσω, γιατί όλα έτσι κι αλλιώς έχουν ήδη συμβεί. Τότε μπορείτε να ρωτήσετε: «Μα τι είναι αυτό; Πού βρίσκεται τότε η ελευθερία; Θα μπορούσε να είναι εντελώς αλλιώς.» Χρειάζεται συζήτηση. Προφητεία — πώς μπορεί να υπάρχει προφητεία όταν υπάρχει ελευθερία; Θα μπορούσε να είναι εντελώς αλλιώς.
Ναι, αυτά ήθελα να θίξω. Είναι μια άβυσσος. Δεν πρέπει να κοροϊδευόμαστε. Μπορεί κανείς εύκολα να φλυαρεί περί ελευθερίας — το κάνουν πολλοί, χωρίς να σκέφτονται καθόλου. Αλλά όταν το σκεφτεί κανείς βαθύτερα, μπορεί να σε ρίξει σε ίλιγγο, σε δίνη, όπου δεν ξέρεις πια πού είναι πάνω και πού κάτω. Αυτό εννοούσα. Όμως έχετε δίκιο: το συμπύκνωσα. Είπα πολύ λίγα γι’ αυτό. Συγγνώμη. Υπολόγισα κάπως λάθος. Νόμιζα πως είχα μισή ώρα ακόμη.
ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου