Συνέχεια από: Δευτέρα 6 Μαρτίου 2023
ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΑΘ. ΠΑΥΛΟΣ - Πτυχιούχος ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
ΘΕΜΑ
«Η έννοια του θανάτου στον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή»
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΤΩΣΗ
Β. 1. Ο πνευματικός θάνατος
Β. 1. 1. «Τὴν οἰκείαν ἀρχὴν ὀπίσω ποιήσας ὁ ἄνθρωπος»: η άρνηση του στόχου
Β. 1. 1. «Τὴν οἰκείαν ἀρχὴν ὀπίσω ποιήσας ὁ ἄνθρωπος»: η άρνηση του στόχου
Στο προηγούμενο Κεφάλαιο αναφέραμε τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του αγίου Μαξίμου για την οντολογία του Θεού και τον λόγο για τον οποίο προχωράει στη δημιουργία της κτιστής πραγματικότητας. Όλα πηγάζουν από την αγαθή του βούληση από την οποία και προήλθαν. Ανακεφαλαιώνοντας την προγενέστερη παράδοση των Πατέρων και διδασκάλων του, αναδεικνύει πολλά θεολογικά σχήματα, με κορυφαίο την τοποθέτηση του περί του λόγου των όντων και τις σχετικές διακρίσεις τις οποίες μελετήσαμε. Παράλληλα, αναιρεί με εξαιρετική ευκολία τις ωριγενικές θέσεις, επισημαίνοντας πως η κίνηση αποτελεί αναφαίρετο χαρακτηριστικό των όντων που προήλθαν από την ανυπαρξία στην ύπαρξη. Η κίνηση αυτή είναι που τα όντα και καλούνται να εκμεταλλευτούν ούτως ώστε να πετύχουν τον σκοπό της δημιουργίας. Ακόμα, τοποθετεί στην ορθή τους διάσταση όλες εκείνες τις επιμέρους ποιότητες που αποτελούν τον όλον άνθρωπο, τονίζοντας πως καμία δυαρχία δεν υπάρχει μεταξύ σώματος και ψυχής, αλλά και πως ο σκοπός του είναι η κατά χάριν ένωση κτιστού και ακτίστου.
Βέβαια, μπορεί ο σκοπός της δημιουργίας να είναι ρητός και ξεκάθαρος, ωστόσο, η ιστορική διαδρομή του ανθρώπου μαρτυρά μια αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη για την οποία προορίστηκε. Η ένωση με το Θεό όχι μόνο πέρασε σε δεύτερη μοίρα, αλλά θα μπορούσαμε να πούμε πως παραγκωνίστηκε πλήρως με αποτέλεσμα την πτώση του κτίσματος και κυρίως την λήθη του Θεού αλλά και του στόχου του. Ταυτόχρονα, η αλλαγή προορισμού εισάγει διάφορα νέα σχήματα ή παραποιεί τα ήδη υπάρχοντα με αποτέλεσμα την εισβολή του θανάτου στη ζωή του. Το ζήτημα αυτό θα μας απασχολήσει καθ’ όλη την διάρκεια του Κεφαλαίου έχοντας ως βάση την διήγηση της Γενέσεως και τους σχολιασμούς της υπό του αγίου.
Μελετώντας κανείς τα κείμενα, παρατηρεί μια σειρά από περιγραφές για το ζήτημα της πτώσης και του θανάτου. Αν και μια απρόσεχτη ματιά ενδέχεται να διχοτομήσει την σκέψη του αγίου Μαξίμου – προσδίδοντάς του, μάλιστα, και τον χαρακτηρισμό ως αντιφατικό – η σφαιρική ανάγνωση των γραπτών του αναδεικνύει πως η ιστορία της πτώσης αποτελεί το φυσικό επακόλουθο της συνειδητών εκλογών και επιλογών του ανθρώπου. Μολονότι είναι κοινώς αποδεκτό πως ο θάνατος αφορά τον άνθρωπο που παύει να υπάρχει ως βιολογικό ον, στην πατερική γραμματεία το μυστήριο του θανάτου δεν περιορίζεται σε αυτήν μονάχα την ερμηνεία, τουλάχιστον όχι σε πρωταρχικό βαθμό.
Αν ο «θάνατος μὲν ἐστί κυρίως ὁ τοῦ Θεοῦ χωρισμός»254, τότε οτιδήποτε έρχεται ενάντια στο σχέδιο του Θεού για τον κόσμο και τον άνθρωπο, αποτελεί ρήγμα στις σχέσεις κτιστού και ακτίστου, τις διαταράσσει και σηματοδοτεί μια σειρά προβλημάτων στην ζωή του ανθρώπου, συμπεριλαμβανομένου του βιολογικού θανάτου255. Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ζωντανός οργανισμός μακριά του Θεού256. Για να καταλήξουμε, όμως, στο γεγονός της σαρκικής φθοράς, οφείλουμε να σταθούμε σε ορισμένα σημεία της γραφής του που απαρτίζουν την όχι λιγότερο σημαντική αλυσιδωτή πορεία του ανθρώπου που οδήγησε στο θάνατο, αρχίζοντας με την εν τω παραδείσω διαμονή και πορεία του.
Ο άνθρωπος λοιπόν ως το κορυφαίο από τα δημιουργήματα του Θεού, «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν», τοποθετείται στον παράδεισο με στόχο να απολαύσει τα αγαθά που η θεία χάρις απλόχερα προσφέρει. Στον παράδεισο η κορωνίδα της δημιουργίας πορευόταν χωρίς να έχει τίποτα ανάμεσα σε αυτόν και τον Θεό με μοναδικό στόχο την πορεία προς τη θέωση257. Από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του ήταν απλός, όχι δέσμιος ανάμεσα σε αντιθετικά μεγέθη, που αλληλοεναντιώνονται και αλληλοφθείρονται. Δηλαδή, βρισκόταν σε μία κατάσταση ισότητας χωρίς «ροή» και «απορροή», όπως χαρακτηριστικά ονοματίζει ο όσιος τη σειρά των αντιθέσεων που ακολουθούν την πτώση258. Η διαμονή, όμως, των πρωτοπλάστων σε μια τέλεια παραδείσια κατάσταση ενδέχεται να μας επιστρέψει σε αντιλήψεις μακριά από την Πατερική γραμμή αν δε ληφθούν σοβαρά ορισμένες προεκτάσεις.
Έτσι, οφείλουμε να σταθούμε σε δύο παρατηρήσεις. Η πρώτη αφορά τη θέση του αγίου σχετικά με την προπτωτική κατάσταση. Σε κείμενα του αγίου259 διαπιστώνουμε πως σε μια αρχική κατάσταση υπάρχει η κατά χάρη θέωση, όχι ως ολοκλήρωση αλλά ως δωρεά. Δηλαδή, μέσω αυτής της θείας συμβολής, ο άνθρωπος είχε μια είδους απάθεια και ήταν ελεύθερος φθοράς. Το σημαντικό σε αυτό το σημείο είναι πως αν αποκοπούν τα χωρία αυτά από την όλη διδασκαλία του μοναχού Μαξίμου, ελλοχεύει ο κίνδυνος να του προσάψουμε ωριγενικές αντιλήψεις. Όμως, τόσο στα ίδια τα κείμενα που επισυνάψαμε, όσο και η συνολική σκέψη του έχοντας ως δεδομένο το χαρακτηριστικό της κίνησης των κτιστών, τονίζουν πως αυτή η δωρεά του Θεού δεν ήταν εφ’ άπαξ για τον άνθρωπο. Έτσι καταλήγουμε αυτόματα στη δεύτερη σοβαρή παρατήρηση. Η σχετική κίνηση που θα επέλεγε, ανάλογα με την προαίρεσή του, θα ενεργοποιούσε είτε την κατά χάρη θέωση, είτε την φθορά και τον θάνατο. Ο Θεός, πλάθοντάς τον αυτεξούσιο πήρε το ρίσκο της απόρριψης του πλάσματός του και την εκούσια επιστροφή του ανθρώπου στην ανυπαρξία.[ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΙ'ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΗΤΑΝ ΑΠΛΟΣ ΑΛΛΑ ΕΙΧΕ ΚΑΙ ΠΡΟΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΑΙΡΕΣΗ. ΜΟΝΤΕΡΝΟΣ ΚΑΤ'ΕΙΚΟΝΑ ΜΑΣ]
Με άλλα λόγια, ο Θεός δημιουργώντας τον άνθρωπο με στόχο την αθανασία ως επιλογή, γνώριζε και τον κίνδυνο για αποτροπή αυτού του στόχου. Με τον τρόπο αυτό, όχι μόνο διασώζεται η ελευθερία του ανθρώπου, αλλά για ακόμα μία φορά αναιρούνται και οι ωριγενικές κακοδοξίες. Έτσι, δίδεται και η απάντηση σε εκείνους με μανιχαϊκές αντιλήψεις οι οποίοι θεωρούσαν πως το σώμα είναι αποτέλεσμα μια πτώσης των άυλων ψυχών. Δεν ήταν άσαρκος και ασώματος ο πρώτος άνθρωπος αλλά γυμνός260. Και εδώ χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή καθώς δεν πρέπει να θεωρηθεί η απλότητα και η γυμνότητα αυτή στατικά, αλλά με μια δυναμική προοπτική261. Σε διαφορετική περίπτωση επιστρέφουμε πάλι στις διδασκαλίες του Ωριγένη. Θεωρούμε, πάντως, πως μετά από τόσες σειρές έχει γίνει πλήρως αντιληπτό πως για τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή η κίνηση είναι το κατ’ εξοχήν δεδομένο του ανθρώπου και μέσα από μια δυναμική πορεία μπορεί να ερμηνευτεί η κτίση.[ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ; ΕΔΩ Η ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΒΡΙΣΚΕΙ ΣΟΒΑΡΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ]
Κατά τον άγιο Μάξιμο ο Αδάμ δεν ήταν φύση αθάνατος καθότι ερχόμενος από το μη ον, παρότι ο προορισμός του υπήρξε η αθανασία262. Την επιλογή αυτή ως δωρεά του Θεού έπρεπε να την καθιερώσει με συνειδητή επιλογή «διὰ τῆς ἐν χάριτι μετοχῆς τὴν οἰκείαν ἐπιγνοὺς αἰτίαν καὶ τὴν δοθεῖσαν κατὰ χάριν ἀθανασίαν»263. Μέσα από αυτή την προοπτική μπορεί να κατανοηθεί και η αρχική σχέση ανάμεσα σε Θεό και άνθρωπο, μια σχέση που ήταν κατ’ εξοχήν δυναμική και καθόλου στατική. Διότι η οποιαδήποτε στατική θεώρηση θα στερούσε την ελευθερία του ανθρώπου εξ αιτίας ενός Θεού ο οποίος τοποθετεί είτε αναγκαστικά ελεύθερο από επιλογή τον άνθρωπο είτε υποχρεωμένο να εμπλακεί με τα αισθητά[ΠΟΣΕΣ ΑΝΟΗΣΙΕΣ ΝΑ ΠΕΙΣ , ΚΑΠΟΙΑ ΣΤΙΓΜΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ. Ο ΑΔΑΜ ΣΥΝΑΝΤΟΥΣΕ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΩΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΥΕ. ΓΝΩΡΙΖΕ ΚΑΙ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ.ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΧΤΥΠΗΣΕ ΣΥΝΑΓΕΡΜΟΣ ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΟΤΑΝ ΗΡΘΕ ΠΡΟΣΩΠΟ ΜΕ ΠΡΟΣΩΠΟ ΜΕ ΤΗΝ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ].264. Σε μια τέτοια περίπτωση αναιρείται όλη η θεολογία του «κατ’ εικόνα». Απεναντίας, η πλήρης γνώση της θεολογίας της δημιουργίας αλλά και των θείων δωρεών της, «αναγκάζει» τον όσιο να διαχωρίσει μια δήθεν στατική παραδείσια «τελειότητα»265 από την πλήρη ολοκλήρωση του ανθρώπου σε μια πορεία προς το Θεό. Επομένως, το ζητούμενο είναι αυτό που πρέπει να κερδίσει ο άνθρωπος και όχι αυτό που έχασε. [ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΡΝΗΘΗΚΕ. Η ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗ ΥΠΕΡΒΑΙΝΕΙ ΚΑΘΕ ΕΝΝΟΙΑ ΝΟΜΙΚΙΣΜΟΥ. ΕΙΝΑΙ ΣΑΦΩΣ ΕΩΣΦΟΡΙΚΗ].
Για τον Ομολογητή, δεν έχει σημασία η προγονική διαβίωση αλλά κυρίως το τι οδήγησε στο να αλλοιωθεί η πορεία του ανθρώπου. Είτε μιλήσουμε για κατά χάρη θέωση με σκοπό την παγίωσή της, είτε για μια νηπιακή κατάσταση με στόχο την θειώδη ζωή, ο Θεός ως παρονομαστής αλλά και ως στόχος παραμένει ίδιος. Ακριβώς αυτή η άρνηση του σκοπού του υπήρξε ο πρώτος κρίκος της πτωτικής αλυσίδας που πυροδότησε την πορεία προς τον μηδενισμό. «Οὐ γᾶρ τις φυσικῶς έκζητεῖ τὴν ἀρχὴν, ὥσπερ οὐδέ ζητεῖ φυσικῶς το τέλος, ἀλλὰ τὴν μὲν ἀρχήν ζητεῖ, το δὲ τέλος ἐκζητεῖ. Ἀφ’ οὗ γάρ, ἔφασκεν, ἄμα τῷ εἶναι δια τῆς παρακοῆς τὴν οἰκείαν ἀρχὴν ὀπίσω ποιήσας ὁ ἄνθρωπος, ζητεῖν οὐκ ἠδύνατο τὸ κατόπιν αὐτοῦ γεγενημενων• καὶ ἐπειδή φυσικῶς ἠ ἀρχὴ περιγράφει τῶν ὑπ’ αὐτῆς γεγενημένων τὴν κίνησιν, εἰκότως προσηγορεύθη καὶ τέλος, εἰς ὅπερ ὡς αἰτίαν τῆς τῶν κινουμένων κινήσεως δέχεται πέρας ὁ δρόμος266.
Το παραπάνω απόσπασμα εμπεριέχει όλα όσα αναπτύχθηκαν στο κομμάτι της Δημιουργίας. Δηλαδή, είναι φυσικό πως ο εκ του μη όντος άνθρωπος «ζητάει» την αρχή του267 και «εκζητά» το τέλος του[ΤΟ ΚΑΤ'ΕΙΚΟΝΑ ΔΕΝ ΠΑΡΑΠΕΜΠΕΙ ΣΤΗΝ ΕΚ ΤΟΥ ΜΗΔΕΝΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ]268. Έχοντας, αναφέρει πως στο πλαίσιο του ακτίστου Θεού δεν υπάρχει διαφορά αρχής και τέλους παρά ταύτιση;;; αυτών, ενώ ταυτόχρονα τα δύο αυτά μεγέθη εξυπηρετούν την κατανόηση της διαδρομής του ανθρώπου, η πορεία που περιγράφεται θα αποκάλυπτε στον άνθρωπο ομαλώς τόσο το σκοπό όσο και την αιτία της δημιουργίας του: «’Εκζητῶν οὖν ἐαυτοῦ τέλος ὁ ἄνθρωπος, εἰς τὴν ἀρχὴν καταντᾷ φυσικῶς ἐν τῷ τέλει τυγχάνουσα, ἧς ἀπολιπὼν τὴν ζήτησιν, τὴν αὐτῆς ὡς τέλους φύσει μετῆλθεν ἐκζήτησιν. Οὐ γὰρ ἦν αὐτῆς διαφυγεῖν τὴν περιγραφήν, πανταχόθεν αὐτόν πριϊσταμένην καὶ τὴν αυτοῦ περιορίζουσαν κίνησιν»269.
Αρνούμενος την αρχή του ο άνθρωπος, αρνείται και το σκοπό του. Και αυτό συμβαίνει διότι χάνει την αναφορά του από την πηγή της ζωής και της ζωτικής συνέχειας της φύσης του. Αν η αναφορά του δεν σχετίζεται με την θεία προέλευση, η οντολογία του τεμαχίζεται και η πορεία του χάνεται. Έτσι, αυτή η πορεία ανατράπηκε καθώς ο άνθρωπος προχώρησε ἅμα τῷ εἶναι στην ολική άρνηση της αρχής του, δηλαδή στην άρνηση του στόχου του και της πορείας του αλλά και στην άρνηση του ίδιου του Θεού270. Για τον λόγο αυτό μονάχα η πορεία του προς τον σκοπό για τον οποίο πλάστηκε θα μπορέσει αποκαλύψει πλήρως την αιτία της αρχής του, που είναι ο ίδιος ο Θεός271.[ΣΑΝ ΘΕΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ. ΜΟΝΟ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΕ ΤΟΝ ΘΕΟ ΤΟΥ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΛΗΘΙΝΟΥ ΕΘΕΣΕ ΤΟΝ ΕΩΣΦΟΡΟ ΣΑΝ ΘΕΟ, ΣΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ].
Βέβαια, μπορεί ο σκοπός της δημιουργίας να είναι ρητός και ξεκάθαρος, ωστόσο, η ιστορική διαδρομή του ανθρώπου μαρτυρά μια αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη για την οποία προορίστηκε. Η ένωση με το Θεό όχι μόνο πέρασε σε δεύτερη μοίρα, αλλά θα μπορούσαμε να πούμε πως παραγκωνίστηκε πλήρως με αποτέλεσμα την πτώση του κτίσματος και κυρίως την λήθη του Θεού αλλά και του στόχου του. Ταυτόχρονα, η αλλαγή προορισμού εισάγει διάφορα νέα σχήματα ή παραποιεί τα ήδη υπάρχοντα με αποτέλεσμα την εισβολή του θανάτου στη ζωή του. Το ζήτημα αυτό θα μας απασχολήσει καθ’ όλη την διάρκεια του Κεφαλαίου έχοντας ως βάση την διήγηση της Γενέσεως και τους σχολιασμούς της υπό του αγίου.
Μελετώντας κανείς τα κείμενα, παρατηρεί μια σειρά από περιγραφές για το ζήτημα της πτώσης και του θανάτου. Αν και μια απρόσεχτη ματιά ενδέχεται να διχοτομήσει την σκέψη του αγίου Μαξίμου – προσδίδοντάς του, μάλιστα, και τον χαρακτηρισμό ως αντιφατικό – η σφαιρική ανάγνωση των γραπτών του αναδεικνύει πως η ιστορία της πτώσης αποτελεί το φυσικό επακόλουθο της συνειδητών εκλογών και επιλογών του ανθρώπου. Μολονότι είναι κοινώς αποδεκτό πως ο θάνατος αφορά τον άνθρωπο που παύει να υπάρχει ως βιολογικό ον, στην πατερική γραμματεία το μυστήριο του θανάτου δεν περιορίζεται σε αυτήν μονάχα την ερμηνεία, τουλάχιστον όχι σε πρωταρχικό βαθμό.
Αν ο «θάνατος μὲν ἐστί κυρίως ὁ τοῦ Θεοῦ χωρισμός»254, τότε οτιδήποτε έρχεται ενάντια στο σχέδιο του Θεού για τον κόσμο και τον άνθρωπο, αποτελεί ρήγμα στις σχέσεις κτιστού και ακτίστου, τις διαταράσσει και σηματοδοτεί μια σειρά προβλημάτων στην ζωή του ανθρώπου, συμπεριλαμβανομένου του βιολογικού θανάτου255. Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ζωντανός οργανισμός μακριά του Θεού256. Για να καταλήξουμε, όμως, στο γεγονός της σαρκικής φθοράς, οφείλουμε να σταθούμε σε ορισμένα σημεία της γραφής του που απαρτίζουν την όχι λιγότερο σημαντική αλυσιδωτή πορεία του ανθρώπου που οδήγησε στο θάνατο, αρχίζοντας με την εν τω παραδείσω διαμονή και πορεία του.
Ο άνθρωπος λοιπόν ως το κορυφαίο από τα δημιουργήματα του Θεού, «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν», τοποθετείται στον παράδεισο με στόχο να απολαύσει τα αγαθά που η θεία χάρις απλόχερα προσφέρει. Στον παράδεισο η κορωνίδα της δημιουργίας πορευόταν χωρίς να έχει τίποτα ανάμεσα σε αυτόν και τον Θεό με μοναδικό στόχο την πορεία προς τη θέωση257. Από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του ήταν απλός, όχι δέσμιος ανάμεσα σε αντιθετικά μεγέθη, που αλληλοεναντιώνονται και αλληλοφθείρονται. Δηλαδή, βρισκόταν σε μία κατάσταση ισότητας χωρίς «ροή» και «απορροή», όπως χαρακτηριστικά ονοματίζει ο όσιος τη σειρά των αντιθέσεων που ακολουθούν την πτώση258. Η διαμονή, όμως, των πρωτοπλάστων σε μια τέλεια παραδείσια κατάσταση ενδέχεται να μας επιστρέψει σε αντιλήψεις μακριά από την Πατερική γραμμή αν δε ληφθούν σοβαρά ορισμένες προεκτάσεις.
Έτσι, οφείλουμε να σταθούμε σε δύο παρατηρήσεις. Η πρώτη αφορά τη θέση του αγίου σχετικά με την προπτωτική κατάσταση. Σε κείμενα του αγίου259 διαπιστώνουμε πως σε μια αρχική κατάσταση υπάρχει η κατά χάρη θέωση, όχι ως ολοκλήρωση αλλά ως δωρεά. Δηλαδή, μέσω αυτής της θείας συμβολής, ο άνθρωπος είχε μια είδους απάθεια και ήταν ελεύθερος φθοράς. Το σημαντικό σε αυτό το σημείο είναι πως αν αποκοπούν τα χωρία αυτά από την όλη διδασκαλία του μοναχού Μαξίμου, ελλοχεύει ο κίνδυνος να του προσάψουμε ωριγενικές αντιλήψεις. Όμως, τόσο στα ίδια τα κείμενα που επισυνάψαμε, όσο και η συνολική σκέψη του έχοντας ως δεδομένο το χαρακτηριστικό της κίνησης των κτιστών, τονίζουν πως αυτή η δωρεά του Θεού δεν ήταν εφ’ άπαξ για τον άνθρωπο. Έτσι καταλήγουμε αυτόματα στη δεύτερη σοβαρή παρατήρηση. Η σχετική κίνηση που θα επέλεγε, ανάλογα με την προαίρεσή του, θα ενεργοποιούσε είτε την κατά χάρη θέωση, είτε την φθορά και τον θάνατο. Ο Θεός, πλάθοντάς τον αυτεξούσιο πήρε το ρίσκο της απόρριψης του πλάσματός του και την εκούσια επιστροφή του ανθρώπου στην ανυπαρξία.[ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΚΙ'ΕΝΑΝ ΚΑΙΡΟ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΗΤΑΝ ΑΠΛΟΣ ΑΛΛΑ ΕΙΧΕ ΚΑΙ ΠΡΟΘΕΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΑΙΡΕΣΗ. ΜΟΝΤΕΡΝΟΣ ΚΑΤ'ΕΙΚΟΝΑ ΜΑΣ]
Με άλλα λόγια, ο Θεός δημιουργώντας τον άνθρωπο με στόχο την αθανασία ως επιλογή, γνώριζε και τον κίνδυνο για αποτροπή αυτού του στόχου. Με τον τρόπο αυτό, όχι μόνο διασώζεται η ελευθερία του ανθρώπου, αλλά για ακόμα μία φορά αναιρούνται και οι ωριγενικές κακοδοξίες. Έτσι, δίδεται και η απάντηση σε εκείνους με μανιχαϊκές αντιλήψεις οι οποίοι θεωρούσαν πως το σώμα είναι αποτέλεσμα μια πτώσης των άυλων ψυχών. Δεν ήταν άσαρκος και ασώματος ο πρώτος άνθρωπος αλλά γυμνός260. Και εδώ χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή καθώς δεν πρέπει να θεωρηθεί η απλότητα και η γυμνότητα αυτή στατικά, αλλά με μια δυναμική προοπτική261. Σε διαφορετική περίπτωση επιστρέφουμε πάλι στις διδασκαλίες του Ωριγένη. Θεωρούμε, πάντως, πως μετά από τόσες σειρές έχει γίνει πλήρως αντιληπτό πως για τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή η κίνηση είναι το κατ’ εξοχήν δεδομένο του ανθρώπου και μέσα από μια δυναμική πορεία μπορεί να ερμηνευτεί η κτίση.[ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ; ΕΔΩ Η ΚΑΤΗΧΗΣΗ ΒΡΙΣΚΕΙ ΣΟΒΑΡΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ]
Κατά τον άγιο Μάξιμο ο Αδάμ δεν ήταν φύση αθάνατος καθότι ερχόμενος από το μη ον, παρότι ο προορισμός του υπήρξε η αθανασία262. Την επιλογή αυτή ως δωρεά του Θεού έπρεπε να την καθιερώσει με συνειδητή επιλογή «διὰ τῆς ἐν χάριτι μετοχῆς τὴν οἰκείαν ἐπιγνοὺς αἰτίαν καὶ τὴν δοθεῖσαν κατὰ χάριν ἀθανασίαν»263. Μέσα από αυτή την προοπτική μπορεί να κατανοηθεί και η αρχική σχέση ανάμεσα σε Θεό και άνθρωπο, μια σχέση που ήταν κατ’ εξοχήν δυναμική και καθόλου στατική. Διότι η οποιαδήποτε στατική θεώρηση θα στερούσε την ελευθερία του ανθρώπου εξ αιτίας ενός Θεού ο οποίος τοποθετεί είτε αναγκαστικά ελεύθερο από επιλογή τον άνθρωπο είτε υποχρεωμένο να εμπλακεί με τα αισθητά[ΠΟΣΕΣ ΑΝΟΗΣΙΕΣ ΝΑ ΠΕΙΣ , ΚΑΠΟΙΑ ΣΤΙΓΜΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ. Ο ΑΔΑΜ ΣΥΝΑΝΤΟΥΣΕ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΩΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΥΕ. ΓΝΩΡΙΖΕ ΚΑΙ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ.ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΧΤΥΠΗΣΕ ΣΥΝΑΓΕΡΜΟΣ ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΟΤΑΝ ΗΡΘΕ ΠΡΟΣΩΠΟ ΜΕ ΠΡΟΣΩΠΟ ΜΕ ΤΗΝ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΩΣΦΟΡΟΥ].264. Σε μια τέτοια περίπτωση αναιρείται όλη η θεολογία του «κατ’ εικόνα». Απεναντίας, η πλήρης γνώση της θεολογίας της δημιουργίας αλλά και των θείων δωρεών της, «αναγκάζει» τον όσιο να διαχωρίσει μια δήθεν στατική παραδείσια «τελειότητα»265 από την πλήρη ολοκλήρωση του ανθρώπου σε μια πορεία προς το Θεό. Επομένως, το ζητούμενο είναι αυτό που πρέπει να κερδίσει ο άνθρωπος και όχι αυτό που έχασε. [ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΡΝΗΘΗΚΕ. Η ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗ ΥΠΕΡΒΑΙΝΕΙ ΚΑΘΕ ΕΝΝΟΙΑ ΝΟΜΙΚΙΣΜΟΥ. ΕΙΝΑΙ ΣΑΦΩΣ ΕΩΣΦΟΡΙΚΗ].
Για τον Ομολογητή, δεν έχει σημασία η προγονική διαβίωση αλλά κυρίως το τι οδήγησε στο να αλλοιωθεί η πορεία του ανθρώπου. Είτε μιλήσουμε για κατά χάρη θέωση με σκοπό την παγίωσή της, είτε για μια νηπιακή κατάσταση με στόχο την θειώδη ζωή, ο Θεός ως παρονομαστής αλλά και ως στόχος παραμένει ίδιος. Ακριβώς αυτή η άρνηση του σκοπού του υπήρξε ο πρώτος κρίκος της πτωτικής αλυσίδας που πυροδότησε την πορεία προς τον μηδενισμό. «Οὐ γᾶρ τις φυσικῶς έκζητεῖ τὴν ἀρχὴν, ὥσπερ οὐδέ ζητεῖ φυσικῶς το τέλος, ἀλλὰ τὴν μὲν ἀρχήν ζητεῖ, το δὲ τέλος ἐκζητεῖ. Ἀφ’ οὗ γάρ, ἔφασκεν, ἄμα τῷ εἶναι δια τῆς παρακοῆς τὴν οἰκείαν ἀρχὴν ὀπίσω ποιήσας ὁ ἄνθρωπος, ζητεῖν οὐκ ἠδύνατο τὸ κατόπιν αὐτοῦ γεγενημενων• καὶ ἐπειδή φυσικῶς ἠ ἀρχὴ περιγράφει τῶν ὑπ’ αὐτῆς γεγενημένων τὴν κίνησιν, εἰκότως προσηγορεύθη καὶ τέλος, εἰς ὅπερ ὡς αἰτίαν τῆς τῶν κινουμένων κινήσεως δέχεται πέρας ὁ δρόμος266.
Το παραπάνω απόσπασμα εμπεριέχει όλα όσα αναπτύχθηκαν στο κομμάτι της Δημιουργίας. Δηλαδή, είναι φυσικό πως ο εκ του μη όντος άνθρωπος «ζητάει» την αρχή του267 και «εκζητά» το τέλος του[ΤΟ ΚΑΤ'ΕΙΚΟΝΑ ΔΕΝ ΠΑΡΑΠΕΜΠΕΙ ΣΤΗΝ ΕΚ ΤΟΥ ΜΗΔΕΝΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ]268. Έχοντας, αναφέρει πως στο πλαίσιο του ακτίστου Θεού δεν υπάρχει διαφορά αρχής και τέλους παρά ταύτιση;;; αυτών, ενώ ταυτόχρονα τα δύο αυτά μεγέθη εξυπηρετούν την κατανόηση της διαδρομής του ανθρώπου, η πορεία που περιγράφεται θα αποκάλυπτε στον άνθρωπο ομαλώς τόσο το σκοπό όσο και την αιτία της δημιουργίας του: «’Εκζητῶν οὖν ἐαυτοῦ τέλος ὁ ἄνθρωπος, εἰς τὴν ἀρχὴν καταντᾷ φυσικῶς ἐν τῷ τέλει τυγχάνουσα, ἧς ἀπολιπὼν τὴν ζήτησιν, τὴν αὐτῆς ὡς τέλους φύσει μετῆλθεν ἐκζήτησιν. Οὐ γὰρ ἦν αὐτῆς διαφυγεῖν τὴν περιγραφήν, πανταχόθεν αὐτόν πριϊσταμένην καὶ τὴν αυτοῦ περιορίζουσαν κίνησιν»269.
Αρνούμενος την αρχή του ο άνθρωπος, αρνείται και το σκοπό του. Και αυτό συμβαίνει διότι χάνει την αναφορά του από την πηγή της ζωής και της ζωτικής συνέχειας της φύσης του. Αν η αναφορά του δεν σχετίζεται με την θεία προέλευση, η οντολογία του τεμαχίζεται και η πορεία του χάνεται. Έτσι, αυτή η πορεία ανατράπηκε καθώς ο άνθρωπος προχώρησε ἅμα τῷ εἶναι στην ολική άρνηση της αρχής του, δηλαδή στην άρνηση του στόχου του και της πορείας του αλλά και στην άρνηση του ίδιου του Θεού270. Για τον λόγο αυτό μονάχα η πορεία του προς τον σκοπό για τον οποίο πλάστηκε θα μπορέσει αποκαλύψει πλήρως την αιτία της αρχής του, που είναι ο ίδιος ο Θεός271.[ΣΑΝ ΘΕΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ. ΜΟΝΟ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΕ ΤΟΝ ΘΕΟ ΤΟΥ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΛΗΘΙΝΟΥ ΕΘΕΣΕ ΤΟΝ ΕΩΣΦΟΡΟ ΣΑΝ ΘΕΟ, ΣΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ].
Σημειώσεις
254 Κεφάλαια περί αγάπης, εκατοντάς β΄, PG. 90, 1016B.
255 Για την πατερική γραφή ο θάνατος δεν εξετάζεται ως ένα μέγεθος που αφορά μονάχα το σώμα. Ο σαρκικός θάνατος είναι το αποτέλεσμα του πνευματικού θανάτου, δηλαδή της ρήξης της επαφής ανθρώπου με τον Θεό.
256 Βλ. Adam G. Cooper, The Body in St. Maximus…, σελ. 241 – 242.
257 Κεφάλαια θεολογικά και οικονομικά ε΄, PG 90, 1392B.
258 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1352AB. Για τα αντιθετικά σχήματα που εισάγει στην ζωή του ο άνθρωπος θα γίνει λόγος στο τρίτο μέρος του Κεφαλαίου.
259 Ερμηνεία εις το Πάτερ ημών, PG 90, 904C, Προς Θαλάσσιον, PG 90, 405D, Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1353CD.
260 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1353AB.
261 Η γυμνή ανθρώπινη φύση δεν είναι κακή και θανατηφόρος αλλά εφάμαρτη ανθρώπινη πράξη τήν φθοροποιεί και την διαφθείρει.
262 Ερμηνεία εις το Πάτερ ημών, PG 90, 897B.
263 Προς Θαλάσσιον, PG 90, 257CD.
264 Περί διαφόρων αποριών, PG 91, 1088A.
265 Αξίζει να σημειωθεί πως η εν τω παραδείσω διαμονή των πρωτοπλάστων με βάση τη βιβλική διήγηση δεν είχε κοινή ερμηνευτική προσέγγιση στην ανατολική παράδοση. Από τη μία η Αλεξανδρινή σχολή υποστήριζε μια ιδανική αρχέγονη κατάσταση ενώ από την άλλη η Αντιοχειανή προέκρινε την άποψη πως ο άνθρωπος υπήρξε νήπιος με σκοπό να ωριμάσει πνευματικά. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος δέχεται μια αρχική τελειότητα όχι ως πληρότητα αλλά ως αποτέλεσμα της εκ Θεού δημιουργίας. Μιας και ο κατ’ εξοχήν αγαθός Θεός δημιουργεί, το αποτέλεσμα είναι καλό. Ωστόσο, ο ίδιος άγιος κάνει λόγο για «μετέωρη» και «αβέβαια» αθανασία καθώς και για μια κατάσταση με προοπτική προόδου. Βλ. Θεοδώρου Ν. Ζήση (πρωτοπρεσβυτέρου), Η σωτηρία του ανθρώπου και του κόσμου…, σελ. 74 – 81. Νομίζουμε, πάντως, πως και οι δύο παραδόσεις μπορούν να σταθούν εξίσου καθότι και στις δύο υπάρχει η κίνηση προς την τελείωση. Φρονούμε, μάλιστα, πως μικρή σημασία έχει από άποψη σωτηριολογική η οποιαδήποτε απάντηση για την προγονική διαβίωση. Διότι, όποια και αν ήταν η κατάσταση του τότε, δεν θα μπορούσε να συγκριθεί με την πλήρη ένωση του ανθρώπου με το Θεό, μια σχέση που βασίζεται στα δημιουργικά θεμέλια του «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση». Κατ’ επέκταση, η αναζήτηση ενός χαμένου παρελθόντος, μειώνει την ερωτική παρόρμηση του Θεού προς τον άνθρωπο, με τον δεύτερο να αναζητά εκ νέου έναν άλλο δρόμο από αυτόν για τον οποίο πλάστηκε να πορευτεί. Ουσιαστικά, η πορεία σε οτιδήποτε άλλο, είτε αυτό αποτυπώνεται σε ένα «παραδείσιο χθες» είτε σε μια χωρίς Θεό πορεία, αναιρεί την οντολογία του ανθρώπου που πηγάζει από την δημιουργική πράξη του Θεού, άρα και τον λόγο για τον οποίο δημιουργήθηκε. [ΠΟΙΑ ΤΕΛΕΙΩΣΗ ΜΑΥΡΕ. ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ;]
266 Προς Θαλάσσιον, PG 90, 613C.
267 Με τον όρο «ζητά» αναφέρεται στο ότι ψάχνει την αιτία της υπάρξεώς του.
268 Ως «εκζητά» κατανοείται η αναζήτηση του σκοπού του μέσα από την πορεία της υποστάσεώς του.
269 Προς Θαλάσσιον, PG 90, 613D.
270 Ο. π., PG 90, 613C.
271 Ο. π., PG 90, 613D.
2 σχόλια:
Θα ηθελα να υπαρξει καπου μια αναφορα/εξηγηση (της σημασιας..) της καθε χρωματισμενης υπογραμμισης.Καταλαβαινω την βαθμιδα σημαντικοτητος στο ανοικτο,σκουρο κοκκινο αλλα στο μπλε,pink και ιδιως στο πρασινο "υποψιαζομαι".Ευχαριστω.
AV
| .." ποια τελειωση μαύρε|" ...θειούλη μου...εισαι ΡΑΤΣΙΣΤΗΣ και μου το κρύβεις ΤΟΣΟΝ καιρό;;
Δημοσίευση σχολίου